Allah tuzak kurmaz mı?

Markar Esayan, 17 Aralık'ın yıldönümündeki SETA seminerinde, paralel yapının planlarını/tuzaklarını anlattıktan sonra demişti ki; "Ama Allah diye de birşey var..." Yapılan tüm planların, kurulan tüm tuzakların âkim kalışının nedenini anlatıyordu o tek cümle. Epey de alkış aldığını hatırlıyorum.

Tuzak ‘insansı’ ve de ‘imtihansı’ bir kelime. İblisin insana kurduğu tuzak. Yasak ağaç. Hz. Âdem ile Havva'nın aşk-ı beka ile imtihanı. Herşey bir tuzakla başlamış gibi. Şerrin tuzakları da tabiatı gibi ademîdir. Yani ‘yokluksal’dır. Bizim kelimeye verdiğimiz mana bu yüzden ademî olanla kardeş. Yani şerle. Kötülükle. Nerede bir tuzak varsa oradan 'hayır' beklemiyoruz. Bir gözü şeytana bakıyor. "Şeytanın bile aklına gelmez!" diyoruz. Kelimenin ortaya çıkışı kadim kavgamızla irtibatlanınca tarifimiz de illa o hatıradan birşeyler alıyor.

Mürşidim bu sadedde diyor: "Adem şerr-i mahz ve vücud hayr-ı mahz olduğunu ehl-i tahkik ve ashab-ı keşif ittifak etmişler. Evet, ekseriyet-i mutlaka ile hayır ve mehâsin ve kemâlât, vücuda istinad eder ve ona râci olur. Sureten menfi ve ademî de olsa, esası sübutîdir ve vücudîdir. Dalâlet ve şer ve musibetler ve mâsiyetler ve belâlar gibi bütün çirkinliklerin esası, mayası ademdir, nefiydir. Onlardaki fenalık ve çirkinlik, ademden geliyor. Çendan suret-i zâhirîde müsbet ve vücudî de görünseler, esası ademdir, nefiydir."

Bu açıdan bakınca "Allah tuzak kurmaz!" diyebiliriz. Ne demektir bu? Açmaya çalışalım: Varlığın hidayet-dalalet zıtlaşması karşısındaki duruşu nötr/tarafsız değildir. Yani varlık her iki türden de yorumlamaya açık bir bilgi içermiyor aslında. İzafî değil. Spesifik değil. Göreceli değil. Varlık hayır üzerine. Varlık tevhid üzerine. Varlık hidayet üzerine. Dalalet her iki ekolü de destekleyen deliller kainatta varolduğu için ortaya çıkmıyor. Daha hissî bir düzeyde başlayan bir sapma, hatta kirli bir arzu, bir iptila, ardından yaptıklarını meşrulaştıracak bir teolojiyi de üretiyor. (Tam da burada Bediüzzaman’ın “Dalalet vehmîdir!” tesbitini hatırlayalım.) Şöyle birşey yok yani: Allah kainata hem dalaleti hem tevhidi gösterecek deliller serpiştirip insanlara tuzak kurmuyor.

Bunu Twitter'da paylaştığımda Mona İslam abla şöyle itiraz etmişti: "Nasıl Allah tuzak kurmaz? Enfal sûresinde kendisi buyuruyor: 'Küfre sapanlar seni tutup bağlamaları yahut öldürmeleri ya da yurdundan çıkarmaları için sana tuzak kuruyorlardı. Onlar tuzak kurarlar. Allah da tuzak kurar. Ama Allah tuzak kuranların en hayırlısıdır.' Bunu buyuran Allah'a nasıl 'tuzak kurmaz' deriz?"

Beşer tuzağı nasıl anlar? Allah tuzak demekle ne buyurur? Varlığı hayır/varlıksallık üzerine yaratmış olan Allah'a tuzak gibi ‘şer ile irtibatlı’ birşey nasıl atfedilir? Ben bunu da ilgili ayette geçen bir kelime ile anlıyorum. Mealler bu nüansı ıskalatıyorlar. Ayette Rabbimiz nasıl tarif ediliyor? “Tuzak kuranların en büyüğü?” Değil. “En kurnazı?” Değil. En içtenpazarlıklısı? Hâşâ. Bunların hiçbirisi değil. Ya nedir? "En hayırlısıdır." Çünkü Onun tuzakları kâfirlerin yokluksal/ademî hamlelerini boşa çıkarmak içindir. Yeni adem kuyuları oluşturmak için değildir.

Şuraya gelmek istiyorum arkadaşım: Aynı kelimeyi kullanıyoruz ama aynı manada değil. Sultan-ı Hakîm’imiz bize, tuzak gibi şerre yakın duran kelimelerden/fiillerden birisinin dahi, kendisine nisbet edildiğinde ‘varlıksal bir amacı’ olduğunu gösteriyor bu ifadeyle. Ona bağlandığında, subhaniyeti icabı nasıl rengi değişiveriyor her sözcüğün/eylemin, onu gösteriyor.

Şimdi hayatında sana kurulmuş tuzakların(!) tamamına böyle bak. Kaderini bu gözle bir oku. Kayıp sandıklarının ileride nasıl kazanca dönüştüğünü gör. Elhamdülillah. "Kesb-i şer, şerdir; halk-ı şer şer değildir..." cümlesinin izlerini onlarda da göreceksin. Yüzün şahıslardan kadere, cüzî iradelerden takdir-i Hûda'ya, küçük resimden büyük resme döndükçe her işin/fiilin rengi değişecek: "Vacibü'l-Vücud, zatında, mahiyetinde mümkine benzemediği gibi, ef'alinde de benzemiyor!” deyivereceksin. Kelimelerin beşerî düzeylerinin yalnız birer pencere olduğunu anlayacaksın. Tefsir ilminin varlık hikmetlerinden birisini daha idrak edeceksin.

Evet. Şeytan bir tuzak kurar. Sanır ki Hz. Âdem ile Havva'ya bir kötülük etti. Allah buna bedel bir tevbe imkanı yaratır. Kerem eder. Şeytanın hesaplarını boşa çıkarır. Şer sanılan birden neticeleri itibariyle daha büyük bir hayra dönüşür. Düşünsene arkadaşım: Acaba Hz. Âdem ile Havva'yı kandırmakla şeytan mı tuzak kurmuştur? Yoksa Cenab-ı Hak mı şeytana bir tuzak kurmuştur? Şeytan mı kazanmıştır? Yoksa Hakîm-i Zülcelal mi galip gelmektedir? Cevap vermeden önce iyice tefekkür et. Manzarayı kuşatmaya çalış. İblis, iki insanın cennette gördükleri ikrama haset etmişti, şimdi milyonlarcasının sonsuz saadetine cehennemden şahit olacak. Sence de ‘tuzak kuranların en hayırlısı’ Allah değil mi? Âmenna!

Çocuklar yarış atı olmasın, müminler de öyle!

Âmir Han'ın hem yapımcılığını, hem yönetmenliğini, hem de oyunculuğunu yaptığı Taare Zameen Par (Yeryüzündeki Yıldızlar/Her Çocuk Özeldir) filmi, maalesef ülkemizde gösterime girmemiş filmlerden. Hindistan sinemasına, her nedense, kapalı Türkiye. (Yeni yeni bir ilgi oluşmaya başladı.) Hollywood kadar merakı yok Asyalı kardeşlerine. Fakat ben, elimden geldiğince, tanıdığım insanlara tavsiye ediyorum bu filmi. Özellikle çocuklarıyla sorunlar yaşayan ebeveynlere.

Ishaan isminde, öğrenme güçlüğü çeken bir çocuğun, ailesiyle ve okuluyla yaşadığı sorunları anlatan film; sadece duygusal değil, aynı zamanda çok da öğretici. İzlendikten sonra yalnız akılda değil, hayatta da kalan cinsten. Bakış açısı değiştiren cinsten. Hatta filmde, sıradışı bir resim öğretmenini canlandıran Âmir Han'ın, İshaan'ın babasına öfkesini ifade etmek için kullandığı: "O kadar yarıştırmayı seviyorlarsa çocuk değil, yarış atı yetiştirsinler!" cümlesi, etkisinden bugün bile çıkamadığım bir parçasıdır filmin.

Aynı cümleyi, dersane tartışmaları sırasında, Başbakan Erdoğan'ın ağzından duymak bu yüzden şaşırtmıştı beni. Sahada uygulanabilirliği, kesin yargı belirtmek açısından, biraz daha beklememizi gerektirmekle birlikte, bir ülkenin başbakanın şu cümleyi kurmuş olması başlıbaşına bir zenginlikti: "Çocuklarımız yarış atı olmasın!" Hayatı, başarılı olmaya mecbur gibi yaşayan bir çocuğun öğretim hayatı boyunca nasıl bir stres çektiğini biliyordum çünkü. Yaşamıştım. Ancak bir çocuğun dünyasında bu durumun nasıl bir rahatsızlık vesilesi olduğunu pek az veli tahmin edebilirdi. Pek çoğu sadece sonuçlarla ilgilenirdi.

Bu sebeple yeğenim Enes'in, gittiği anaokulunda, güzelce Kur'an okumayı öğrenmesine rağmen, arkadaşlarıyla yarışıyormuş gibi, sürekli bize okudukları sayfa rakamlarını karşılaştırmalı bir şekilde aktarması beni rahatsız etti. Bir kez de okulundan aldığımda kederli bulunca sordum: "Neden canın sıkkın kıvırcık bu kadar?" Cevabından anladığım kadarıyla yine böyle birşeyde arkadaşlarından geri kalıyordu ve bu da onda gerginlik yaratıyordu. Kendisine becerebildiğim kadar çocuk dilinde şunları söyledim:

"İnsanlarla yarışmaya çalışmazsan, mutsuz olmazsın. Böyle şeylerde etrafındaki insanları geçmek değil, yaptığın şeyden keyif almak ve Allah'ın sevgisini kazanmak önemlidir. Allah seni diğer insanları geçiyorsun diye değil, Onun sevgisini samimiyetle kazanmaya çalışıyorsun diye sever. Yarışma arkadaşlarınla. Biz senden onları geçmeni beklemiyoruz. Mutlu olmanı bekliyoruz." Fakat bu noktada can yakıcı olan sadece çocukların kendilerini yarış psikolojisine sokması değildi, eğitimciler de öğretimdeki faydayı arttırmak açısından böylesi yarışmalar yapıyorlardı. Ve bu, ister istemez, çocukları gerginliğin içine çekiyordu.[1]

Bu meseleyi, Karakalem grubunun mihmandarlığını yaptığı bir sohbet sırasında, tam da İhlas Risalesi'nde geçen "Menfaat-i maddiye cihetinden gelen rekabet, yavaş yavaş ihlası kırar. Hem netice-i hizmeti de zedeler. Hem o maddî menfaati de kaçırır..." cümlesini tefekkür ederken Metin Karabaşoğlu abiye aktardım. O da Enes'e yakın yaşlardaki kızı Enise ile yaşadığı bir misal üzerinden benzer bir şekva etti. Bir gün Enise (ki kendisi bizim sohbetlerimizin de neşesidir) "Galiba salavat yarışmasından ben sonuncu geleceğim" deyince Metin abi şu manada birşey söylemiş: "Böyle şeylerde yarışmak olmaz ki. Bazı olur birisinin okuduğu bir salavat, diğerinin okuduğu yüzbin salavat kadar Allah katında makbul olur."

Hakikaten de gerek hadis-i şeriflerden, gerekse başka dinî kaynaklardan aldığımız ders buydu: Allah, bazılarının azını diğerlerinin çoğundan makbul sayabilirdi. Bediüzzaman'ın kemiyet ve keyfiyet kıyaslaması içinde, külliyat boyunca yaptığı vurgu da hep bu keyfiyette ve keyfiteydi.[2] Fakat bizler, 'hayırda yarışmak' meselesini tamamen rakamsal bir düzleme çekip, hem karşımızdakinin 'gıpta damarını tahrik etmekten' çekinmiyorduk, hem de bu yolda hırs göstermeyi meşrulaştırıyorduk. Asr-ı Saadet alıntılarında bile sahabilerin böyle şeylerde birbirleriyle yarıştığı(!) anekdotlar üzerine yapılan vurgu (ki bu yarışın bizim yarış algımızla ne kadar uyuştuğu da analiz edilmiyordu) müminlerin de "O on verdi, ben onbeş vereceğim! O kırk topladı, ben kırkbeş toplayacağım!" tarzı, açık attırma usûlü himmet toplantılarında yardıma zorlanması, bu 'rekabet damarı' tahrikinden başka neydi?

