Parçalarda boğulmak 2

"Kâfir olanlara gelince: 'Allah böyle misal vermekle ne murat eder?' derler." Bakara sûresi,  26. ayetten.

Bir önceki yazıdan devamla konuşalım. Böylesi daha kolay. Yolun taşlarını tekrar döşemek zorunda kalmıyorum böylelikle. Kendimi ve sizi meseleyi yarım bilir kabul edip, öyle devam ediyorum. Parçalarda boğulmakla ne kastettiğimi bir önceki yazımda bir nebze anlatmıştım. Şimdi, bu yazıda, onun tehlikeli bir yönünü daha anlatmaya çalışacağım. Bu sefer konumuz 'uzmanlaşmanın körleştirmesi' değil, 'parçanın özelliklerinin genelleştirilerek bütünün ondan ibaret görülmesi' üzerine olacak. Buna kısmen bir önceki yazının sonunda değindim. Yalnız dikkat çekmek gibi birşey oldu o. Hem şer/hayır ekseninde değinmemiştim. Eksik kaldı. Bugün şer ve hayır ekseninde 'parçalarda boğulmayı' tekrar konuşalım. Hareket noktamız Muhakemat'taki şu cümle olacak: "Ukul-ü selime yanında muhakkaktır ki: Hilkatte hayır asıl, şer ise tebeîdir. Hayır küllî, şer cüz'îdir." Peki, bu cümle parçalarda boğulmakla ilgili bize ne söylüyor?

Öncelikle; parçanın ve bütünün birbirinin bütün özelliklerine kefil ve sahip olmadıklarını gösteriyor. Yani bütün, parçaların birleşiminden fazlası olduğu gibi tamamen zıttı birşey de olabilir. Mesela küçük küçük (kimine göre) şerler bir araya geldiğinde, parçaların tamamı (kimilerine) şer gibi görünüyor olsa da, bütünün ortaya çıkardığı hakikat hayır olabilir. Bediüzzaman, Muhakemat'ta altını çizdiği bu hakikati, yıllar sonra telif ettiği diğer eserlerde daha da detaylandırıyor. Mesela şeytanın hilkatinin ve imtihanın hikmetinin anlatıldığı yerlerde, şerri yaratmanın şer olmadığını izah ettiği yerlerde. Hilkatteki hayrın bütün neticelere baktığını, şer algısının ise neticelerden yalnız birisine saplanıp kalma ve diğerlerine karşı körleşmeyle olduğunu ortaya koyuyor. Mesela ateş, beşere çok faydalar sağlıyor. Fakat birisinin suistimaliyle veya dalgınlığıyla bir yeri yansa, bu, ateşi külliyen şer yapmaz. Bilakis, onun kesbi/kazanması/istimali nedeniyle ona şer görünür, hakikatte ise ateşin hilkati hayırdır.

Bediüzzaman'ın 'parçada boğulmak' noktasında dikkatimizi çektiği ikinci şey ise; parçanın bütünün tamamını temsil etmediği. Ancak bu seferkinde tamamen zıttı olmasına gerek yok. Aksine, bütünün her yerine homojen veya heterojen şekilde yayılmış olarak bulunabilir bu hasiyet. Fakat yine de tamamının bundan ibaret olduğu söylenemez. Mesela yine "Hayat bir cidaldir" diyenlere itiraz ettiği yerde Bediüzzaman cidalin/mücadelenin hiç olmadığını söylemiyor kainatta. Ki varlığa baktığımızda bir mücadeleye de şahit oluyoruz. Birileri veya birşeyler birbirine karşı baskın gelmek için bir kavga veriyorlar. Bunu inkâr edemeyiz. Ancak şunun altının çizilmesi gerektiğini gösteriyor bize Bediüzzaman Hazretleri: Hayat, mücadeleden ibaret değildir.

"Nübüvvetin hayat-ı içtimâiyedeki düsturî neticelerinden ve şems ve kamerden tut tâ nebâtât hayvanâtın imdadına ve hayvanât insanın imdadına, hattâ zerrât-ı taâmiye hüceyrât-ı bedenin imdadına ve muâvenetine koşturulan düstur-u teâvün, kanun-u kerem, nâmus-u ikram nerede; felsefenin hayat-ı içtimâiyedeki düsturlarından ve yalnız bir kısım zâlim ve canavar insanların ve vahşî hayvanların fıtratlarını sû-i istimâllerinden neşet eden düstur-u cidâl nerede? Evet, düstur-u cidâli o kadar esaslı ve küllî kabul etmişler ki, 'Hayat bir cidâldir' diye, eblehâne hükmetmişler."

Gördüğünüz gibi, cidalin varlığı değil, 'yalnız bir kısım'ın tasarrufundan bütüne dair yapılan "Hayat cidaldir" çıkarımı hatalı Bediüzzaman'a göre. Ki bu Kur'an ekseninde de böyledir. Allah varlığı hayır üzerine yaratmıştır. Hayır ise yardımlaşma, kerem, ikram üzerinedir. Ve hayır her zaman galiptir. Eğer şerrin galip olduğu bir âlemde yaşasaydık, mutlaka bir noktada hiçliğe yuvarlanmıştık.

Bu noktada hemen kurgusal alana bir eleştiri yapmak istiyorum. Kurgusal alandan kastım: Edebiyat, sinema, tiyatro, televizyon vs. (Bir yönüyle bilim de bu alana dahil. Sınırlılığıyla.) Firavun'un sihirbazları gibi ipi yılan gösterebildiğimiz o alan. Kurgusal alan, kendinin de gerçek olduğu iddiasıyla bizim dünyamızda, epey de kendisine nazar ettiğimiz, ikinci bir gerçeklik algısı oluşturuyor. Daha doğrusu: varlık algısı. Örneğin; kahramanın başına ne geleceği kaderin değil, senaristin ve yönetmenin ellerinde olan bir sinema yapıtında ortaya konan hayat, bu hayatı 'hayatın tek yansıma biçimi' olarak gören insanlarda şiddetli bir algı bozulmasına neden oluyor bence.

