Ben, bu çalışmalar başlatıldığında Nesil Yayınları'nın sevkiyatında hamallık yapıyordum. (Kendi aramızda öyle derdik. Sizden mi sakınacağım?) Ve evet, hakikaten bulunduğum yaş, bilgi düzeyi ve konum itibariyle Söz Basım'ın ne denli önemli/girift birşey yaptığını takdir edebilmem imkansızdı. (Duyduğum ilgiye rağmen...)
Bu saded harici bahsin ardından öğrendiğim hassasiyeti aktarayım. Bir gün Kenan abiye, yukarıda altını çizmeye çalıştığım türden cahil cesaretiyle şöyle birşey söyledim: "Bu sözlük çalışmalarında uğraştıracak ne var ki? Kelimenin geçtiği yerler ve anlamı belli zaten. Yeri bulunur, altına konulur, biter gider... Neden bu kadar uğraştırıyor sizi?"
Bu cümleleri kullanmadım elbette. Fakat demek istediğim buydu. Çayocağındaydık sanırım. Kenan abi sözlerimi sabırla dinledikten sonra (o çalışmayı yürütmenin nasıl güç birşey olduğunu kısmen takdir edebildiğim şu anda, bu dinleyişin dahi bir 'sabır işi' olduğu kanaatindeyim) gülümseyerek dedi ki: "Öyle basit değil." Dedim: "Neden değil?" Dedi ki:
"Aynı kelimenin birçok anlamı vardır. Bunlardan bazısı ıstılahîdir ki, ancak metnin hakkında olduğu ilim dalıyla ilgiliysen o terim karşılığını anlarsın. Bazıları ise lügat anlamıdır. Bunların içinde bile müellifin muradının ne olduğunu metnin genelinin ne hakkında olduğuna takdirle anlayabilirsin. Bazısı ise örfîdir. Sözlükte anlamı başka olsa da halk arasında karşılığı başka birşey olabilir. Onu da ancak müellifin yaşadığı dönemi ve dili anlayarak çözebilirsin...."
Daha bunlar gibi bir sürü şey anlattı Kenan abi, ama hepsi benim aklımda kalmadı ki size nakledeyim. Hasılı; ayaküstü had bilmezliğimizi ve cahilliğimizi ders almış olduk. Zaten insan birşeyi öğrenmeden önce bu iki şeyi öğrenir. (Bu iki şeyi öğrenmişse ancak, üçüncüsünü öğrenir.) Ben de metin altı sözlük çalışmalarında gözetilmesi gereken hassasiyete dair çok güzel şeyler öğrendim. Kenan abiye de o gün ve bugün, bana öğrettiği böylesi kıymetli ölçüler nedeniyle dua etmekteyim. Allah ömrünü bereketli ve uzun kılsın. Kendisini ve ekibini, ancak katında takdir edebileceği hayırlarla mükafatlandırsın.
Bu bende neyi başardı? Ona geleyim: Bu bakışaçısı zenginliği, bana, aynı yazarın metinlerini okurken bile aslında statik bir yüzeyi değil, dinamik bir fikri rasat ettiğimi gösterdi. Müellif de bir insandı ve değişiyordu. Kendisi değiştiği gibi yazdığı konular da değişiyordu. Belki bu müellifin uzmanı olduğu pekçok konu vardı ve böylesi her konuda yazarken o ilmin kavramlarını/kelimelerini kullanıyordu. Bir ilimde farklı bir ıstılahî/terimsel karşılığı olan kelime, diğer ilimde farklı bir anlama gelebiliyordu. Bir yerde kelimeyi sözlük anlamıyla kullanırken, diğer yerde aynı kelimeyi ıstılahî bir karşılıkla kullanabiliyordu. O ilmin ehli olmayan okuyucuları ise (ben gibiler yani) aynı kelimeyi görmekle bahsedilenin aynı şey olduğunu sanabiliyorlardı. Bu da bazı anlam kaymalarına sebep oluyordu. İslamî ilimlerle bağlarımızın bu kadar koptuğu bir dönemde Bediüzzaman'ın fikir dünyasına eser eser, metin metin, kavram kavram, kelime kelime uyanmak/ulaşmak hakikaten güç bir işti.
Konuyu açması bakımından bir örnek vereceğim. Bu örnek, benim kafamı da uzun yıllar kurcalayan bir mevzuya dair. Bediüzzaman, İşaratü'l-İ'caz'da diyor ki:
"Zaten Risale-i Nur'un mesleği odur ki, zihinlerde bir iz bırakmamak için, sair ulemaya muhalif olarak, muarızların şüphelerini zikretmeden öyle bir cevap verir ki, daha vehim ve vesveseye yer kalmaz. Eski Said, bu tefsirde, Risale-i Nur gibi, zihinleri bulandırmamak için yalnız belâgat noktasında lâfzın delâletine ve işârâtına ehemmiyet vermiş."