Metin abi, orada, Sa'd bin Ebi Vakkas ile Allah Resulü arasında geçen; Allah Resulü'nün, herşeyini bağışlamak isteyen Hz. Sa'd'ı bundan vazgeçirip 'ailesini muhtaç bir halde bırakmamasını' tavsiye ettiği bir Asr-ı Saadet tablosunu nakletti bizlere. Buna ilaveten yine başka başka misallerden, Allah Resulünün genel yolunun, yani cadde-i kübrasının, herşeyini bağışlayanların herşeyini almak değil, onları hadd-i vasata davet etmek olduğunu söyledi. Herşeyini bağışladığında kabul ettiği bir kişi vardı. O da Hz. Ebu Bekir. Fakat nedense Hz. Ebu Bekir'in misali herkes tarafından biliniyordu da ötekileri kimse ümmette aktarmaya çalışmıyor, dengeyi gözetmiyordu.

Hülasa; benim bütün o müzakerelerimizden anladığım: Bugün her türlü dinî grup veya fert, ihlası kıracak derecede bir rekabetle hayır üzerinde yarışmayı, 'hayır üzerine hayırsız bir boğuşma' şeklinde anlıyorsa; bunun bize aktarılan dengesiz/algıda seçici Asr-ı Saadet anlatısından tutun; böyle 'yarıştırılarak' öğretilen din tedrisatına kadar geniş, tedavisi gereken bir arkaplanı vardı. Ve bu nedenle belki de bugün keyfiyeti merkeze alması gereken pek çok dinî hareket 'rakamlarıyla' övünüp duruyordu. Hatta bunlardan bir tanesi, belki bu kemiyete düşkünlüğündeki ihlaskırıcılıktan ötürü, hizmetlerini hem tüketmiş hem de maddi menfaatini kaçırmıştı. En nihayet: İhlas Risalesi'ni okumak kolaydı da, onun ışığında hayatı değiştirmek zordu.

---

[1] Alice Miller, Yetenekli Çocuğun Dramı isimli eserini tam da bu konu üzerine bina etmiştir. Çok şeyler öğrendiğim ve okunmasını tavsiye ettiğim bir eserdir.

[2] Yazıyı bitirdikten sonra düşündüm: Belki de hadiste istenilen 'sağ elin verdiğini sol el bilmeyecek kadar...' gizli sadaka verme nasihatinin bir tarafı da bu işin yarışmaya dönüşmemesi hikmetine bakıyor olabilirdi? Öyle ya, bir başkası senin ne kadar verdiği bilmezse, seninle neden ve nasıl yarışsın?

Ya hepimiz dönüşüyorsak?

"Evinde duvarlar bile yardım eder insana." Anton Pavloviç Çehov, Köylüler öyküsünden.

Zerre Risalesi okumaları yaparken gelmişti aklıma bu sorular: Belki de âleme eğitilmek için gönderilmiş olanlar yalnız biz değiliz? Belki âlem de bizimle birlikte bir tedris içinde. Beraber terbiye olunuyoruz. Onların bizden farkı: Emaneti kabul etmeyişleri. "Biz emaneti, göklere, yere ve dağlara teklif ettik de onlar bunu yüklenmekten çekindiler, (sorumluluğundan) korktular. Onu insan yüklendi. Doğrusu o çok zalim, çok cahildir..." ayeti hem kabul edenlerden hem etmeyenlerden bahsediyor. Emanetsiz terbiye olmaz mı peki?

Biz kabul etmişiz. Şuurundayız yaşananların olabildiğimiz kadar. Onlar değiller. Belki de seçeneklerin varlığını bile bilmiyorlar. Ne mutlu! Hep doğruyu seçiyorlar. Çünkü fıtratları onları doğruya götürüyor. Tıpkı Fussilet sûresinde dendiği gibi: "Bundan başka, duman halindeki göğe yöneldi ve hem ona, hem de yeryüzüne 'İsteseniz de, istemeseniz de gelin' buyurdu. İkisi de 'İsteyerek geldik' dedi." İsteyerek yapıyorlar onlar da herşeyi. Coşkularından belli. Durmamalarından belli. Tembellik yok. Hikmetli bir bekleyişten başka dinlenmek yok. Tembellik bize. İhtiyar bize. İrade bize. Sırf bunlara sahip olduğumuz için tek hazırlananın kendimiz olduğunu iddia etmek doğru mu? Hazırlanmak için sınanıyor olmak şart mı?

Dedim ya; ilk kez Zerre Risalesi'ni tefekkür ederken gelmişti bunlar aklıma. Mürşidimiz, Hatemü'l-Enbiya'dan dersini almış bize diyordu ki:

"Tahavvülât-ı zerrâtın ve zîhayat cisimlerde zerrât harekâtının binler hikmetlerinden bir hikmeti dahi, zerreleri nurlandırmaktır ve âlem-i uhreviye binâsına lâyık zerreler olmak için, hayattar ve mânidar olmaktır. Güyâ cism-i hayvanî ve insanî, hattâ nebâtî, terbiye dersini almak için gelenlere bir misafirhâne, bir kışla, bir mektep hükmündedir ki, câmid zerreler ona girerler, nurlanırlar. Âdetâ bir tâlim ve tâlimâta mazhar olurlar, letâfet peydâ ederler. Birer vazifeyi görmekle, âlem-i bekâya ve bütün eczâsıyla hayattar olan dâr-ı âhirete zerrât olmak için liyâkat kesb ederler."

Ne demek bu 'nurlandırmak' veya 'âlem-i uhreviye binasına layık zerreler' olmak? 'Letafet peyda etmek' ne demek? Bunların tam karşılığını ben de bilmiyorum. Fakat öyle hissediyorum ki: Hepimiz bir büyük dönüşümün içindeyiz.

Ol'uyoruz sürekli o büyük 'ol'un içinde. Zamanla mukayyetiz. Sınırlar bizden. O büyük ol'u ancak küçük ol'lara şahitliğimizle görebiliyoruz. Bu yüzden şahadet getirip müslüman oluyor ve şahitler olarak yaşıyoruz dünyada. Kıymetimiz herşeyi bilmemizden değil, zaten bu mümkün de değil, yanından geçtiğimiz ol'lara şahitlik etmemizden. Bizler büyük kâinat dönüşümünün şahitleriyiz. İbrahim sûresinde buyrulduğu gibi: "Yeryüzünün başka bir şekle çevrileceği gün..." Sahi, yeryüzü, her an başka bir şekle çevrilmiyor mu? Allah Resulü aleyhissalatuvesselam "Dünya ahiretin tarlasıdır..." derken ya sadece bizi, toprağımızı veya ektiklerimizi kastetmemişse?

"Sâni-i Hakîm anâsırı tahrik edip tavzif ederek (onlara bir ücret-i kemâl hükmünde) mâdeniyât derecesine çıkarmasıyla ve mâdeniyâta mahsus tesbihâtları onlara bildirmesiyle; ve mâdeniyâtı tahrik ve tavzif edip nebâtât mertebe-i hayatiyesinin makamını vermesiyle; ve nebâtâtı rızık ederek tahrik ve tavzif ile hayvanât mertebe-i letâfetini onlara ihsan etmesiyle; ve hayvanâttaki zerrâtı tavzif edip rızık yoluyla hayat-ı insaniye derecesine çıkarmasıyla; ve insanın vücudundaki zerrâtı süze süze tasfiye ve taltif ederek tâ dimâğın ve kalbin en nâzik ve latîf yerinde makam vermesiyle bilinir ki, harekât-ı zerrât hikmetsiz değil, belki kendine lâyık bir nevi kemâlâta koşturuluyor."

İmam-ı Mübin olan büyük 'ol'u, kayıtlarımız nedeniyle ancak Kitab-ı Mübin'in küçük oluşları şahitliğiyle görebiliyoruz. Kudretle giydirilen suret kuşatamadığımız ilme şahit kılıyor bizi. Sanki ilim bölündükçe kudret oluyor. Yahut da ilim, kudret vasıtasıyla, bizim yutabileceğimiz küçük parçalara bölünüyor. Ve dünya, canlı-cansız varlıklarla karışık evren, giderek nurlanıyor, hayatlanıyor, canlanıyor. Ankebut sûresi de bu dersi veriyor: "Asıl hayata mazhar olan ise âhiret yurdudur." Demek can var canın üstünde. Biz hayatın nihayetinde değiliz. Daha daha canlanıyoruz. Gerçekten yaşayacağımız günlerin eğitimindeyiz.

Hani pikniğe gidersin, çalı çırpı toplarsın, ateş yakmaya niyetlenirsin. Ama birden yanmaz o ateş. Üflersin, üflersin, üflersin. Kısım kısım parlamalar olur. Yanıp yanıp sönmeler olur. Sonra birden tutuşur. Yani sürekli değişir birşeyler o müstakbel yangının içinde. Yavaş yavaş dönüşür. Kimyada buna 'aktivasyon enerjisi' diyorlar. Tepkimenin başlaması için gerekli olan enerji. Âlem de belki kendi büyük dönüşümünün aktivasyon enerjisini topluyor. Dönüşümünü biriktiriyor. Kıyamet tepkime noktamız. Ama bizim tutuşmamız hayat ile. Allah bizi Hayy ismi şerifinde yandıracak. O yüzden bu dünyaya sürekli ondan üflüyor. Ölenler, dirilenler, yananlar, sönenler. Sanki büyük bir yangının eşiğinde gibiyiz. Bir kısmımız ateş olup nurlanacak. Şu anda da iman iman nurlanıyorlar işte. Bir kısmımız kül olup öyle değersiz kalacak. Onlar da küfür küfür topluyorlar işte.

Cennetlikler ve cehennemlikler. Herkes orada karşılaşacağı muameleyi burada yetiştiriyor. Ahiretin tarlası olan dünyayı yalnız insanın hasenatı-seyyiatı olarak düşünme. Yalnız iyilik ve kötülük toplamıyorsun bu âlemde. Aynı zamanda orada karşılaşacağın zerreleri de dönüştürüyorsun. Dönüştüreceğini götüreceksin yanında. Büründürdüğün manayı orada bulacaksın. İncitmediklerin seni gözetmeye gelecek. Duhan sûresi neden "Gök ve yer onlara ağlamadı" buyuruyor kafirler için. Neden? Güzel birşeye dönüştürmüyorlar ki onu. Neden üzülsün onlar yer ve gök için? Aksine nurlanmalarını engelliyorlar onlar.

"Leziz taamlara, hoş meyvelere şâkirâne muhabbet-i meşrûanın uhrevî neticesi, Kur'ân'ın nassıyla, Cennete lâyık bir tarzda leziz taamları, güzel meyveleridir ve o taamlara ve o meyvelere müştehiyâne bir muhabbettir. Hattâ dünyada yediğin meyve üstünde söylediğin Elhamdülillâh kelimesi, Cennet meyvesi olarak tecessüm ettirilip, sana takdim edilir. Burada meyve yersin, orada elhamdülillâh yersin! Ve nimette ve taam içinde in'âm-ı İlâhîyi ve iltifat-ı Rahmânîyi gördüğünden, o lezzetli şükr-ü mânevî, Cennette gayet leziz bir taam sûretinde sana verileceği, hadîsin nassıyla, Kur'ân'ın işârâtıyla ve hikmet ve rahmetin iktizâsıyla sabittir."