Nasıl? Mesela peşpeşe on tane Emrah filmi izleyen bir insan hayatın kahredilesi, isyan edilesi ve yakıp yıkılası bir acılar yumağı olduğunu düşünebiliyor. Peşpeşe on tane Sır Kapısı, Kalp Gözü, Sırlar Dünyası benzeri program izleyende de oluyor buna benzer bir kırılma. Sıradışı dokunuşlar bekliyor hayattan hep. Yine peşpeşe on tane aşk filmi izleyenin (hadi bunlar Bollywood yapımları da olsun) evliliğe bakışı muhtemelen epey bir standart üzerine çıkmış oluyor. Olmayacak, olsa bile çok zor farkedilecek tesadüfler, sürprizler, seçimler ve onların eşliğinde gerçekleşen bir aşk/evlilik. Bunun günlük hayatta bir insanın karşısına çıkma olasılığı nedir? Çok zayıf olduğunu içimizde bir yerde hepimiz biliyoruz. Fakat bu kurgusal alan, yani bulaşık beşer elinin oynattığı ilizyon, hepimizin varlığın geneli adına yaptığımız çıkarımları etkiliyor. Hassaten anahaber bültenlerinin ve hatta belgesellerin. Eşyayı Allah Resulünün duasında olduğu gibi 'olduğu gibi göstermeye' değil, 'rating aldığı şekilde göstermeye' çalışan medya, cüzi olanı, külli olana galip getirebiliyor. Zaten vurgu da bu değil midir? Vurgu, azı çoğa galip getirme sanatıdır. Cerbeze de en çok bununla yapılır.

İman, bir kalbe girip çalışabilmek için doğru bir varlık algısı ister. En azından varlık algınızla oynamaya açık olmanızı. Kur'an sûreleri içinde defalarca bizi varlığa tekrar bakmaya, tekrar tekrar bakmaya davet eder. "Üstlerindeki göğe bakmazlar mı?" gibi pekçok soru ayetinin ardında zımmi bir emir vardır: "Hadi, baksana!" Ama sadece NASA'dan gelen bilgilerin oynanmış kurgusuyla değil, kendi kafanla ve gözlerinle de bak. Bugünlerde göğe bakmak yerine, gökbilim ile ilgili belgesellere bakmayı tercih ettiğimiz ortada. Kendi yeğenimden biliyorum. Çıkıp dünyayı keşfetmek yerine, dünyayı bilgisayarından seyretmeyi seviyor. Neden yeğenim? Ben de şimdilerde biraz öyleyim aslında.

Bediüzzaman'ın siyaseti terk etmek arkasından 'gazete okumayı bırakmasını' özellikle zikretmesi, daha sonra radyo ile dünya savaşını dinlemekten cemaatle namazı terkedenleri eleştirmesi, biraz da bu kurgulanmış varlık algısına yaptığı bir eleştiri bence. Bilgiyi yöneten, bilgiyi ondan alan herkesin varlık algısını da yönetebiliyor. Vurgularla, cerbezelerle, deccalî bir perspektiften cenneti cehennem, cehennemi cennet göstermekle şerri hayra galip kılıp üzerine imanın bina edileceği varlık algısını raydan çıkarıyor.

Haşir Risalesi'ne geleyim. Orada Bediüzzaman'ın 'hakikatler' bahsinde üzerine imanı bina ettiği kanunlar, eğer siz varlığı öyle algılamıyorsanız, size nasıl tesir edebilir? Bu yüzden Bediüzzaman öncesinde doğru varlık algısını içeren hikayeler anlatıyor bize. Varlık algımızı hikayelerle düzelttikten sonra üzerine hakikatleri bina ediyor. Hem bu noktada bir parantez daha açayım: Kur'an neden bize Tevrat'ı veya İncil'i okumamızı veya başka kitaplara bakmamızı değil de varlığa bakmamızı öğütlüyor? Varlık daha bozulmamış, beşer eli karışmamış/kurgulanmamış, olduğundan olabilir mi? Ondan çıkarılacak yorumlar daha dengeli olduğundan?

Milan Kundera'nın Jacques ve Efendisi oyununda geçen bir diyalog vardır, çok severim. Jacques, Efendisine der: "(...) bana yol göstermenizi istiyorum. Buyrun!" Efendi cevap verir: "Buyuracağım buyurmasına da ilerisi ne taraf?" Jacques'ün cevabı manidardır: "Ben size bir sır vereyim en iyisi, hem de büyük bir sır. Kadim zamanlardan kalma en büyük numarası insan evladının. Neresi biliyor musunuz ilerisi, nereye dönersen, işte orası ilerisi."

İşte modern zamanların dinî tartışmaları içinde de birazcık bu var. Mesela diyelim, dindarlıkla mesafeli birisi, hadi biraz daha ilerisi, inançsız birisi; sizinle din konusunda tartışmaya başladığında hemen 'tesettür' gibi, 'çok eşlilik' gibi, 'kader' gibi bahisleri açıyor. Oradaki kendi varlık algısıyla sizi mat etmeye gayret ediyor. Bir nevi parçada boğmaya çalışıyor sizi. Kendince sorunlu bulduğu parçada. Kendi ilerisinde. Halbuki Bediüzzaman'ın hem Kader Risalesi'nin başında, hem Mirac bahsinde altını çizdiği birşeydir: İman, sonrakiler önce konuşularak veyahut parça bütünün tamamının yerine geçerek konuşulacak birşey değildir. Parçalarda boğmak, şeytanın da küfrü kalbimize yerleştirmeye çalışırken kullandığı bir silah.

Parçalarda boğulmak (1): Kon-Tiki'nin 'gör' dediği

"Birşeyin hüsün ve cemali, o şeyin mecmuunda görünür. Cüzlere ayrıldığı vakit, mecmuunda görünen hüsün ve cemal, parçalarda görünmez." İşaratü'l-İ'caz'dan.