Nur talebeleri içerisinde bu kısım nasıl anlaşılıyor genelde? (Lüften bu metni nasıl anladığınızı veya size nasıl anlatıldığını kafanızda/hafızanızda şöyle bir billurlaştırın ve bir süre tutun.) Şöyle birşey değil mi: Risale-i Nur'un usûl ve üslûbu, soruyu veya sorunu dillendirmeden ona cevap vermek üzerinedir. Çünkü soruyu ve sorunu dillendirmek safî zihni bulandırır. O yüzden mümkün mertebe soruları gündem yapmadan cevap vermek doğrudur...
Aşağı yukarı kafanızdaki şeyin bu olduğunu düşünüyorum. Çünkü yıllar yılı ben de böyle ders aldım/işittim sohbetlerde. Fakat hep de şunun ikirciğinde kaldım: Bediüzzaman'ın Münazarat gibi daha birçok metni vardı ki, hep soru/cevap üslûbu içinde gidiyordu. Hatta müellifin ifadesiyle 'şeytanla münazara' veya 'ehl-i dalaletin şahs-ı manevisiyle (vekiliyle) münazara' edilen yerler vardı. Buralarda Bediüzzaman soruları anmaktan çekinmiyordu. Bilakis, kendisi soruları naklederek cevaplarını veriyordu. O halde bu nasıl bir işti? Bir yerde soru sormadan cevap vermeyi öneren (hatta bunun metodu olduğunu söyleyen) müellif, diğer yerde niye böyle tersi bir iş yapıyordu? Bunu çok sordum. Tatmin edici bir cevap alamadım. Ta ki, yine bir gün Kenan abiyle muhabbet edene kadar...
Bir gün, beni eve bırakırken, yolda İslamî ilimlerin, yani tabir-i diğerle geleneğin, gözettiği hassasiyetlerden bahis açıldı. Bana dedi ki Kenan abi:
"Eski ulemanın değil sadece metodlarında, kelime seçimlerinde bile harkulade hassasiyetler var. Sana bir misal vereyim: İlm-i kelam eserlerinde ehl-i sünnet âlimleri kendi delillerini söyledikten sonra, farklı düşünen fırkaların düşüncelerini/dayanaklarını zikredip cerhederken onlarınkine 'delil' demezler. 'Şüphe' derler. Yani karşı tarafın düşüncesini neye dayandırdığını izah sadedinde, 'İşte Mutezile falan ayeti kendine şöyle delil yapıyor' demezler. 'Mutezilenin şüphesi' derler. Ona delil muamelesi yapmazlar. Çünkü ona da delil, kendisininkine de delil derse, bu durduğu yerin neresi olduğunu netleştirmez. Kendisininkine delil onunkine şüphe diyorsa, belli ki, bu insan ehl-i sünnet âlimidir ve durduğu yer bellidir. Bediüzzaman da 'bitarafane muhakeme' eleştirisini yaparken aslında ehl-i sünnetin bu hassasiyetine dayanıyor."
Kenan abi bana bu meseleyi anlatadursun, benim kafamda ampuller yanmaya, hatta patlamaya başladı kardeşlerim. İlm-i kelam ıstılahında böyle bir ayrım olduğunu, 'şüphe'nin sadece bizim anladığımız lügavî karşılığının değil, 'muarız düşüncenin hak verilmeyen delili' gibi bir manaya da gelebildiğini ilk kez duyuyordum. Bu, Bediüzzaman'ın Eski Said döneminde yazdığı bir tefsir olan İşaratü'l-İ'caz'ın önüne neden böylesi bir not düştüğünü de bana açıklıyordu. Demek ki; burada kastedilen, muarız düşüncenin sorusunu zikretmek değildi. Muarız düşüncenin kendisini nasıl bir delile/şüpheye dayandırdığını, kendisini neyle savunduğunu izah etmekti. Ki paragrafın tamamını hatırlayınca bu mana nasıl da cuk diye oturuyordu: "Münafıklar hakkındaki âyetleri izah ile en ince nükteleri beyan etmiş; fakat mütalâacıların zihnini bulandırmamak için mahiyet-i mesleklerini ve istinat noktalarını mücmel bırakmış, izah etmemiş. Zaten Risale-i Nur'un mesleği odur ki..."
İşte geleneğin bilgisine, İslamî ilimlerin kavram dünyasına aşina olmamızın neden gerekli olduğuna güzel bir örnek. Yıllardır 'soru sorulmasından' veya 'soruların nakledilmesinden/zikredilmesinden' bu ifadelerden hareketle rahatsızlık duyanların da kulakları çınlasın. Bediüzzaman'ın o kadar soru/cevap yolu takip ettiği metin varken, bu metni 'soruları zikretmemek lazım' şeklinde anlamayı seçenler; kötü niyetli değiller belki, ama Risale-i Nur'u besleyen/yetiştiren geleneğe aşina olmadıklarını da gösteriyorlar. Ve asl-ı hakikate zarar veriyorlar. Ki ben bunu ancak Medine'de tefsir eğitimi almış bir Kenan abiden duyduklarımla farkedebiliyorum. Başkalarının böyle bir şansı da yok. Hasılı; Bediüzzaman'ın da altını çizdiği gibi, Risale-i Nur medresenin malıdır. Medrese ilimlerine aşina olmazsak, onu hakkıyla anlayabilmemiz zor.