Gördün mü şahitliğin ne kadar kıymetli. O zaman şahitliğine dikkat et. An'ını yaşama. An'ına şahit ol. Tefekkürle incel. An'ını yaşayacaksan böyle yaşa. Bu hayatta gördüklerini iyi anlamlarla sar ve üzerine ismini yaz ki ahirette onları gördüğünde paketinden tanıyasın. Üzerine Ahmed'in 'bismillah' dediği elmalar bulsun seni. İnsan kendi cümlelerini başkalarından iyi tanır. Belki Bakara sûresinde nicedir aklını kurcalayan sır da budur: "İman edip iyi davranışlarda bulunanlara, içinden ırmaklar akan cennetler olduğunu müjdele! O cennetlerdeki bir meyveden kendilerine rızık olarak yedirildikçe: 'Bundan önce dünyada bize verilenlerdendir bu!' derler. Bu rızıklar onlara (bazı yönlerden dünyadakine) benzer olarak verilmiştir. Onlar için cennette tertemiz eşler de vardır. Ve onlar orada ebedî kalıcılardır."

Şu, benzetip hayret edişin, sakın dünyada dönüştürdüğünü orada bulmaktan olmasın? Üzerine Allah'ı anmak, rızasını aramak, tefekkürünü yapmak nesneleri işaretlemek olmasın? Ve arkadaşım, buradan bakmakla belki, Bediüzzaman'ın kırık bir çay kaşığına neden onu çöpten çıkarttıracak kadar düşkün olduğunu veyahut Allah Resulü aleyhissalatuvesselamın ağlayan hurma kütüğünü nasıl cennete diktiğini de anlayabilirsin. Demek ki giderler. Şahit olanlar şahit olduklarıyla birlikte giderler...

Günahtan sakınmakta da bu sır olabilir. Şahitlik bir nevi aitlik. Güzel şeylere şahit olalım. Yoksa bizi şahidi olduğumuz kötülüklerin yanına çağıracaklar. Allah korusun.

Herkesin talihi Ömer...

Metin Karabaşoğlu abi güzel bir bereket tarifi yaptı geçenlerde. Kaldığı kadarıyla aklımda, nakledeyim: "İki veya daha fazla şey biraraya geldiğinde, 'onların üstünde' veya 'onlardan zengin/başka' birşeyin yaratılması..." Peygamber sofrası gibi mesela. Konulanla kaldırılan eşit değil. Kâf-Nûn fabrikası: Kâf geliyor, Nûn çıkıyor. Kâf geliyor, ama Nûn çıkıyor. Allah; bazı, çok şeyden birşey, bazı da birşeyden çok şey yaratıyor. Fakat halıkıyeti nasıl tezahür ederse etsin; sonuç, sebepten üst oluyor.

Şimdi, bereket nedir, bir nebze bilmiş gibiyim. 'Tekrar' ile 'tefekkürü' birbirinden ayırmış gibiyim. Bana öyle geliyor ki; tefekkür, bilme'nin bereketidir. Azımızı çok kılan, yeni bilgiler/yorumlar üretmemizi sağlayandır. Farzet ki; Efendimiz aleyhissalatu vesselamın ol mübarek ağız suyudur. Onu, hangi 'done' kuyusuna bıraksak, o done olduğu gibi kalmaz, hareketlenir. Belki de bu nedenle bir saat tefekkür, bir sene (nafile) ibadetten evladır. Zira içinde, az'ı çok kılan bereket vardır.

Bereket, müzakere ile daha şiddetleniyor. Seferde aç kalmış bir ordu gibi. Herkes yanında getirdiği azı(ğı) koyuyor ortaya. İsm-i Hakîm penceresinden bakmakla veyahut kuvve-i akliyenin kutbu Resulullahın (Ene Risalesi'nde 'kuvve-i akliye dalında enbiya ve mürselîn ve evliya ve sıddîkîn meyvelerini yetiştirdiği gibi...' denilerek, nübüvvet akla bağlanmaz mı?) ism-i şerifini yâd edip salavat getirmekle; fikrî sünneti olan tefekküre niyet etmekle belki; tıpkı dua buyurduğu hurmalar gibi artıyor bilgimiz. Herkes bıraktığından fazlasıyla dönüyor.

Mucizeleri, Asr-ı Saadette yaşanmış bitmiş, bir daha olmaz şeyler zannetme. İşte tefekkür ve işte Allah Resulünün ümmetine emanet ettiği azları çok kılan bereketi. Bu arada, yıllar önce İhsan Kasım Salihî abiden dinlediğin; "Risale-i Nur mesleğinde tefekkür, tezekkürden öncedir..." sözünün de bir yanını anlamış oldun. Azı çok kılma sırrının peşinde koşmak, elbette aynı azı tekrar etmekten efdaldir. Belki de bu yüzden bizzat Üstadın ifadesiyle Nur yolu: "Acz, fakr, şefkat ve tefekkürdür..."

Aynı mecliste şöyle de birşey anlattı Metin abi: "Ben" dedi, "seminere gittiğim yerlerde kendim de birşeyler öğrenmiyorsam, o semineri—kendi adıma—eksik görüyorum. Sırr-ı bereket hasıl olmamış gibi geliyor bana. Müzakereli ortamları daha çok seviyorum."

Dersin ardından bunları kafamda çevirirken, nedense aklıma Bakara sûresindeki o ayet geldi. Hani kâfirlerin 'marifete bakışını' ve 'ona kapalılığını' anlatan: "Allah onların kalplerini ve kulaklarını mühürlemiştir. Onların gözlerine de bir çeşit perde gerilmiştir ve onlar için (dünya ve ahirette) büyük bir azap vardır." İlginçtir, bundan birkaç ayet önce iman edenleri de şöyle tarif ediyordu vahiy: "Onlar, gaybe inanırlar, namazı kılarlar, kendilerine verdiğimiz rızıktan yerli yerince sarfederler."

Hatırlarsınız, o zaman 'gayba iman edenler'i biraz tefekkür etmiş ve insanın gıyabında birşeyler olduğunu kabul etmesi, yani dünyaya öğrenecek şeyleri olduğunu düşünerek ve bunun açlığını çekerek bakması ile anlamaya çalışmıştık. ("Son'u Olmayan Yol, Yolların En Güzeli" yazısı.) Burada da sanki iman edenlerin/takva sahiplerinin zıttı olarak tam tersi modelde bir insan profili tarif ediliyordu: Yani kalpleri ve kulakları mühürlü ve gözleri perdeli.

Peki mühür neden vurulur? Zarflara mühür vurulur bazen. Metnin, muhatap dışında bir başkası tarafından açılmasını, okunmasını veya ilaveler yapılmasını engellemek için. Bazen de kapılara mühür vurulur ki, giren/çıkan olmasın diye. Yani genelde mühür, tasarrufa engeldir. "Belgelere de mühür vuruyoruz, hangi makama ait olduğu anlaşılsın diye" diyeceksin. Evet, öylesi de var. Fakat o bile aslında evrakın üzerinde başkası kalem oynatmasın diye alınan bir önlemdir.

Benim 'bereket' bahsiyle birlikte düşününce anladığım; küfrün ilk adımı, yeni birşey öğrenmeye kapalılıkla/mühürlenmeyle başlıyor. Bir nevi bilgi (veya bilmediğini bilmeyen bilgisizlik) kibri. Bu kibir, dışarıdan gelen bilgiyi de malumun üstünde saymamakla etkiliyor. Yani gaybın reddi. Kafandakinin mutlak doğru olduğunu düşünüyorsan, dışarıdan gelen bilgiyi de elbette ona göre evriltiyorsun. Üstüne birşey koymuyorsun, aynıyı tekrar ediyorsun. Hatta kafandaki 'aynıya' karşılık gelmiyorsa, o bilgiyi reddediyorsun. Kameri bölünürken görsen, haşa, "Muhammed'in sihri göklere tesir etti!" diyorsun.

Bu noktada kafirin yaptığı, eşyayı örtmek değil aslında. Kendi idrakini örtüyor kafir. Kalbinin mühürlenmesi, kulaklarının mühürlenmesi, gözüne perde asılması aslında üstü örtülenin o olduğunu gösteriyor. Küfür 'örtmek' demek değil mi? Demek kafir, dışarıyı örten değil, kendini dışarıya örtendir. Eşya örtülemez zaten. "Gözünü kapayan kendine gece yapar."

Hakîm-i Alîm adeta bu ayetle bize küfrün sorununu gösteriyor ve şöyle diyor: "Sizin söyledikleriniz onlara fayda etmiyorsa, bu ürettiğiniz marifetteki sorundan kaynaklanmayabilir. Bazen muhatap öyle kapalı olur ki, fikir onda bereket bulmaz. Yeni şeylere kapalı olmak, bereketsizlik vesilesidir. Eğer öyle birileriyle muhatapsanız, değişmemeleri 'Ben yanlış yolda mıyım?' düşüncesine kaptırmasın sizi. Algı, bilgiyi yönetir. Ve sorun onların algılarındadır."

İşte iki Ömer'i, yani Amr bin Hişam ile Ömer bin Hattab'ı (r.a.) birbirinden ayıran sır. Cesaret değil, zeka değil, asalet değil. Bu fark, gaybında birşeyler olacağına iman etme. Kız kardeşine; "Ne okuyordunuz?" diye sorabilme iradesi. Yani bilmediğin birşeyler olabileceği fikrine açık olma.

İşte bu sır, cahiliyenin Ebu'l-Hikem'ini, saadette Ebu Cehil'e çeviriyor. Ömer bin Hattab'ından da bir Ömerü'l-Faruk (r.a.) ortaya çıkarıyor. Bu yüzden Fethi Gemuhluoğlu gibi yap arkadaşım. O dememiş mi: "Herkese bir Hz. Ömer talihi tanıyın..." diye. Bence de tanımak lazım. Yeni bilgilere açık mı, değil mi, bir bakmak lazım. Açlığı olmayanla ne müzakere edeceksin! Yorgunluğunu arttırır ancak. Bu arada, ayetin sonunda zikredilen azabın nedenini anlayabildin mi? Yanlışına 'yanlış' diyemeyen, başta şeytan olmak üzere, tüm inatçıların çektiklerine ve sonsuza kadar çekeceklerine bak, anlarsın. Ki bence asl-ı azap da budur: Yanlışına 'yanlış' diyememek.

Zerre Risalesi'ni neden okumalıyız?

"Modern felsefe, termodinamiğin ikinci kanunu altında enkaza dönmüştür." (William Inge)

Matrix (1999) filmini anımsarsınız. Eğilenin kaşık mı, insan mı olduğu üzerine; daha doğrusu ‘eşyayı/varlığı idrakin’ insanın düşünce yapısını ne denli etkileyebileceği üzerine örnek bir filmdi. Sanıyorum ben gibi çokları ilk izleyişlerinde anlamadıkları üzerine yakınmışlardır. Bu yüzden, genelde Matrix izleyicisi, filmi en aşağı iki kez izlemiştir. Ben—abartısız—yedi kez izledim. Her izleyişimde de yeni şeyler çıkardım kendimce.

Bu filmin, bendeki tesirinden öte, çevremde de enteresan etkilerini gördüm. Mesela; filmin konusundan çok etkilenip yakınındaki hocaefendilere; “Hocam, algıladığımız herşey, Matrix filmindeki gibi hayal olabilir mi?” diye soranları duydum. Bundan başka; “O film insanın itikadını kötü etkileyebiliyormuş!” diye filme gidilmemesini tavsiye edenleri gördüm. Abartmıyorum inanın, filmdeki ‘eşya/varlık algısından’ böylesine endişe duyanlar vardı. Bir de eline kaşık alıp nazar ederek bükmeye çalışanlar oldu ayrıca. Tabii onlar görece masum çabalardı.

Matrix bizi öylece beklesin biraz. Daha başka birşey anlatayım: Birkaç yıl önce, Cern deneylerinin netameli zamanlarında, İlim ve Kültür Vakfının bir seminerine gitmiştim. (2011'di sanırım.) Seminerin konusu, Cern’dü. Bir saate yakın Cern’de yapılmak istenen ve bunun ‘eşya algımıza’ katacakları anlatıldı. Kendi adıma, çok istifade ettiğimi belirtmeliyim.