Bu konuya dair daha evvel de birşeyler karaladığımı hayal meyal hatırlıyorum ama tekrar yazmakta zarar yok. Hatta çoğu zaman tekrar yazmak, yeniden bakmak, geliştirmek ve/veya düzeltmek anlamına geliyor. Aynılık, eşyanın değil, insanın problemi. Yoksa Heraklitos'un dediği gibi: "Aynı nehirde iki kez yıkanılmaz." Farklılık detayda ve detaylar arasındaki ilgiyi farkedişte kendini gösteriyor. Tefekkürse detay avcılığı.

Çoğu zaman yazarken aklıma geliyor yeni şeyler. Demek, yazmak da bir dua, tıpkı düşünmek gibi. Aynanı parlatıp bekliyorsun güneş yansısın diye. Elinden gelen yalnız bu: Müsait olmak. Ve 'yazı ile tefekkür' de tıpkı 'üstlerindeki göğe bakmak' gibi. "Bir saat tefekkür bir sene (nafile) ibadetten hayırlıdır" diyor Aleyhissalatuvesselam. Kendi adımak konuşayım: Hakikate dair bir saat düşünebildiğim, kafa/kalp yorduğum, birşeyler ürettiğim zaman ancak yazdığım zaman. Başka vakitler aklımı o kadar uzun bir süre aynı şey üzerinde tutamıyorum.

'Tefekkür detay avcılığı' dedim, fakat tam o da değil. Düşünmek daha çok 'daha önce görülmemiş olanı görmek' şeklinde resmediliyor bizde. Bu kişisel anlamda 'daha önce görmediğimi göreyim' niyetiyle olabildiği gibi, daha yüksek seviyede, 'benden önceki insanların daha önce görmedikleri şeyi ilk ben göreyim' şeklinde de olabilir. Birincisi öğrenme. İkincisi keşfetme.

Birincisinde kendi yolculuğundur üzerinde bilmekle yol aldığın. İkincisinde insanlık yolculuğudur üzerini adımladığın. Fakat bu 'bilmek' hevesi, 'düşünmek' ameliyesi bizi detaylara müptela kılıyor. Parçalara, sonra daha küçük parçalara, sonra en küçük parçalara müptela oluyoruz. Boğulmak gibi. Bitimsiz bir yolculuk.

Detay demek kesret demek. Artması demek eşyanın. Yani görülenin, işitilenin, hissedilenin, düşünülenin. Modern bilimin şöyle bir dayatması var: Bütünün anlamına dair keşifler bitmiş gibi davranıyor. O yüzden modern zamanlar detaylara sürüklüyor aklımızı. Detay, detay, daha çok detay! Daha çok branş, daha çok alt dal, daha küçük satırlar. Sonunda öyle bir bilmek seviyesine erişiyoruz ki birimizin bildiğini başkası bilmiyor. Bütüne ve anlamına karşı yabancılaşıyoruz. Detaylarda boğuluyoruz. Çünkü detaylar bizi 'bilme' noktasında sınıflara ayırmış oluyor. Tıpkı Cahiliye kavmiyetçiliği gibi bir branşlaşmamız var.

Thor Heyerdahl, 1947'de, beş arkadaşıyla birlikte Kon-Tiki ismini verdiği salla Pasifik'i aşışını anlattıktan sonra kitabının son kısmında şöyle bir modern bilim eleştirisi yapıyor:

"Uzmanlara saygı duymayı, ama onların yeterlilikleri konusunda uyanık olmayı küçük yaşta öğrenmiştim. Bir insan bir alanda kendisini ne kadar geliştirirse başka alanlarda o kadar bilgisiz demekti. Günümüzde bilim öylesine uzmanlaşmış durumda ki, araştırmacıların konularında derinleşmelerinin bedeli genelde alanın bütününü göremez duruma gelmeleriyle ödeniyor. Bu nedenle uzmanların akılalmaz bilgisizlikler göstermeleri, ortak kuramlar arasında büyük boşluklar oluşması, ama hiç kimsenin onların uzmanlıklarını sorgulayamaması gibi bir durum çıkıyor ortaya. Onların derinlerden çıkardıkları küçük ayrıntılar olmasaydı hiçkimse, yüzeyde rahatça oturup parçaları biraraya getirerek tarih öncesi zamanda Pasifik okyanusu üzerinde yolculuk yapıldığını kanıtlayamazdı."

Parçaların fatihi onlardı. Fakat bütünü ancak Heyerdahl görebildi. Eleştirisinin devamında şunun altını çiziyor Heyerdahl: Bilimadamları, bilimi masalarında yapıyorlar, sahanın bütünlüğü içinde sınamaya çalışmıyorlar. Bütün sahadadır. Bütünlük ise sahada görünür.

Kendisi de zaten 101 gün süren yolculuğunu bir türlü bilim camiasında kabul görmeyen tezini isbatlamak için yapıyor. Polenezya adalarında yaşayan insanların Peru'dan göçtükleri tezi. Onun gösterdiği etimolojik/arkeolojik bütün delilleri elinin tersiyle iten bilimadamları hep şunu söylüyorlar:

"O zamanlar gemi yoktu. Sadece sallar vardı. Sallarla Pasifik Okyanusu aşılamaz." Bunu dogmatik bulan Thor Heyerdahl, büyük riskler aldığı bir maceraya girişiyor ve başarısıyla bilim dünyasını sarsıyor. Kitabının son kısmında dediği gibi: "Bilim dogmalara savaş açarak ortaya çıktı. Ama şimdi kendi dogmalarını üretiyor. Buna karşı da mücadele verilmeli." Herman Hesse'nin Siddhartha'da sandalcıya söylettiği gibi: "O kadar aramışsın ki bulmaya vaktin olmamış." Aramak bulmanın duasıdır. Lakin vermek yine Allahın iradesinde. "Her arayan bulamaz amma, bulanlar ancak arayanlardır" demiyor mu İbn-i Arabî (k.s.)? Demek aramak da bulmayı mecbur kılmıyor.