Ama soru/cevap faslı başladığında semineri dinleyenlerden büyük bir kısmının bu büyük deneyi küçümsediklerini gördüm. Hatta içlerinden “Tanrı parçacığı bulacaklarmış. Peh! Bulacaklar da ne olacak sanki?” diyenler oldu. (Hatta söz alanlardan birisi tarafından enfüsî tefekkür övülerek, bu tarz afakî tefekkürler neredeyse aşağılandı.) Soru işaretleriyle bitirdiğim o geceyi, daha sonra Bediüzzaman’ın Emirdağ Lahikası’ndaki bir ifadesiyle anladım. Diyordu ki orada Üstad:

“(...) Evet, nasıl ki ehl-i tarikat, seyr-i enfüsî ve afakî ile marifet-i İlahiyede iki yol ile gitmişler ve en kısa ve kolayı ve kuvvetli ve itminanlı yolunu enfüside, yani kalbinde zikr-i hafiyy-i kalble bulmuşlar. Aynen öyle de, yüksek ehl-i hakikat dahi, marifet ve tasavvur değil, belki ondan çok ali ve kıymetli olan İman ve tasdikte, iki cadde ile hareket etmişler...”

Buranın devamında Bediüzzaman her iki mesleğin de tarifini yapıyor ve o mesleğe yönelik telif ettiği eserleri söylüyordu. Mesela; afakî tefekkürün ifadesi Ayetü’l-Kübra iken; enfüsî tefekkürün bir ürünü, Ene Risalesi’ydi. Ancak Bediüzzaman da enfüsî olan tefekkürün sırr-ı akrebiyete baktığını ifade ile daha üst bir tefekkür şekli olduğunun altını çiziyordu. Fakat dikkat: Afakîyi ötelemeden, ona dair şeyler de telif etmeyi ihmal etmeden...

Sanıyorum, Bediüzzaman’ın bu iki tefekkür şeklini (birden) neden önemsediğini, yalnız birisinden neden gitmediğini sonunda anladım. İki şey vesile oldu bunu anlamama. Bir kitap ve bir seminer. Kitapla başlayalım: Geçtiğimiz hafta Caner Taslaman’ın Modern Bilim, Felsefe ve Tanrı: Entropi, İzafiyet, Kuantum, Beden-Ruh Dualizmi isimli kitabını okudum. O kitapta Taslaman Hoca, tekrar be tekrar birşeye dikkat çekiyordu aslında:

Fiziğin (afakî tefekkürün) atladığı her eşik, çıkardığı her yeni teori; bir diğer ucuyla felsefeye ve teolojiye (enfüsî olana) de dokunuyor; birşeylerin anlaşılmasında veya inkârında bir dayanak haline geliyordu. Hatta—mesela 138. sayfada—Kant ve dönemi filozoflarının felsefelerini inşa ederken Newton fiziğinden ne denli etkilendikleri aktarılıyordu okurlara. Başka bir yerde "Determinist evrende boşluk yoktur. (...) Bu tip bir evrende Tanrının müdahalesinin nasıl gerçekleştiği sorunu karşımıza çıkar..." diyerek determinizmin tetiklediği inanç sorunlarına parmak basılıyordu. Yine Einstein’in izafiyet teorisini bulmasıyla bunun yaratılış, zaman ve kader noktasında ne büyük idrak kolaylıkları sağladığı, ne tür sorularımıza cevap verebildiğini anlatılıyordu.

Tam da bu kitabı okuduğum hafta, Metin Karabaşoğlu abinin Ekim ayı Karakalem seminerine katıldım. O seminerin konusu da Bediüzzaman’ın güzel bakmak mesleği ile ilintiliydi. Bu kavramdan hareketle bütün külliyatı tarayan Metin abi, bize güzel bakmanın farklı yöntemlerini ve şekillerini gösterdi. Hatta en nihayet vardığımız sonuç (bencileyin) şu oldu:

“Bir insan varlıkla ilişkisinde sorunlar/kavgalar varsa, onun mutlaka Allah’la ilişkisinde de sorunlar vardır. Allah’la imanî düzlemde kurulmuş tam ve sorunsuz bir ilişki, varlığa da/kadere de güzel bakmayı ve onunla da kavgasız yaşamayı beraberinde getirir. Nitekim İslam büyüklerinin hayatları da bu ‘zaten güzel olanı, güzel görme’ mesleğinin delillerini oluşturur.”

Bu sonuçla birlikte benim afakî tefekküre bakışım da değişti. Ona daha fazla saygı ve ihtiyaç duymaya başladım. Hatta bu noktadan hareketle Bediüzzaman’ın Zerre Risalesi, Ayetü’l-Kübra ve Münacaat Risalesi gibi eşyadan marifet çıkarma üzerine yazılmış eserlerinin önemini kavradım. Eğer eşya algısı/afakî tefekkür bu denli insanın enfüsünü etkiliyorsa; Caner Taslaman'ın dikkat çektiği şekilde teolojik karşılıkları varsa; elbette yalnızca enfüsî tefekkürde kalmamak; afakî tefekkürü de yapmak gerekirdi. Ve belki Metin abinin sık sık naklettiği şu hadis-i şerifin sırrı da buydu: "Allahım, bana eşyanın hakikatini göster."

Fakat Mesnevi’deki bir nüas dikkatimiz çekiyordu burada da: “Arkadaş! Nefsî tefekkürde tafsilatlı, afakî tefekkürde ise icmalî yaparsan, vahdete takarrüb edersin. Aksini yaptığın takdirde, kesret fikrini dağıtır...” Yani afakta icmalî/bütüncül bakmalı; enfüste ise derinlere dalınmalıydı. Ancak yine de ikisi birden lazımdı bize. Birisini küçük görmek, diğerindeki marifeti övmek, eksik algıyı doğuruyordu. O zaman da izlediği bir filmin ardından şüphelere düşenler oluyordu elbette. Çünkü kevn ve kalp, birbirinin aynasıydı.

Hak'sız sabır olur mu?

“Asra yemin ederim ki! İnsan gerçekten ziyandadır. Ancak iman edip salih ameller işleyenler, birbirlerine hakkı ve sabrı tavsiye edenler müstesnadır.” (Asr sûresi... )

Ülfet, bilmediğini farketmemendir. Gaflet, bilmediğini bilmemendir. Küfür, bildiğini sanmandır. Hayret, bilmediğini farketmendir. İman, bilmediğini kabullenmendir. Tefekkür, bilmediğini bilmeye çalışmandır. Marifet, asla tam bilmeyeceğini bilmendir... 

Yolculuğumu böyle tarif ediyorum. Bunların tamamı hayatımdaki aşamalar. Aşıp geçtiğim değil, her an yaşıyor olduğum aşamalar.

İrademin katık olduğu bir küfrü arkamda bıraksam da mesela; haberi bile olmayan bir gafleti arkamda bırakabildiğimden emin değilim. Ülfetse; küçük küçük, an an, her zaman hayatımda. O yüzden Kur’an’da ne zaman bu terimlere rastlasam, alınıyorum. İnsan, her zaman insan. Cennete girdiğinde bile. Ki imtihanımız bize bu dersi vererek başlıyor.

Yine böyle bir yolculuğun neticesi; ilk kez, Kısa Sûrelerin Sınırsız Dünyaları’nı okurken farkettiğim birşey. Hüsran isimli yazıda, Asr sûresini ‘hak ve sabır’ düzleminde okurken Metin Karabaşoğlu abi, birşeye dikkatimizi çekiyor:

“Hem, bu tavsiyenin yalnızca ‘hakkı tavsiye’ noktasında olması da yetmiyor. Bize hakkın tavsiye edilmesine ihtiyacımız olabilir, kardeşimize hakkı tavsiye etmemiz gerekiyor olabilir; ama sadece bu düzeyde bir tavsiye, belki tavsiye edilen hak sayesinde ‘zihinsel’ kilitlenmeyi aşmamıza yardımcı olurken, bu hakikati görmüşlükten bu kez bir öfke ve hınç üretmek sûretiyle yahut kendi iç dünyamızı bu hak muvacehesinde yeniden biçimlendirmeye çalışırken aceleci davranıp ye’se kapı aralamak sûretiyle bizi duygusal bir kilitlenmeye sürükleyebilir. O yüzden, ‘tavsiyeleşme’ sadece hakkın tavsiyesi ile sınırlı değildir. Tavsiye edilen, bu hakkın tatbikinde ‘sabırlı’ olmaktır; yani, birbirine hem hakkı, hem de sabrı tavsiye etmektir.”

Ne tuhaf! Belki o sûreyi bin kez okumuşumdur. (Belki daha da fazla.) “Neden o iki tavsiyeleşme yanyana?” diye sormak hiç aklıma gelmedi. İşte bu farkediş; ülfetin/gafletin dağılıp, hayretin başladığı noktadır: Sorulamayanları sormaya başlama... Yetinmeyip yenilerini keşfe çıkma. Hiç bitmeyen ve bitmeyesi bir açlık. Ancak cebinde soruları olanların, rüyasını beğenmeyenlerin yaşayacağı birşeydir uyanış. Dinginlerin, memnunların, karnı tokların, bilenlerin, bildiğini sananların işi değildir. Bilmediğini bilmekle başlar marifet.

Ben de bu yazıyı okuduktan sonra, Asr sûresinin son ayetlerini—ezber ettiğim günden beri taşımadığım bir idrak ile— taşımaya başladım zihnimde. Metin abinin altını çizdiği şeyin yansımalarını da gördüm hayatımda, daha ötesini de... Hatta onun keşfettiği ‘hakkın tavsiyesine sabır tavsiyesi katık olmalı’ hikmetine ek; ‘sabrın tavsiyesine de hakkın tahlili katık olmalı’ diyebilir bir noktaya geldim. Sonra, Risale-i Nur’a da baktım bu sorular eşliğinde. O nazenin güzel, dikkatime bedel, bana bu güzel yüzünü de gösterdi sanki.

Hz. Eyyub’un kıssasındaki bizi, bizdeki Hz. Eyyub’u anlatan 2. Lem’a’dan başlayın ta Hastalar Risalesi’ne, oradan İhtiyarlar Risalesi ve daha nicelerine kadar... Hepsinde aslında şunu görüyordunuz: Bediüzzaman her nerede insanlara sabrı tavsiye ediyorsa, önce hakkı anlatıyordu. Ancak bunun sonrasında onun üzerine bir sabır mantığı bina ediyordu.

Örneğin daha 2. Lem’a’da musibetlerin hakikatini (veya hakikatte musibetlerin ne olduğunu) anlatan Bediüzzaman, ancak 4. Nükte’den sonra doğrudan bir sabır eğitimine başlıyordu. Orada bile yaptığı; “Allah’ın emridir. Sabretmek lazımdır...” şeklinde, ‘mış gibi’liği öğütleyen kuru bir tembihten ibaret değildi. Aklın ve nefsin de ikna olacağı şekilde, kâr ve zarar denklemi içinde sabrın gerekliliğini izah ediyordu. Hastalar ve İhtiyarlar risaleleri ise bu tedrisin cisimleşmiş şekilleriydi adeta.

Sadede geleyim: Bediüzaman’ın bu türden tahlillerinin tamamının aslında Asr sûresinin son ayetlerinin bir tefsirini içerdiğini düşünüyorum. Yanlış anlaşılmasın, metin itibariyle bir tefsir değil bu; üslûb itibariyle bir tefsir. Oradan bir mana değil, bir yöntem çıkarıyor Bediüzzaman. O yöntemin bendeki ifadesi ise sanki şudur:

“İnsanlara, gerekçesini izah etmeden sabretmelerini söylerseniz; bunu başaramazlar. Çünkü sabredebilmek için önce o ‘sabrın üzerine bina edileceği’ bir mantık, bir izah gerekir. Ki bu meselenin ‘hakkı tavsiye’ boyutudur. Önce hakkı, hakkıyla tahlil edin. Sonra sabrı arkasından söyleyin. Ancak bu şekilde sabır nasihatiniz tesir eder. Üzerine yemin edilen asırlarda/ahirzamanda ‘tavsiyeleşme’ ancak bu şekilde etkili olabilir.”

Sabrın mantığını içselleştirmeden, sabrı öğrenmiş(!) insanların daha sonra dünya onlara kollarını açtığında (veya hiç beklemedikleri bir musibete uğradıklarında) yaşadıkları savrulma; ‘hakkın’ üzerinde yeterince çalışılmadığında sabrın tasannudan ibaret kaldığını göstermektedir. Ve yine benzer şekilde; hakkı söylemeye korkan, ama sabrı tavsiyede gayretli olan zümrelerin; sabrı, ‘hakkın arkasında durma sebatı’ olarak algılamamaları; yani menfaatleri/rahatları için esnemeye ve hakikati esnetmeye yollar aramaları; sabrın yalnız olmaması, yanına mutlaka hakkın da katık olması gerektiğini göstermektedir.

Öyleyse tefekkür, bize, biraz da imanın diğer öğelerini ‘içselleştirme aracı’ olarak lazımdır. Tahkik mesleği de aslında budur: Hakkı tavsiyeleşme ve onu içselleştirme...

Nefsiyle barışmayan, başkasını barıştıramaz

Arapça’da ıslah/düzeltme kelimesi, sulh/barış kelimesinin kardeşi. Ben, bu kardeşliği seviyorum. Müfessirler, Kur’an’ı yorumlarken bu kardeşliklere çok önem veriyorlar. Bu aynı kökten geliş, birisinin diğerini yerine koyabilme veyahut birisinin burcuna diğerinin eşiğinden bakabilme şansı sağlıyor bize... Mesela; sulhü nasıl ki, ‘iki kişinin/tarafın arasını düzeltmek’ olarak anlayabiliyorsam; ıslahı da ‘insanı, hakikatiyle barıştırmak’ şeklinde anlayabiliyorum.

Bu, birbirinin yerine koyabilme; birini anlamada diğerini merdiven kılabilme imkanı, ‘ıslah’ kelimesiyle kardeş olan diğer kelimeleri anlamama da yardımcı oluyor. Mesela; yine kulağımıza çok aşina ‘salih’ kelimesini şöyle yorumlayabiliyorum: “Allah’ın nizamıyla barışık kişi/nesne/şey...” Amel-i salih’e de bu pencereden bulduğum bir anlam var: “Allah’ın kainattaki nizamıyla ve şeriatıyla uyumlu/barışık olan iş/eylem. Bir tür uygun adım yürüme...”

Bu ‘barış’ eksenli bakış, Bediüzzaman’ın “Nefsini ıslah edemeyen başkasını ıslah edemez” sözüne bakışımı da değiştiriyor. Orada kastedilenin nefsi düzeltmek olduğu kadar; nefsi kâinatla, nefsi şeriatla, nefsi vahyin vazettiği düzenle, nefsi kendisiyle barıştırmak olduğunu da düşünüyorum.

Ki Kur’an da insanın günahlarını tarif ederken ‘nefsine zulmetme’ tabirini mükerrer kullanıyor. Demek ki, bizim hatalarımız öncelikle kendimizle barışık olmadığımız yanlarımız. Tevbemiz, istiğfarımız, ıslahımız ise bir nevi; nefsi, fıtratına işlenmiş ve vahiyle de ayrıca emredilmiş şeriatla barıştırma çabamız. Biz; amel-i salih ile biraz da buna çalışıyoruz. Bütün bunlar belki de biraz varlıkla sulh sağlama gayretimiz.

Melekler, Hz. Âdem’in yaratıldığını öğrendiklerinde, endişelerini şöyle dile getirmiyorlar mıydı: “Orada bozgunculuk yapacak, kan dökecek bir nesil mi yaratacaksın? Oysa biz sana hamdederek daima tesbih ve takdis ediyoruz.”

Burada ‘kan dökücülüğün’ karşıtı/zıttı olarak ‘hamd, tesbih ve takdisin’ zikri, benim amel-i salih’i bir barış çabası olarak yorumlamamı kolaylaştırıyor. Evet, bizler; kâinat, kendisine emredilmiş düzenle barışık yaşarken ahengi bozan/kan döken ‘farklılar’ gibiyiz. İslam’ın, bize, fıtrî şeriata ek olarak ikinci bir kez emredilmesi, bunu tebliğ için peygamberler gönderilmesi, biraz da fıtratla barışmanın yollarının öğretilmesi bize. Dinin bize emrettiği herşey—yine Bediüzzaman’ın altını çizdiği gibi—aslında bizim muhtaç olduğumuz, kendimizle barışık olmayan yanlarımızı tedavi eden ilaçlar. Takva ve amel-i salih de bu barışma sürecinin göstergeleri, adımları, çabaları.

Neyse, bir nefes alalım. Ben, bu ‘ıslah’ meselesine nasıl geldim, onu anlatayım: Geçenlerde, bir grup talebe, Zerre Risalesi okumamızı yaparken, Metin Karabaşoğlu abi küçük(!) birşeye dikkatimizi çekti. Birinci haşiyenin, ilk cümlesiydi dikkatimiz çekilen: “İkinci Maksadın, tahavvülât-ı zerrâtın tarifine dair olan uzun cümlenin haşiyesidir.” Buradan Metin abi, Üstadın, Risale-i Nur’daki genel tarzı üzerine dedi ki: “Bakınız Üstadımız ne kadar rahat. Ne kadar kendisiyle barışık. Bizzat kendisi, kendi cümlesinin uzun olduğunu okurlarına söyleyebiliyor. Onun bu halinden alabileceğimiz çok ders var.” (Cümleler bana aittir. Mana Metin abinin.)

Hakikaten de külliyatın içinde Bediüzzaman’ın kendisiyle barışık pekçok itirafı vardır. Bazen, Risale-i Nur’un meziyetlerini anlatırken, Eski Said’in, ‘en zahir hakikatleri bile karmaşık anlatma’ şöhretini zikreder. Bazen, Haşir Risalesi gibi bir harika eserin sonunda okurunun ‘anlayamama’ sıkıntısını anlayışla karşıladığını ve okurunun da kendisini ‘meselenin yüksekliğini düşünerek’ anlaması gerektiğini ifade eder. Bazı yerlerde ‘kuru üzüm çubuğuna’ benzetir kendisini. Bazı yerlerde ‘en çok kendisinin muhtaç olduğu’ vurgusunu yapar.

Bütün bunlar aslında müellifin kendisiyle ne denli barışık olduğunun da delilleridir. Ve bu barışıklık; eserlerinde insanı anlayan, en naif ve zayıf yanlarını şefkatle kucaklayan bir dile dönüşür. Onun metinlerine ben gibi meftun olanlar, belki de en çok bu yönüne vurgundurlar: Kendisini—tüm meziyetlerine rağmen—yine sizin yanınızda ve sizin gibi konumlandırmasına... Okuruyla ve özündeki insanla yaptığı empatiye... En çok buna hayran olurlar. Ki zaten bir okur olarak da ben, üstperdeden ‘doğru insan olmanın yollarını öğretenleri’ değil, beni anlamaya çalışırken değiştirenleri severim. Kendisiyle cesurca yüzleşebilenler, ancak bizi kendimizle yüzleştirebilirler.

Bediüzzaman’da tam da bu vardır. “Nefsini ıslah edemeyen başkasını ıslah edemez” sözünün zikredildiği yerden, en son cümlesine kadar sizi anlamaya, mümkün mertebe empati yapmaya gayret eden bir müellifin metinlerini okursunuz. Mutluluğunuz ve huzurunuz bundandır. Bunun bir delili ‘bahtiyar doktor’ mektubundaki şu paragrafta ne güzel saklıdır: “Acaba benim gibi sen dahi kafanı teftiş etsen, malûmatın içinde ne kadar lüzumsuz, faidesiz, ehemmiyetsiz, odun yığınları gibi câmid şeyleri bulursun. Çünkü ben teftiş ettim, çok lüzumsuz şeyleri buldum.”

Bunu kendi adına söyleyebilen, ben’iyle bu denli barışık olan bir yazarın, sizin üzerinizde etkili olmaması mümkün değildir. Çünkü konuşulan dil; fıtratın dilidir, samimiyetin dilidir. Müellif, nefsini ıslah etmiş, onu vahiyle barıştırmış ve kendisi dahi nefsiyle barışmış bir konumdadır. Onun fıtratıyla bu barışıklığı, özünde olan şeyle bu dostluğu, sizi de özünüzün sesini dinlemeye zorlar. Bu insanlar, bizi cebren değiştirmeye çalışmayan, bizi anlamaya çalışan yazarlardır. Bu onların dili gerçekten ‘mukavemetsuz’dur. İnsan, kendisine dair olana ne kadar mukavemet edebilir ki? Tebliğ makamını, bir tür üstperdeden konuşmak olarak görenlerin kulakları çınlasın! Aramıza karışın. Aramıza karışmadan bizi ıslah edemezsiniz.

Bütünün yeniden tarifi: Parçaların etkileşimi mi, iradesizleşmesi mi?

Metin Karabaşoğlu abinin altını sık çizdiği birşey var sohbet aralarında. Allah Resulü'nde her ismin azam mertebede tecellisi ile, dar-ı ahirete irtihalinden sonra bu mirasın kime kaldığı üzerine. Metin abi­ (biraz kişisel tefekkürü, biraz da hadislerde belirtilen ümmet özelliklerinden hareketle) Efendimiz aleyhissalâtu vesselamdaki bu esma dengesinin, vefatından sonra, bir kişiye kalmadığını/kalamayacağını; zira bunun ancak bütün ümmetin birlikte taşıyabileceği bir ağır yük olduğunu söylüyor.

Her insanda farklı isimlerin, farklı ölçülerde yansımasıyla ortaya çıkan latiflikler; ancak bütüne birden bakıldığında ve parçalar birbiriyle etkileşim içerisinde olduğu sürece Asr-ı Saadetin doyum olmaz letafetini sunuyorlar bizlere. Kendi renginin cazibesine kapılıp ümmet bilincine kapananlar ise, ne kadar güzel bir noktadan yola çıkmış olurlarsa olsunlar, müfrit alevilik gibi, bambaşka bir yerde yolculuğu bitirebiliyorlar. Yine aksi şekilde, yanlış ayakla dansla başlamış nice hareket de, kendilerini ümmete açtık tuttukları için, dengelerini buluyor, güzel meyveler dererek imtihanlarını sonlandırabiliyorlar.

Metin abinin bu tesbitinin neden üzerinde duruyorum? Çünkü ben de benzer birşeyi, bu kadar geniş bir çerçevede olmasa da, okuduğum metinlerden hareketle farkediyordum. Aynı mesele hakkında birçok yazarın düşüncesini beraber okuduğumda bulduğum denge, bana, mecliste tecelli eden hakikatin, kişide tecelli edenden daha üst birşey olduğunu hissettiriyordu. Hatta bunu vaktiyle, Ahmet Yıldız'ın, böyle bir tarzda hazırladığı Cumhuriyetin Demokrasiyle İmtihanı kitabını yorumlarken de dile getirmiştim. İçtimai Reçeteler'den de atıf yapmıştım hatta: Bediüzzaman'ın, orada, İstanbul'daki tedrisattaki sorunu tarif edişinin 'adem-i münazara ve sual ve cevap tam olmamak' şeklinde oluşuna dikkat çekmiştim. Okuyanlar hatırlayacaklardır.

Öyle ya! Münazaranın, sual ve cevabın olmadığı bir yerde 1'ler nasıl 1111 olabilirdi? Hangi tutkal onları bir arada tutabilirdi? Etkileşim yaşanmıyordu ki? Orada bir birliktelik oluşursa bile; bu, istibdatla veya herkesin uyması dayatılan istişare kararlarıyla olurdu ki; ondan çıkacak rakam da, en iyi ihtimalle 1000 olabilirdi. (Eğer baştaki 1, kararında isabet etmişse.) Çünkü baştaki 1, diğerlerinin kendisinde 0'laşmasını talep ederdi.

Ama Bediüzzaman'ın cemaat hayali böyle değildi. O, hiçbir 1'in, elifin, kendi varlığından ve anlamından vazgeçmediği bir 1111 düzeni hayal ediyordu. Hatta Münazarat'taki argümanlarına baktığınızda görüyordunuz ki, 1000'li düzenlerle mücadele de ediyordu. Başkasının cebinde gezen akıllardan hoşlanmıyordu. Çünkü böyle bir 1000, ne kadar kıymetli görünürse görünsün, ne kadar büyük işler başarırsa başarsın, eğer baştaki 1, 0'laşırsa, bütün rakamın sıfırlanması kolaydı. 1000, sırf liderdeki sorun nedeniyle birden 0000'a sükût edebilirdi. Halbuki öteki şekilde baştaki 1, 1'liğini yitirse bile geriye 111 kalırdı. Hatta belki o 111, 0'rı kanatları altına alarak 1110'nu korurlardı.