Parçalarda boğulmak diyorum ben buna. Mucizat-ı Kur'aniye'nin sonunda Bediüzzaman'ın verdiği 'gavvas/dalgıç ve hazine' örneği de bir parçada boğulma ihtarı içeriyor aslında, Mevlana'nın (k.s.) verdiği 'fil ve karanlıkta el yordamıyla onu tarif edenler' misali de. Ki o örneğin ardından Bediüzzaman çok korkutucu bir uyarı da yapıyor:

"İşte, hem şu sırdandır ki, bâtın-ı umûra gidip, Sünnet-i Seniyyeye ittibâ etmeyerek, meşhudâtına itimad ederek yarı yoldan dönen ve bir cemaatin riyâsetine geçip bir fırka teşkil eden fırâk-ı dâllenin bütün imamları hakâikın tenâsübünü, muvâzenesini muhâfaza edemediğindendir ki, böyle, bid'aya, dalâlete düşüp, bir cemaat-i beşeriyeyi yanlış yola sevk etmişler."

Yani ne eline gelen zümrüdü hazinenin ta kendisi sanman doğru, ne de filin eline gelen yerini filin tamamı sanman. Uzmanlaşmak böyle tehlikeli bir körlük de içerebiliyor. Heyerdahl'ın dediği gibi: "Günümüzde bilim öylesine uzmanlaşmış durumda ki, araştırmacıların konularında derinleşmelerinin bedeli genelde alanın bütününü göremez duruma gelmeleriyle ödeniyor." Heyerdahl bu yolculuğu başardı. Çünkü bütünü sınamaya cesareti vardı. Diğerleri olamaz diyorlardı çünkü masalarından kafaları hiç kaldırmamıştılar.

Parçada boğulmak aslında Bediüzzaman'ın sadece gavvas ve hazine örneğinde değil, çok yerde bizi uyardığı birşey. Mesela Mesnevi'de, şurada diyor ki: "(...) Madem öyledir, hazer et, dikkatle bas, batmaktan kork. Bir lokma, bir kelime, bir dane, bir lem'a, bir işarette, bir öpmekte batma. Dünyayı yutan büyük letâiflerini onda batırma. Çünkü çok küçük şeyler var, çok büyükleri bir cihette yutar. Nasıl küçük bir cam parçasında gök, yıldızlarıyla beraber içine girip gark oluyor. Hardal gibi küçük kuvve-i hafızanda, senin sahife-i a'mâlin ekseri ve sahaif-i ömrün ağlebi içine girdiği gibi, çok cüz'î küçük şeyler var, öyle büyük eşyayı bir cihette yutar, istiab eder."

Ve yine Muhakemat'ta dikkatimizi çekiyor ki:

"Kim birşeyde çok tevaggul etse, galiben başkasında gabîleşmesine sebebiyet verir. Bu sırra binaendir ki, maddiyatta tevaggul eden, mâneviyatta gabileşir ve sathî olur. Bu noktaya nazaran, maddiyatta mahareti olanın mâneviyatta hükmü hüccet olmasına sebep olmadığı gibi, çok defa sözü dahi şâyân-ı istimâ değildir. Evet, bir hasta, tıbbı hendeseye kıyas ederek, tabibe bedelen mühendise müracaat edip gösterdiği ilâcı istimal ederse, akrabasına tâziye vermeye dâvet ve kendisi için kabristan-ı fenanın hastahanesine nakl-i mekân etmek için bir raporu istemek demektir."

'Bir lokma, bir kelime' veya bir branş; 'birşeyde çok tevaggul etme' veya uzmanlaşma; ifadeler değişiyor ama aslında söylenen şey aynı sanki: "Bütün, parçaların toplamından fazlasıdır." Belki biraz da bu nedenle Nemrud'un ölmek ve diriltmek bahsinde parçada boğulduğunu gören Hz. İbrahim (a.s.) onu yaşamın bütününe doğru çekiyor: "Allah güneşi doğudan getirmektedir. Haydi sen de onu batıdan getir!" Güneş doğmadan ölmek/diriltmek mümkün olabilir mi? Bu sorgulama üzerine Nemrud'un halet-i ruhiyesini şöyle tarif ediyor Kur'an: "Şaşırdı kaldı!" Çünkü bütüne baktırılmayı beklemiyordu. Hz. İbrahim'i güya detaylardaki cerbezesinde boğacaktı. Ama İbrahim (a.s.) yüzü bütüne dönüktü. Hazer etti, dikkatle bastı. Bir lokma, bir dane içine çekilerek boğulmadı. Buradan nicedir anlamaya çalıştığım bir metne daha kapı buldum. Alıntılayayım:

"Nefsî tefekkürde tafsilâtlı, âfâkî tefekkürde ise icmâlî yaparsan, vahdete takarrüb edersin. Aksini yaptığın takdirde, kesret fikrini dağıtır. Evham ise havalandırır, enâniyetin kalınlaşır. Gafletin kuvvet bulur, tabiata kalb eder. İşte dalâlete isâl eden kesret yolu budur."

Bu bahiste âfâkî tefekkür, ötende olana dair, eşyaya dair tefekkürse eğer; o vakit icmalî yapmaktan kasıt, bütüncül bakışı kaybetmeden yoluna devam etmek olabilir. Tefekkürde derinleşmemek değil, o yanlış anlamadır, derinleşsen de yüzünü bütünden ayırmamadır. İcmal bir yönüyle bütün demektir çünkü. Bütünün tamamını kuşatandır özet. Nefsî tefekkürde tafsilat ise, ben bunu biyolojimizi/kimyamızı düşünmek değil, ruh ve kalp haritamızı temaşa etmek olarak görüyorum, zaten sen âlemin misal-i musağğarı, yani bir özeti olduğun için, 'o özet sana bütünü unutturmayacaktır, tafsilatlı gidebilirsin' dersi gibi geliyor bana.