İşte ben, biraz da bu nedenle "Risale-i Nur yeter!" kullanımının, müellifinin amacının dışında bir maksatla şerh edilerek, bir kısım Nur talebelerini yanlış bir yola sürüklediğini düşünüyorum. Risale-i Nur, elbette üzerine bir meslek bina etmeye müsait ve yeter bir eserdir. Kendisine meslek/ekol arayanların o mesleğin bütün yapıtaşlarını kuşanabileceği bir metinler bütünüdür. Fakat yine de ümmete açık olmak (ama eleştiriye, ama katkıya) ve ümmetteki esma dengesini yakalamak, ümmetin (ümmet-i davet ve ümmet-i icabe, ikisi de dahil) ürettiği metinlere açık olmakla mümkün olabilir. Burada, Risale-i Nur, Kur'an'a dayanan sapasağlam bir kulp oluşu yönüyle pergelimizin yere saplı ayağıdır. Diğer okumalarımız ise, ümmetin ortak rengini yudumladığımız genişleyebilen, daireler çizebilen, serbest ayaktır. Müslümanı taassuptan veya irtidattan koruyan da budur.

Hatta bunun bir adım ötesinde, Üstad Hazretlerinin lahikalarda yapmaya çalıştığı şeyin de böyle birşey olduğunu düşünüyorum. Lahikalar içinde bazı bazı talebelerinin 'sistem'lerine ve değişik meziyetlerine atıf yapan Bediüzzaman'ın, onları o münevver mecliste bir araya getirerek, bütünün ahengini hepsine/hepimize göstermeye çalıştığını tahmin ediyorum. Ki orada; asker kökenli bir Hulusi abiden, medrese kökenli Sabri abiye, Risalelerden istifadesini yazan bir doktordan, düşüncelerini anlatan bir muallime; bütün renklerin yansıması görünüyor. Belki de Bediüzzaman lahikalarla şunu göstermeye çalışıyor: "Siz güzelsiniz. Ama bütünken güzelsiniz. Ve farklı farklı olmanız da bu hakikatlerden istifadenize engel değil. Birbirinize kapalı olmayın." Belki Hüsrev abiye yazılmış şu kısacık mektup bile bunun bir delili:

"Bahtiyar kardeşim Hüsrev,

Şu Risale bir meclis-i nuranîdir ki, Kur’ân’ın şu münevver, mübarek şakirtleri, içinde birbiriyle mânen müzakere ve müdavele-i efkâr ediyorlar. Ve yüksek bir medrese salonudur ki, Kur’ân’ın şakirtleri onda herbiri aldığı dersi arkadaşlarına söylüyor. Ve Kur’ân-ı Mu’cizü’l-Beyânın hazine-i kudsiyesinin sandukçaları olan Risalelerin satıcı ve dellâllarına muhteşem ve müzeyyen bir dükkân ve bir menzildir. Herbiri aldığı kıymettar mücevheratı birbirine ve müşterilerine orada gösteriyor. Bârekâllah, sen de o menzili çok güzel süslendirmişsin."

Kendi kararlarını ümmetin eleştirisine/katkısına kapatan, aklın en doğal hakkı olan acaba'ya kapı açmayan ve sırf bu yüzden giderek gettolaşanlar düşünsün. Doğru yerde başlamak, doğru yerde bitirmenin garantisi değildir.

Aşmak ya da açmak, işte bütün mesele...

Peki... Zor bir yazı olacak şimdiden kabul edelim. Çok şey anlatan bir kitabı, birkaç sayfa içinde aktarmaya çalışacağım. Büyük hayaller kurmaya gerek yok. Muhtemelen beceremem. Yine eteğimde ne kaldıysa onlar dökülecek ortaya. O halde biraz kendi geçmişimden bahsedeyim size. Oradan başlayınca, yaşamak gibi, herşey kolay geliyor. Okuduklarımı hayatımla tefsir ediyorum böylece, daha bir kalıcı oluyor. Ayıraç koyduğun sayfaya dönmek gibi birşey. Tanıdık bir satır bulmak gibi. Oradan tekrar okumaya başlıyorsun herşeyi. Herşey evine giden yol gibi tanıdık oluyor.

Benim Risalelerle tanışıklığım aslında eskidir. Daha önce bahsetmiştim. Ortaokul yıllarımdan itibaren, hatta belki daha öncesinde Risale metinleri görmüştüm. Birinci Söz’ü de yine o yıllarda okumuştum. Daha sonra ise yine sevdiğim bir abimin (ve de kendi abimin) etkisiyle Nur cemaatlerinin birisine dahil oldum. Dahil olmak derken, işte Fen Lisesi sınavlarına hazırlanırken üniversite öğrencisi abilerden dersler falan almaya gidiyorduk ilçemizdeki yurda. Dinî bir eğitim de alıyorduk. Dahil olduğum bu daire beni ancak lise ikiye kadar taşıyabildi. Daha sonra attı omuzlarından... Evet, resmen atıldım. Çünkü ben biraz aykırı bir adamdım.

Ahlaksızdım, hırsızdım, yalancıydım anlamında değil; biraz beynime ve irademe düşkündüm diyeyim. Bana birşeyin yapılması söylendiğinde—eğer ikna edici bir sebep zikredilmezse—onu yapmıyordum. Çok soru soruyordum. Hatta dersanede böyle ev işlerine falan koştururken heyecanla yaptığım birşeyi, birisinin “Yap!” diye emretmesiyle derhal bırakıyordum. Daha elimi de sürmüyordum. Garip bir şekilde emir-komutaya uymayan bir yapım vardı. Dahası; beynimin açlığı giderek artıyordu. Okuduklarımla (ki okuduğumuz kitaplar da kontrol ediliyordu bir nevi) bu açlık doymuyordu. Eh, en nihayet bir gün arkadaşlarım dersaneden geldiklerinde benim cemaatten atıldığımı söylediler. Herşeye rağmen umursamadım desem yalan olur. Umursadım. Hatta yaşarken cehenneme gitmiş gibi hissettim kendimi.

Nedenine gelirsek, işte bu neden beni Geleceğe Dönüş kitabına bağlıyor. Çünkü aynı kitapta anlatıldığı gibi, Bediüzzaman’ın daire dışına çıkanlar hakkında yaptığı yorumları kendi cemaatlerine/kanaatlerine münhasır gören insanlar bana şakiler defterine yazıldığımı öğrettiler. Onlara göre ben artık iflah olmazdım. Tuhaftır, ben de bu telkinin etkisiyle onlara hak veriyordum. Aralarda aksatsam da kıldığım namazlarımı tamamen bıraktım. Hatta cumaları hiç kaçırmayan birisiyken onları da terk ettim. Her tarafımı şüpheler sardı. Bir boşluğa düştüğümü hissettim. Bana öyle geliyordu ki, artık ben cehenneme doğru gidiyordum. Her neyse...

Yıllar geçtikten sonra Cenab-ı Hak, insanların rağmına, benden vazgeçmediğini göstererek beni sevindirdi. Hem sadece Cenab-ı Hak da değil, Risale-i Nur’un şahs-ı manevisi de bana küsmemişti. O güzel kitaplar yıllar sonra bana tekrar açıldılar. Dört beş yıllık ademî bir hayatın ardından tekrar vücudumla buluştum. Hem de ne güzel buluştum. Bu sefer taklidî değil, tam bir tahkikle sarıldım onlara. Doğrudan onlara sarıldım. Başka hiçkimse arada kalmadı. Her perdeden soyundum.

Şimdi, Metin Karabaşoğlu’nun Geleceğe Dönüş kitabına geri dönelim. Geleceğe Dönüş, aslında isminden başlayarak benim gibi öyküleri olan Nurculara hitap ediyor kanaatimce. (Çok mu üzerime alındım?) Bizim geleceğimiz aslında ilk Risaleleri elimize aldığımız gün. O günkü tat, lezzet. O günkü samimiyet. Daha külliyatın dışında, külliyatın üzerinden geliştirilen hiçbir sınırla tanışmadığımız o zaman dilimi. Oraya dönmek aslında bu kitapla amaçlanan. Müellifin izahı başka Sunuş’ta ama ben cüretkâr davranıp farklı izah edeceğim. Benim arkalarda okuduğum başka şeyler var. Kavgalardan yorgun başka şeyler...

Metin abinin Geleceğe Dönüş boyunca aradığı/sorguladığı şey, aslında(n) kaybolan metinler, becayiş-i mekanî yaşamış anlamlar ve tevillerle incitilmiş hakikatler... Amaçların önüne geçmiş araçlar, araçlaşmış amaçlar, görmezden gelinen gerçekler ve hepsinin ortasında hâlâ temizliğini koruyabilmiş bir güzellik: Umut. Risale-i Nur’un ilk yazılmaya başladığı günlerden bugünlere inşa etmek istediği insan tipiyle, insanların inşa etmek istediği Nurcu tipi arasındaki derin uçurumlar... Sanıyorum bütün bunlar Geleceğe Dönüş’te var. Ve sanıyorum, eylem ve söylem arasındaki farklılıklara uyanmış her insanın da bu kitaptan istifadesi olacaktır.

Ben hep birşey söylerim bana Risale-i Nur’u soranlara: Risale-i Nur bir kitaptır, cemaat değildir. Bir yönüyle cemaatlerin ilk ilhamı ondan olsa da sonuçta bu kadar çok insanın karıştığı bir çorbadan bir kitabın lezzeti, nizamı beklenemez. Biz ilk hatayı oradan yapıyoruz. Nurculuğu kulaktan dolma yaşıyoruz. İnsanlardan okuyoruz. Metinlerle aramız iyi değil. Çok okumak da değil kastettiğim, yanlış bile çıkacak olsan, hakikati arayarak okumak...

Aslında biraz daha içerikten bahsetmek istiyordum ama şimdi neresini anlatsam? Her yazı değişik bir zaman diliminin ve yaranın ilacı. İlaç diyorum çünkü taşların kafanızda yerlerini bulması açısından çok anlamlı. Metin Karabaşoğlu’nun Risale Okumaları serisi, Risale-i Nur’u okumaya başlamadan önce değil, ama en azından bir miktar haşır neşir olduktan sonra mutlaka takip edilmesi gereken eserler. Çünkü cemaat içinde eritilen sorularınızı yeniden diriltiyorlar. Bu kadar cemaat aleyhinde konuştum da onların düşmanı değilim tabii... Ama içinde bu kadar insan olan hiçbir şeye (kendim de dahil) kitaplar kadar güvenmiyorum. Ve en az müellif kadar endişe ediyorum hakikatlerin yerini kişilerin/kanaatlerin almasından...

Nurculuk açısından bence çok önemli bir özeleştiri dili (belki tek dil bu) geliştiren Metin Karabaşoğlu’nu tebrik etmek gerek. Belki Risale-i Nur’u geleceğe bu sorular taşıyacak. Sorusu olmayana hiçbir şey öğretemezsiniz. Nur talebelerinin de kendilerini geleceğe taşıyacak yeni sorulara ihtiyacı var. Gerçi Metin abi kitabını ifade eden cümleyi “Risale-i Nur aşılmayı değil, açılmayı bekliyor” olarak seçiyor. Fakat kitabı anlamak için benim tavsiyem 254. sayfanın ilk paragrafının okunması. Yapılmaya çalışılan en çok bu... Hepinize güzel okumalar muhterem karilerim. Bu kitaplık benden bu kadar...

İyi de neden Allah'ın zikriyle?

“Bir kitap okudum, hayatım değişti!” demeyeyim de “Bir kitap okudum, yeni bir bakış açısı kazandım!” diyeyim. Böylesi daha uygun. Zira kanaatimce hiçbir kitabın hayatı değiştirecek gücü yoktur. Kitapların yapabildiği tek şey nazarları değiştirmektir. Her kitap da yapamaz bunu. Yeni bir bakış açısı veremez. Böylesi kitapları bu yüzden daha bir kıymetli bulurum. Zaten dünyamda kitapları ikiye ayırırım: Bilgi kazandıranlar ve bakış açısı kazandıranlar. İkinci kısmı daha çok önemsediğimi yaptığım girizgâhtan anladınız.