Bu da yazının sonuna aldığım bir not olsun. "Niye bu meseleyi kurcalıyorsun?" derseniz, cevabım şu: Âfâki tefekkürü 'derine inmemek' gibi düşünürsek, o vakit Zerre Risalesi gibi eserleri nereye koyarız? Veya mesela: "Bediüzzaman eşya tefekküründe derine inmemiştir" diyebilir miyiz? Bana bu tarz kolaydan sonuca gitmeler yanlış geliyor.

İhlas çoğu zaman 'parçası olmakla' mutlu olmaktır

"Muhakkak ki Biz sana kitabı hak ile indirdik. İbadetini ihlâs ile Ona yönelterek sadece Allah'a kulluk et. Bilin ki, şirkten ve riyadan uzak hâlis din Allah'a mahsustur." Zümer Sûresi: 39:2-3

Girin cümlelerimin koluna istirham ederim. Sizi, 20. Lem'a'nın başındaki 'mühim ve müthiş bir suale' götürmek isterim: "Neden ehl-i dünya, ehl-i gaflet, hattâ ehl-i dalâlet ve ehl-i nifak rekabetsiz ittifak ettikleri halde, ehl-i hak ve ehl-i vifak olan ashab-ı diyanet ve ehl-i ilim ve ehl-i tarikat, neden rekabetli ihtilâf ediyorlar? İttifak ehl-i vifakın hakkı iken ve hilâf ehl-i nifakın lâzımı iken, neden bu hak oraya geçti ve şu haksızlık şuraya geldi?" Bediüzzaman'ın bu suali aktarmasının ardından verdiği ilk tepki, yazdığı ilk cümle ne kadar içten ve ciğeri yanan bir insanın halidir:

"Bu elîm ve fecî ve ehl-i hamiyeti ağlattıracak hadise-i müthişenin pek çok esbabından, yedi sebebini beyan edeceğiz." Ve devamında gelir beyanlar, fakat bir saniye! Bu beyanlarda bir iş var: Bediüzzaman, bu beyanlar boyunca, İslam adına hiçbir kötü seciyeyi kabul etmez veya reform istemez. Aksine; aslın temizliğine ve seciyenin paklığına dikkat çeker. Bütün 'sebep'lerin ilk satırları bir müdafaa gibidir bu yönüyle. Asl'ın savunmasıdır. Peki yanlış/kötü olan nedir? Neden bütün bu ayrılıklar yaşanmıştır? Okudukça farkedersiniz: Yanlış olan; 'iyi' olanın, 'tek olmayı' ve 'bütünü' istemesidir.

Burası beni alıp Ene Risalesi'ne de götürür. Orada Bediüzzaman'ın; "Sonra, nevin enâniyeti de bir asabiyet-i neviye ve milliye cihetiyle o enâniyete kuvvet verip, o ene, o enâniyet-i neviyeye istinat ederek, şeytan gibi, Sâni-i Zülcelâlin evâmirine karşı mübâreze eder..." demesi, yani; marifetimiz için, birşeylere sahip olma tevehhümünü sağlayan yetimiz enaniyetimizin, yoldan çıktığında, kendisinin bireysel gücünün yetmediğini düşündüğü yerlerde türü, sınıfı, cemaati veya milleti adına birşeyleri sahiplenmeye başlaması, asabiyete yol açması; sahiplenme ve asabiyet arasındaki doğru orantıyı da görmemizi sağlar.

Bireysel sahiplenmeler 'kibir'i doğururken, toplu (veya topluluk adına) sahiplenmeler de 'asabiyeti' doğurur. Nitekim; kulluğun girişi 'Allah adına' başlamaksa bir işe, ahiri de 'Allah'a hamd ederek' her övgüyü, dolayısıyla sahiplenmeyi, ona bırakmaktır. Yani salih amelin iki ucunu konuşursak: Başı; Onun adına ve adıyla yapıyorum'dur. Sonu; bunu yapmak ancak Onun gücüyle oldu ve bu aslında Onundur'dur.

21. Lem'a'ya gelelim: 20. Lem'a gibi yine bir İhlas Risalesi. 20'de Bediüzzaman, güzel niyetlerle ve seciyelerle de olsa, bütünü istemenin veya bütüne tek başına sahip olmayı arzulamanın zararlarını anlatırken; 21'de artık bizi birşeye ikna etmeye çalışır: "Bütünün sahibi olmaya çalışma, parçası olmakla mutlu ol!" Evet, 21. Lem'a'nın her bir parçası bir 'parçası olmayı öğrenme' dersi verir müminlere. 'İştirak-i emval' ve 'iştirak-i sanat' gibi kavramlarla bizi tanıştırmasından tutun, 'istemeyen bir arkadaşla yaptırması hoşunuza gitsin'e kadar her bir parçası bu Risale'nin, mümini, büyük hakikatin yalnız parçası olmakla mutlu olmaya çağırır. Cemaat grupları içre okumalarda olduğu gibi küçüklerin kulağını bükme, tektipleştirme, susturma dersi yoktur bu Risalelerde. Aynı fabrikanın 'aynı çarkı' olunmadığını kabullenmiş, ama aynı fabrikada birbirine yardım eden çarklar olduklarını da unutmamayı hatırlatan özgürleştirici bir yönü vardır İhlas Risalesi'nin.

Bir çuvaldızı, ama kendimize: Bugün Nurcu gruplardan hangisi İhlas Risalesi'ni (Ve de Şefkat Tokatları'nı) küçük kardeşin kulağını bükmeye değil, onun İslam fabrikası içinde farklı bir ses olabileceğini anlamaya yönelik okumaktadır? Bilakis; bizde İhlas Risaleleri insan yontma metinleridir. Fabrika da Nurculardan (hatta Nurcu alt gruplardan) ibarettir. Ve uyumsuzluk göstermek, fabrikadan (burada medrese oluyor) şutlanmaktır. Peki, ya Bediüzzaman'ın kastettiği fabrika sizinkiler kadar küçük değilse? O vakit, buradan Çin'e, Çin'den ta Nijerya'ya ulaşan (hatta aşan) bir çizgide âlem-i İslam fabrikasının bütün çarklarının aynı boyda veya tektip olması mı beklenmelidir? Veya nasıl beklenebilir? Bu fabrikanın bir parçası Nurcularsa, bir parçası Nakşibendiler, bir parçası Kadiriler, bir parçası İhvan-ı Müslimin, bir parçası Sunusîlerdir. (Allah hepsinden razı olsun.) Peki Nurcular neden 'asrın vekilinin fabrikasını' kendi atölyeleri kılığına sokarlar? Neden o atölyelerde 'Abi diyorsa doğrudur'cu kardeşler yontarlar?