Hakikatin Dengesi kitabı hakkında da konuşurken bu sınıflandırmanın bana faydası olacak. Zira bence Metin Karabaşoğlu eserleri, bilgi vermeye değil, onun da ötesinde bakış açısı kazandırmaya konsantre olmuş eserlerdir. Okuduğum kadarıyla (en aşağı on kitaptır) itiraf edeyim: Her vakit aynı fikirde olmasam da Metin abinin her kitabını okuduktan sonra kafamda soru işareti sayısı artar.

Bu çok iyi birşey. Hatta sırf bu yüzden bir oturuşta yüz sayfayı aşmasıyla meşhur benim gibi birisi için o kitapların yirmi sayfasını geçmek büyük başarıdır. Kitap boyunca aklıma o kadar şey hücum eder ki; durup düşünürüm. Oradan oraya... Oradan oraya... Sonra bir bakmışım, okuduğum metinden kopmuşum. Bu yüzden hep söylüyorum: Metin Karabaşoğlu okuması yaparken çok sayfa sayısına, zamana kastırmamak gerek. Yapamazsınız da zaten. Bir hakkını verememişlik hissi huzursuz eder.

Neyse, konuyu dağıtmayayım. Her kitabı bir yana da Hakikatin Dengesi her nedense biraz daha fazla etkiledi. (Yakın zamanda konuştuğum Said Nohut kardeşim de aynı tesirden bahsediyordu, tevafuk.) Tam neden, ifade edemem. Ama tahmin ettiğim şey; kitabın, başlığından itibaren hedeflediği şeyi, hedeflediği şekilde yapması bunda etkili oldu. Ve enteresandır, bana, her ne okusam veya kendimce keşfetsem onda bir istiğrak yaşama diyebileceğim bir haleti yasakladı. Eskiden vardı çünkü. Severdim birşeye fazlaca kapılmayı. Şimdi neye kapılacak olsam bir de öteki tarafa başımı çevirmeye çalışıyorum. Denge—haklı bulununca—bir saplantı oluyor. Öteki tarafın ağırlığına bakmazsam ayağım kayar diye korkuyorum. Garip, ama hoş bir durum.

“Bir kitap okudum, hayatım değişti!” diyemem. Başta da söyledim. Ama bazı kitaplar hayata açılan yeni pencereler verebilir size. Hakikatin Dengesi de öyle birşey. Mesela geçen dönüp dönüp aklıma gelen bir ayeti tekrar tefekkür ederken bu denge beni kovaladı ve en nihayet kafamda yerini arayan parçayı keşfetmemi sağladı. O ayet şudur: “Kalpler ancak Allah’ın zikriyle tatmin olur.” (Râd sûresi, 28) Nasıl birşey açtığını şimdi anlatayım:

Efendim, azıcık Risale-i Nur aşinalığı olanlar bilirler. Bediüzzaman’ın bize öğrettiği en büyük tefekkür sırlarından birisi, isimden isme geçme yeteneğidir. “Birbirine bakar şe’n ve namlar...” (24. Söz) temsili içinde ders verdiği bu yetenek, aynı zamanda Allah’ı daha derinden tanımayı sağlar. Yani bir insan mesela çiçeğin güzelliğine bakarak Allah’ın sanatını ve sanatkârlığını keşfetmekle birlikte, biraz daha akıl gözünü kıstığında, onun arkasında hikmetinin parıltılarını da görür. Yerli yerindelik sarar kainatın her yanını. Bu yerli yerindelik bir düzen işidir aynı zamanda. İksadı seven birisinin işidir. Her neyse...

Ben bu denge müptelalığına uğrayana kadar bu isimden isme geçiş meselesini sadece Allah’a iman vesilesi olarak görürdüm. Hatta işte bu nesneler üzerinden tefekkür etme olayında da pek ileri gitmezdim. İşte ezber ettiğim birkaç şey vardı, onları böyle kafamdan yapar geçerdim. İmanım vardı zaten. Zorum neydi? Fakat şimdi denge meselesi devreye girince mezkur ayet farklı görünmeye başladı gözüme.

Mesela ayetle ilgili sormaya başladım: Orada Allah neden başka bir ismini söylemiyor da “Allah” diyor? Mesela neden “Rahman’ı zikretmekle...” veya “Hakîm’i zikretmekle...” veyahut “Kadîr’i zikretmekle...” demiyor? Bunları sormaya başladım. Ha, bu soruları nereden çıkardın derseniz, İşaratü’l-İ’caz’dan bilirsiniz; Üstad, orada bazı kelimelerde aynen buna benzer sorgulamalar yapar. Ama daha çok çekimlerden hareketle bunu yapar. Referansım oradan... O başka bir yazının konusu olsun. Sadede gelirsem:

Ben şimdi anlıyorum ki; kalp denilen şeyin tatmin olması için bir isim veya birkaç isim yetmiyor. Allah’ı sadece birkaç yönüyle, ismiyle tanımak kalbi tatmin etmiyor. Allah lafzının esma terminolojisinde en önemli özelliği, bütün isimleri kapsayan bir isim oluşu. Ve Allah’tan başkasına isim olarak verilemeyişi. Yani Cenab-ı Hak, hissettiğim kadarıyla, orada muhteşem bir denge dersi veriyor ve diyor ki: “Allah’ı yalnız Rahman olarak zikretmekle, Allah’ı yalnız Hakîm olarak zikretmekle, Allah’ı yalnızca Kadîr olarak zikretmekle kalbiniz tatmin olmaz. Kalpler ancak bütün isimlerin birden kuşatılmasıyla, yani Allah lafzının kastettiği bütün isimler ve özellikleri bilinerek tatmin olur. Yoksa eksik kalırsınız. Tatmin olmazsınız.”

Zaten yine Bediüzzaman’ın ifadesiyle bütün dalaletler de Cenab-ı Hakkı doğru tanımamaktan kaynaklanmıyor mu? Bütün sapkın fırkaların hareket kaynağı bir ismin tecellisine garkolma ve onunla kalbini tatmin etmeye çalışmadan ortaya çıkmıyor mu? Al sana 24. Söz’den Râd 28’e uzanan bir merdiven!

Hakikat, ama dengeli bir hakikat... İman, ama dengeli bir iman... Allah bilgisi ama tüm isimlerini kuşatan bir tefekkürle edinilmiş bir Allah bilgisi... Sanıyorum bizim ihtiyacımız biraz bu. Durun, durun! Buradan “Allah’ın 99 ismi var. Kim bu isimleri bilirse cennete girer” hadisinin bir manası da gözkırpıyor birden bana. Hakikaten, Allah’ı böylesi bir dengeyle tanıyan için; uzakta bir cennete kadar düşlemeye gerek yok; daha bu dünyada o cennete girer. Çünkü kalbi o dengeli tefekkürün kazandırdıklarıyla herşeye doğru anlamları yükler. Herşeyde bir kalp tatmini, bir ferah bulur. Bana sorarsanız; huriler, gılmanlar, ırmaklar değil; asıl cennet budur: Kalpte Allah...

İdeal kadınımız kim? Hz. Hatice mi? Hz. Meryem mi?

Bir kitaptan çok etkilenirseniz, o kitap bütün dünyanızı işgal eder. Belli bir süre (çok da belli değildir) tesirini üzerinizde yitirince kadar, onla yatar onla kalkarsınız. Her neye baksanız, onun size verdiği perspektifle bakarsınız. Her nesnede ona açılan yollar arar, her satırda onun söylediğine işaret edecek bir delil kurcalarsınız.

Tamam, kabul ediyorum. Bu bir romansa eğer tesiri biraz daha farklı olur. Süreç daha bir hayalperestleşir. Mesela; yazarın bıraktığı yerden memnun değilseniz eğer (ki bu bende çok olur) yeni bir sonla/kurguyla kitabı yeniden kurgularsınız. Kahramanların sözleriyle oynar, tavırlarını değiştirir, herşeyi hayal dünyanızda yeniden şekillendirirsiniz. Bu, metni beğenmemeyle ilgili değildir kanaatimce. Metinden etkilenmiş olmakla ilgilidir. Zira insan, ancak kendisine ilginç geleni taklit eder yahut merak eder yahut da değiştirir.

Ben de bugünlerde Hakikatin Dengesi gözlüğümle bakıyorum hayata. Neyi elime alsam, o dengeye bir delil buluyorum. Doğal olarak, bu kitap (şimdilik) bütün hayatımı işgal ediyor. Belki işgal kelimesiyle de tarif etmemeli bunu. Yanlış olur. İştigal daha doğru... Hayatım nesne değil, özne bu cümlede çünkü. Aslında hayatım onunla iştigal ediyor. Fail o olduğu için işgaldeki çaresizliği yaşamamalı. Hem bu dengede bir huzur da buldu kalbim. İşgalde huzur var mıdır?

Allah’a şükür isimleri sayısınca. Tüm güzel isimleri için. Za­ten onların O’nun ismi olmakla güzel olmaktan başka çareleri kalmamıştı. İsimlerini, bir hazine sahibinin hazinesini açıp sergilemesi gibi sergilediği için ona hamd u senalar olsun. Ki böylece ona varan yollar mahlukatının sayısını aştı. Her nesne, kendisinde tecelli eden isimlerin renginde ona bir yakınlık aradı. Ne Reşha, ne Katre, Ne Zühre birbirinin gölgesinde kalmadı. Her birisi kendi kabiliyetince ona bir ayna oldular. “Aynı olmadılar, ayna oldular.” Allah, mahlukatının üstünde bir Sultan oldu. Ama asla (hâşâ) diktatör olmadı. Mahlukatı ve/veya kendisini arayanları tektipleşmeye zorlamadı. Katre’ye, Reşha’ya, Zühre’ye ayrı ayrı tecelli etti. Fakat tecellileri, huri libası gibi, birbirine perde etmedi.

Bunun bir nümunesini de bugünlerde okuduğum, Halime Kökçe’ye ait, Hz. Hatice konulu bir yazıda rastladığım hadis-i şerifle idrak ediyorum. Buharî’de geçen bu hadiste Efendimiz aleyhissalatü vesselam şöyle buyuruyor: “İsrailo­ğulla­rının en hayırlı kadını İmran kızı Meryem’dir. Bu ümmetin en hayırlı kadını ise Hüveylid kızı Hatice’dir.”

Bu hadis, bir taraftan, bana bahsi geçen annelerimin faziletinden haber verirken; diğer taraftan da toplumsal hayata dahlolma noktasında iki farklı ucu temsil eden bu kadınların fazilette ‘en hayırlı’ derecesine ulaşmakta sorun yaşamadıklarını gösteriyor. Hz. Meryem, çocukluğundan itibaren sosyal hayattan uzak kalmış, inziva hayatı içinde hakikati bulmuş bir kadını temsil ederken; Hz. Hatice ise, Allah Resulü ile evlenmeden önce bile Kureyş’te söz sahibi olabilmiş, ticaretle uğraşan ve sosyal hayata dahlolmaktan çekinmeyen bir kadının karakterini yansıtıyor.

Elbette her ikisi de Allah’ın emirlerine sonuna kadar inkıyad ediyorlardı. Elbette her ikisi de takvalarında tavizsizdiler. Fakat Hz. Meryem’in uzlette bulduğu hakikat yolunu; Hz. Hatice, en zor zamanlarında Hz. Resulullah’ın yanında, sosyal hayatın içinde durmakta bulmuştu. Ona yapılan baskıları ve zulümleri, kendi nüfuzunu ve gücünü de kullanarak engellemeye çalışmıştı. Öyle ki, o, Allah Resulü’nün daha sonraki eşlerinden hiçbirisini yerine koyamayacağı bir yardımcıydı onun için. Hatta insanlar içinde ilk yardımcısıydı. Hz. Aişe annemizden gelen rivayetler, bunun böyle olduğunu tekrar tekrar ispat ediyor.