Burada bir nefes: Metin Karabaşoğlu abi, Üstadın talebeleri içinde Hafız Ali abiye ayrı bir hayrandır; anlatırken dinlemiş olanlar, ilgili yazılarını okuyanlar bilirler. Bunun en büyük sebebi de Hafız Ali abinin, Hüsrev abinin hat meselesinde kendisini geçmesinden duyduğu mutluluk, bu mutluluk içindeki ihlas ve Bediüzzaman'ın 'kalbine baktım, gösteriş değil' demesidir. Yani bütün kendisinin olmasa da, ortaya çıkan yine de bir bütün olduğu için, onun parçası olmakla mutlu oluşudur:

"Kardeşlerimizden İslâm Köylü Hâfız Ali Efendi, kendine rakip olacak diğer bir kardeşimiz hakkında gösterdiği hiss-i uhuvveti, çok kıymettar gördüğüm için size beyan ediyorum: O zat yanıma geldi; ötekinin hattı, kendisinin hattından iyi olduğunu söyledim. 'O daha çok hizmet eder' dedim. Baktım ki; Hâfız Ali kemal-i samimiyet ve ihlâsla, onun tefevvukuyla iftihar etti, telezzüz eyledi. Hem Üstadının nazar-ı muhabbetini celb ettiği için memnun oldu. Onun kalbine dikkat ettim, gösteriş değil, samimî olduğunu hissettim. Cenab-ı Allah'a şükrettim ki, kardeşlerim içinde bu âli hissi taşıyanlar var. İnşaallah bu his büyük hizmet görecek..."

Müminler, hadiste bahsedildiği gibi, nasıl bir binanın taşları olur? Birbirlerini geçmeye çalışarak mı? Hayır, değil. Tektipleşerek mi? Hayır, değil. Birbirlerini başarılarıyla ezikleyerek, 'gıpta damarını tahrik ederek' mi? Hayır, hiç değil. Bunların üçü de hayır değil. Peki, ne öyleyse? Müminler, birbirleriyle yarışmadıklarında, dolayısıyla geçildiklerine üzülmediklerinde, hakikaten kardeş olurlar. Hayırda yarışmak, hayrın vücudî ve küllî yanları esas alınırsa; yani varlıksal ve bütünsel yanları; o bütünün kuvvet bulduğu herşeye sevinmektir. Yalnız kendi grubunun maharetinden mutlu olup, ötekinin başarısını duyduğunda "Eh, işte..." ile küçümsemeye çalışmak değil.

Ben Nurculukta sonlarda gelirim. Ama benden öndekileri/faziletlileri görmekle mutluyum. Bunu aştım: Mısır'da İhvan'ın şanlı direnişiyle iftihar ediyorum. Bunu aştım: Türkiye'de İslamcılık geleneğinin başarısıyla da iftihar ediyorum. Bunu aştım: Ülkemdeki tarikatlerin insanlar için yaptıkları hizmetlerle, çokluklarıyla iftihar ediyorum. Bunu aştım: Dünyanın her neresinde İslam hizmetinde başarılı olan bir kardeşim varsa, onunla da iftihar ediyorum. Hepsini aştım: Çünkü onlarla yarışmıyorum. Biz aynı fabrikanın çarklarıyız. Çarkların boyu farklı olabilir. Yolu farklı olabilir. Ama fabrikanın amacı birdir. İttihad-ı İslam ancak böyle olur.

Her çark, bir diğerine burun kıvıracaksa, abilik veya seçilmişlik taslayacaksa, İhlas Risalesi'ni onbeş günde bir değil, onbeş dakikada bir kere okusanız, yine nafile! Çünkü çarkları zımparalıyorsunuz onla, özgürleştirmiyorsunuz. Bütünü istiyorsunuz onla, parçası olmakla mutluluk öğretmiyorsunuz.

Bunun en büyük dersini; büyüdüğü dönem boyunca, hep birşeylerin tek sahibi olmaya çalışan bir grupla almış olmalıyız. Bunlar öyle bir hale gelmişlerdi ki; değil dindar herhangi bir grup, başka bir Nurcu grup kendi öğrencileriyle irtibat kurar korkusuyla cuma namazlarının çıkışında öğrencilerini bekliyorlardı. Hatta hiç unutmam; bir başka Nurcu gruptan olduğu için aynı lisede öğrenci olduğumuz Erzurumlu bir arkadaşla konuşmamızı dahi yasaklamışlardı. Böyle saçma bir sahiplenme ile herşey tek bizim olsun istiyorlardı. Bakın sonları ne oldu? En son devleti de istediler, şimdi ellerindekini kurtarmaya çalışıyorlar. Halbuki biz sahiplenmedikçe artarız. Biz demedikçe 'biz' oluruz. Yolumuz varlıktan değil, fenadan geçer. Fenafilihvan, varlığımızdır bizim.

Bütünün yeniden tarifi: Parçaların etkileşimi mi, iradesizleşmesi mi?

Metin Karabaşoğlu abinin altını sık çizdiği birşey var sohbet aralarında. Allah Resulü'nde her ismin azam mertebede tecellisi ile, dar-ı ahirete irtihalinden sonra bu mirasın kime kaldığı üzerine. Metin abi­ (biraz kişisel tefekkürü, biraz da hadislerde belirtilen ümmet özelliklerinden hareketle) Efendimiz aleyhissalâtu vesselamdaki bu esma dengesinin, vefatından sonra, bir kişiye kalmadığını/kalamayacağını; zira bunun ancak bütün ümmetin birlikte taşıyabileceği bir ağır yük olduğunu söylüyor.

Her insanda farklı isimlerin, farklı ölçülerde yansımasıyla ortaya çıkan latiflikler; ancak bütüne birden bakıldığında ve parçalar birbiriyle etkileşim içerisinde olduğu sürece Asr-ı Saadetin doyum olmaz letafetini sunuyorlar bizlere. Kendi renginin cazibesine kapılıp ümmet bilincine kapananlar ise, ne kadar güzel bir noktadan yola çıkmış olurlarsa olsunlar, müfrit alevilik gibi, bambaşka bir yerde yolculuğu bitirebiliyorlar. Yine aksi şekilde, yanlış ayakla dansla başlamış nice hareket de, kendilerini ümmete açtık tuttukları için, dengelerini buluyor, güzel meyveler dererek imtihanlarını sonlandırabiliyorlar.

Metin abinin bu tesbitinin neden üzerinde duruyorum? Çünkü ben de benzer birşeyi, bu kadar geniş bir çerçevede olmasa da, okuduğum metinlerden hareketle farkediyordum. Aynı mesele hakkında birçok yazarın düşüncesini beraber okuduğumda bulduğum denge, bana, mecliste tecelli eden hakikatin, kişide tecelli edenden daha üst birşey olduğunu hissettiriyordu. Hatta bunu vaktiyle, Ahmet Yıldız'ın, böyle bir tarzda hazırladığı Cumhuriyetin Demokrasiyle İmtihanı kitabını yorumlarken de dile getirmiştim. İçtimai Reçeteler'den de atıf yapmıştım hatta: Bediüzzaman'ın, orada, İstanbul'daki tedrisattaki sorunu tarif edişinin 'adem-i münazara ve sual ve cevap tam olmamak' şeklinde oluşuna dikkat çekmiştim. Okuyanlar hatırlayacaklardır.

Öyle ya! Münazaranın, sual ve cevabın olmadığı bir yerde 1'ler nasıl 1111 olabilirdi? Hangi tutkal onları bir arada tutabilirdi? Etkileşim yaşanmıyordu ki? Orada bir birliktelik oluşursa bile; bu, istibdatla veya herkesin uyması dayatılan istişare kararlarıyla olurdu ki; ondan çıkacak rakam da, en iyi ihtimalle 1000 olabilirdi. (Eğer baştaki 1, kararında isabet etmişse.) Çünkü baştaki 1, diğerlerinin kendisinde 0'laşmasını talep ederdi.

Ama Bediüzzaman'ın cemaat hayali böyle değildi. O, hiçbir 1'in, elifin, kendi varlığından ve anlamından vazgeçmediği bir 1111 düzeni hayal ediyordu. Hatta Münazarat'taki argümanlarına baktığınızda görüyordunuz ki, 1000'li düzenlerle mücadele de ediyordu. Başkasının cebinde gezen akıllardan hoşlanmıyordu. Çünkü böyle bir 1000, ne kadar kıymetli görünürse görünsün, ne kadar büyük işler başarırsa başarsın, eğer baştaki 1, 0'laşırsa, bütün rakamın sıfırlanması kolaydı. 1000, sırf liderdeki sorun nedeniyle birden 0000'a sükût edebilirdi. Halbuki öteki şekilde baştaki 1, 1'liğini yitirse bile geriye 111 kalırdı. Hatta belki o 111, 0'rı kanatları altına alarak 1110'nu korurlardı.

İşte ben, biraz da bu nedenle "Risale-i Nur yeter!" kullanımının, müellifinin amacının dışında bir maksatla şerh edilerek, bir kısım Nur talebelerini yanlış bir yola sürüklediğini düşünüyorum. Risale-i Nur, elbette üzerine bir meslek bina etmeye müsait ve yeter bir eserdir. Kendisine meslek/ekol arayanların o mesleğin bütün yapıtaşlarını kuşanabileceği bir metinler bütünüdür. Fakat yine de ümmete açık olmak (ama eleştiriye, ama katkıya) ve ümmetteki esma dengesini yakalamak, ümmetin (ümmet-i davet ve ümmet-i icabe, ikisi de dahil) ürettiği metinlere açık olmakla mümkün olabilir. Burada, Risale-i Nur, Kur'an'a dayanan sapasağlam bir kulp oluşu yönüyle pergelimizin yere saplı ayağıdır. Diğer okumalarımız ise, ümmetin ortak rengini yudumladığımız genişleyebilen, daireler çizebilen, serbest ayaktır. Müslümanı taassuptan veya irtidattan koruyan da budur.

Hatta bunun bir adım ötesinde, Üstad Hazretlerinin lahikalarda yapmaya çalıştığı şeyin de böyle birşey olduğunu düşünüyorum. Lahikalar içinde bazı bazı talebelerinin 'sistem'lerine ve değişik meziyetlerine atıf yapan Bediüzzaman'ın, onları o münevver mecliste bir araya getirerek, bütünün ahengini hepsine/hepimize göstermeye çalıştığını tahmin ediyorum. Ki orada; asker kökenli bir Hulusi abiden, medrese kökenli Sabri abiye, Risalelerden istifadesini yazan bir doktordan, düşüncelerini anlatan bir muallime; bütün renklerin yansıması görünüyor. Belki de Bediüzzaman lahikalarla şunu göstermeye çalışıyor: "Siz güzelsiniz. Ama bütünken güzelsiniz. Ve farklı farklı olmanız da bu hakikatlerden istifadenize engel değil. Birbirinize kapalı olmayın." Belki Hüsrev abiye yazılmış şu kısacık mektup bile bunun bir delili:

"Bahtiyar kardeşim Hüsrev,

Şu Risale bir meclis-i nuranîdir ki, Kur’ân’ın şu münevver, mübarek şakirtleri, içinde birbiriyle mânen müzakere ve müdavele-i efkâr ediyorlar. Ve yüksek bir medrese salonudur ki, Kur’ân’ın şakirtleri onda herbiri aldığı dersi arkadaşlarına söylüyor. Ve Kur’ân-ı Mu’cizü’l-Beyânın hazine-i kudsiyesinin sandukçaları olan Risalelerin satıcı ve dellâllarına muhteşem ve müzeyyen bir dükkân ve bir menzildir. Herbiri aldığı kıymettar mücevheratı birbirine ve müşterilerine orada gösteriyor. Bârekâllah, sen de o menzili çok güzel süslendirmişsin."

Kendi kararlarını ümmetin eleştirisine/katkısına kapatan, aklın en doğal hakkı olan acaba'ya kapı açmayan ve sırf bu yüzden giderek gettolaşanlar düşünsün. Doğru yerde başlamak, doğru yerde bitirmenin garantisi değildir.

Bütüne bakarken parçalardan olmak...

Yunus sûresinin 58. ayeti aslında ne büyük bir ayet. Fakat insan, hazine dairesinde gezerken, tek bir incinin güzelliği farkedemiyor çoğu zaman. Belki nevinin celali, fertteki cemali görmeye perde oluyor. Bizim de Kur’an’a bakışımız böyle, sorunlu. Kur’an’ı bir bütün olarak görmeye alıştığımız için, tek tek ayetlerin güzelliklerini görmeyi beceremiyoruz. Celal, cemale perde oluyor belki. Dikkatsiz nazar, perdeyi aşamıyor. Belki ondan da önce endoktre edildiğimiz kalıplar var. Belki...

Bu yönüyle Asr-ı Saadetten en büyük farkımız bence şu: Onlar, ayetleri tane tane, sûre sûre, nüzûl oldukça yudumladılar. Çölde yağmur bekler gibi ayet bekler oldular çoğu zaman. İftarı bekler gibi beklediler. Namaza durur gibi ayete muntazır durdular. Vahiy, onlar için beklenilendi. Biz böyle bir bekleyiş hiç yaşamadık. Neden mi? Sulak bölgelerin(!) ve zamanların(!) çocuklarıyız. Belki de bu yüzden suyun kıymetini pek bilmiyoruz. Onu hiç beklemedik çünkü. Yağmuru hiç beklemedik, özlemedik. Beklenmeyenin, özlenmeyenin kıymeti, elde edilince, bilinir mi?

Bediüzzaman, eserlerinde sık sık Ceziretü’l-Arab’a beraberinde gelmelerini teklif ediyor okurlarına. Hiç merak ettiniz mi, bunu neden bu kadar sık yapıyor? Neden burada, bu zamanda anlatmakla yetinmiyor da ‘başında izlemeye’ teşvik ediyor bizleri? Neden elzem görüyor?

Ben bunu biraz da Asr-ı Saadeti anlama metodu olarak algılıyorum. Saadeti anlamanın yolu, onu kitaplarla bu zamana taşımakta değil. “Şöyle olmalıyız, böyle yapmalıyız!” da değil. En azından sadece bu değil... Hayalen, aklen, mümkünse vicdanın katık olduğu empatik bir yolla o zamana gitmek lazım hakikî bir tahlil yapabilmek için. Bediüzzaman, o zamana, o coğrafyaya gitme teklifleriyle bunu öğütlüyor gibi geliyor bana. Yahut ben öyle anlıyorum.

İşte eserlerinin içinde Kur’an’ı parça parça tefsir etmesinde de bence böyle bir sır var. Bir nüans var. Biz Kur’an’ı bir bütün olarak okumaya alışığız. Nüzûl sırasına göre, Kur’an’daki sıralamasına göre bir bütün olarak dizilişini biliyoruz. Bu alanla ilgili bir sorunumuz yok.

Alışık olmadığımız, onu tek tek, parça parça, dağınık dağınık (bize göre) tefekkür edebilmekle ilişkili. Belki içinde oradan oraya, buradan buraya yolculuk edebilmekle ilintili. Bu yönde sıkıntılarımız var muhatabiyette. Biz Kur’an’a bir bütün şeklinde iman ediyoruz. Ama tek tek o incilerin ne kadar farkındayız? Yahut da incileri ne kadar inci biliyoruz? Doğrusu kendi hakkımda çok endişe ediyorum.

İşte Asr-ı Saadetten en büyük eksiğimiz bence bu: Onlar tek tek idrak ederek, iman ederek bu ayetleri okudular, hıfzettiler. Bizse hep bir apar toparlık yaşadık Kur’an’ın karşısında. Ne ayetlerin gelmesini bekledik, ne de olaylarla ilgisini kurabildik Asr-ı Saadetteki gibi. Hazır bir kitap olarak bulduk onu. Hazırcı kaldık. Üstelik ona varıncaya kadar da bir sürü başka kitapla muhatap olduk. Nasıl tarif etsem hislerimi? Bizim için Kur’an var, ama hayatlarımızda nüzûl sebebi yok bence. Hayatlarımızdan bu yüzden kopuk Kur’an. Çünkü içinde hayatımıza denk düşen noktaları seçemiyoruz. Derslerimizi alamıyoruz.

Acaba Bediüzzaman’ın tefsir metodu içerisine bu kadar kendi hayatını, hissini, geçmişini katmasının bir hikmeti de bu olabilir mi? Mesela İhtiyarlar Risalesi’nde sayfalar boyunca kendi kırılmaları, üzüntülerini aktarmasının; veyahut Hastalar Risalesi’nde kendisinin ve çevresindekilerinin yaşadıklarını aktarmasının böylesi bir hikmeti olabilir mi? Risaleleri okumak, Kur’an’ı hayatla bağlamanın pratik yolunu bizlere öğretebilir mi? Neden olmasın? Bana bu yönüyle de sırlı geliyor.

twitter.com/yenirenkler