Hz. Hatice farklıydı. Düşünün ki, bugün bize çok garip gelen bir cesaretle Hz. Resulullah’a evlenme teklifini o götürmüştü. Bunu götürürken de Allah Resulü’nün gençliği, asaleti, güzelliği; sevgisini cesaretle ilanına engel olamamıştı. Evet, Hz. Hatice’yi belki farklı kılan biraz da buydu: O, kafamızdaki ideal kadın şablonuna pek oturmayan bir kadındı. (Yalan mı ey erkekler taifesi?) Biz daha çok Hz. Meryem misali kadınları görmek istiyorduk toplumsal hayatta. “Çok aramızda olmasınlar, bize de karışmasınlar, çocuklarına baksınlar...” istiyorduk. Ama buna muhalif bir Hz. Hatice örneği, vefatının ardından bütün müslümanlara bir hüzün yılı yaşatacak kadar aktif yaşayıp göçüp gidiyordu alem-i bekaya...

Ben şimdi bu örnekten, Hakikatin Dengesi kitabını da kafama koyarak şu dersi çıkarıyorum: Belki de benim kafamdaki şablon yanlış. Değil sadece erkekler dairesinde; kadınlar dairesinde de hakikatin tek rengi olduğunu ve o tek rengi tutturanın cennete gideceğini düşünmem yanlış. Allaha, mah­lukatının sayısınca giden yollar var. Ne biliyorum benim alışık olduğum şablonun rızaya matuf tek şablon olduğunu? Hem yolun tek olduğunu ne biliyorum? Nereden cesaret alıyorum onları yargılamakta? Neden Hz. Meryem şablonuyla Hz. Hatice şablonunu yarıştırıp Meryem anneme birincilik veriyorum? Belki de bu ümmet için en hayırlısı, hadiste buyrulduğu gibi, öteki?

Böylece bir hastalığımdan daha uyandım: Dindar kadını, Hz. Meryem annemin şablonuna sığdırmaya çalışma, uymassa dışlama hastalığından... Şükürler olsun Rabb-i Alîm'ime ki, bana hadis eliyle bir şifa nasip etti. Hz. Resulullah’a da binler salat ve selam olsun. Zaten her ne öğrenmişsek, bize Allah öğretmiştir ve bu kevser bize mutlaka o emin kaptan içirilmiştir. Tüm güzel isimlerin ve renklerin ve aynaların ve tecellilerin sahibine, tüm güzel isimleri ve renkleri ve aynaları ve tecellileri sayısınca hamdolsun.

Küfür psikolojisi

İlk kez Metin Karabaşoğlu ağabeyden işitmiştim bu nüansı: Yıllardan beri; “Her çocuk İslam fıtratı üzerine doğar” diye bildiğim hadiste aslında İslam kelimesinin olmadığını... Daha sonra da Oyuncak Tamirhanesi’nde okudum aynı şeyi. Orada, bu kelimenin varolmayışından bir hakikat devşiriliyordu. Mezkur yazının konusu bir yana, benim oradan kendime çıkardığım ders; hidayetin asıl, küfrün arizî oluşuydu. Yani tevhid inancı insanın özünde vardı. Öz temizdi. Küfür sonradan oyuna dahil oluyordu.

Ama peşinden garip bir soru geldi bu sefer: Eğer özdeki tevhidse, insan nasıl bir sürecin sonunda küfre giriyordu? Neye mağlup oluyor da küfrü kabul ediyordu? Öyle ya, kainatta küfrü destekleyecek bir delil de yoktu. Peki, bu kem yangın, ilk kıvılcımını nereden alıyordu?

Mustafa Akyol’a ait olan Modern Ezberlerin Sonu isimli eserde sanıyorum bunun cevabını yakaladım. Bu eserin “Ateistlerin İnancı” isimli bölümünde Mustafa Akyol şöyle bir bilgi veriyordu okurlarına:

“(...) Amerikalı düşünür Benjamin Wiker, ateizm ile ‘hedonizm’ (hazcılık) arasındaki ilişkiyi vurgular. Hazcılık, Eski Yunan düşünürü Epikür’le başlayan bir akımdır. Epikür, özetle ‘İnsanın hayattaki tek hedefi, haz almak ve acıdan kaçmak olmalıdır’ der. Bu ise Epikür’ü ateizme götürür. ‘Tanrı fikri, bize ahlaki sınırlamalar getirmekte ve zevklerimizi kısıtlamaktadır’ diyen düşünüre göre, ateizm ‘hayatın tadını çıkarmanın’ yoludur. Kısacası ‘hakikat’ değil, ‘haz’ aradığı için varmıştır ateist dogmaya...”

Anlaşıldığı üzere Mustafa Akyol, burada, küfrün kainatta bir delil bulamamasına karşılık, nasıl varolabildiğini sorguluyordu. Oradan araştırması sonucu vardığı sonuç, kaynağın hazcılık oluşuydu. İnsanın günahkâr zevklere müptela oluşu, bir noktadan sonra bu günahların sıkletinden kurtulmak için küfre kaçmasına neden oluyordu.

İlgili metni okur okumaz aklıma Bediüzzaman’ın İkinci Lem’a isimli eseri geldi. Orada da Bediüzzaman Hz. Eyyub aleyhisselamın kıssasından mülhem, tevbenin gerekliliğini vurguladıktan sonra günahkârların psikolojisine şöyle değiniyordu:

“(...) Herbir günah içinde küfre gidecek bir yol var. O günah, istiğ­farla çabuk imha edilmezse, kurt değil, belki küçük bir mânevî yılan olarak kalbi ısırıyor. Mesela, utandıracak bir günahı gizli işleyen bir adam, başkasının ıttılaından çok hicap ettiği zaman, melaike ve ruhaniyatın vücudu ona çok ağır geliyor. Kü­çük bir emare ile onları inkâr etmek arzu ediyor.”

Burada da vurgulandığı üzere günah, aslına küfrün kapısıydı. Günaha ve ondaki zevke müptela olan insan, vicdanındaki sıkıntıyı bastırabilmek umuduyla en sonunda imkansızı vâki gibi görmeye başlıyordu. Bu fikir de beynimde rahat durmadı. Oradan da bir ayet ve bu ayetin İşaratü’l-İ’caz’da tefsir edilişi geldi aklıma. Bakara sûresinde geçen bu ayetin (ki 26. ayettir) sonu şöyleydi: “ (...) verdiği misallerle Allah, ancak fâsıkları (günahkârları) saptırır.”

Bediüzzaman, ilgili ayeti tefsir ederken, yukarıdakine benzer bir yorumla şunları söylüyordu:

“Evvelâ bilinmesi lâzımdır ki, Kur’ân-ı Kerimin i’câz ve nazmında şek ve şüp­heleri ika eden fâsıkların, bilhassa bu makamda, bu cümlede mezkûr sıfatlarla tavsifleri, pek yüksek ve lâtif bir münasebeti taşıyor. Evet, sanki Kur’ân-ı Kerim diyor ki: ‘Kur’ân-ı ekber denilen kâinatın nizamında kudret-i ezeliyenin i’câzını göremeyen veya görmek istemeyen o fâsıkların, Kur’ân-ı Kerîmin de nazm ve i’câzında tereddütleri ve kör gözleriyle i’câzını göremeyip inkâr etmeleri, baîd ve garip değildir. Zira onlar, kâinattaki nizam ve intizamı, tesadüfe; ve tahavvü­lat-ı garibeyi ve inkılâbât-ı acibeyi, abesiyete ve tesadüfe isnad ettiklerinden, bozulmuş olan ruhlarının gözünden o nizam tesettür edip görünmediği gibi, pis fıtratlarıyla da, Kur’ân’ın mu’ciz olan nazmını karışık, mukaddemelerini akîm, semerelerini acı gördüler.’”

Bu metinler, beni tekrar tavuk ve yumurta bahsine benzer bir sorgulamaya götürdüler: Küfür mü günahtan çıkar, günah mı küfürden? Cevap, bir yönüyle her ikisi için de evetti. Ama böyle olsa da ilk küfrün, fâsıkların meyl-i günahlarından çıktığı aşikârdı. Küfrün derinlerde saklanan dayanağında mantık değil, his vardı.

Ve ayet-i kerimenin de dediği gibi; verdiği misallerle Allah ancak fâsıkları saptırıyordu. İçlerinde günaha karşı konulmaz bir arzu duyanlar, bu arzuyla aralarında engel olan şeyi, en nihayet inkâra kalkışıyorlardı. Yahut da onları inkârlarına materyal olarak kullanıyorlardı. Tevbe bu yüzden önemliydi. Çünkü her günah içinde küfre gidecek bir yol vardı.

Mümin müminin aynasıdır, ama aynısı değildir

Hepimiz milli eğitimin çarklarından sayısal zekanın tek geçer akçe olduğunu sanarak geçtik. Sarfettiğimiz emekler; bizi, rakamları daha hızlı toplayan, ezberi iyi ve fakat tarih, toplum, siyaset, coğrafya ve din algısını tamamen resmî ideolojiye göre kodlanmış bir vatandaş haline getirmeye yönelikti. Bu kodlama farklı düşünmeye ve hatta “Deftere neden kırmızı kalemle not tutulmasın?” diye sormaya dahi müsaade etmiyordu. Hasbelkader şansını deneyen varsa zayıf almakla haddini öğrenirdi. Tıpkı saç traşımız gibi, uygun adım yürüyüşümüz gibi, hazırolda duruşumuz gibi... Herşey tek şekilde olmalıydı. Toplumun dengesi ancak böyle sağlanırdı.

Sonra baktık ki, kazın ayağı hiç de öyle değilmiş. Arkasıralarda uyuyan birisi, farklı bir uyanış ile kariyerine hiç beklenmedik bir noktadan başlayıp bizi geçebilirmiş. Bediüzzaman gibi hiçbir okulda uzun süre kalamayan bir öğrenci, deha olabilirmiş. Sayısal zekanın dışında, ruhsal, sanatsal, sosyal, görsel başka zekalar da varmış. Ve bu zekaların insanın kemaliyle alakası sayısal zekadan bile fazlaymış.

Eğitim hayatım boyunca okul başarımı tembel arkadaşlarıma kıyasla bir kibir vesilesi olarak taşıdığımı hatırlıyorum. Çünkü o zamanlar, başarının başka türlü olabileceğine inanmazdım. Sayısal zekan iyiyse, derslerden güzel notlar alıyorsan harikaydın! Bunları başaramıyorsan, ne yaparsan yap, beş para kıymetli sayılmazdın. Aileler yine de “onu” örnek gösterirlerdi sana. “O” derlerdi, “derslerinde hep yüksek alıyor. Sen yapamıyorsun.”

Bugünlerde Metin Karabaşoğlu ağabeyin Hakikatin Dengesi isimli kitabını okurken aklımda bunlar var. Hadis Okumaları serisinin ikinci eseri olan bu kitap aslında/belki şu cümlede saklıyor kendisini: “(...) inançsızın imtihanı hakikatsizlik ise, mü’minin imtihanı hakikatin dengesidir.”

Evet, kitap bütünüyle mü’minin asıl sınavını vermekte olduğu bu denge halini ders veriyor. Allah Resulü aleyhissalatü vesselamın Asr-ı Saadet’te korumayı başardığı çok renkliliği bugün de yaşatmayı öğütlüyor. Bazıları gibi ideal İslam toplumunu ‘tektip ordu millet’ tezi üzerinden anlatmıyor. Çok renkliliği savunuyor.

Gariptir, bu kitabı okumam esma üzerine bir tefekkür anıma denk geldi. Bir haftaya yakındır şirkten kurtulmanın kelime-i tevhidle, fakat tam anlamıyla kökünü kazımanın (çok sayıda kelime sayılabilecek) esmanın kabulü ile olabileceği üzerinde durmaktaydım. Yukarıda anlattığım milli eğitim hatasından/gururumdan hareketle kulluğa değinmek istiyor, Allah’ın kelime-i tevhidin ötesinde bütün güzel isimlerin de sahibi olmasıyla ona tek arştan değil, farklı zekalar gibi bin arştan yaklaşmanın mümkün olduğunu idrak ediyordum. Bunun da şirkin küçüğü olan kibrimizi kırmak adına çok manidar olduğunu düşünüyordum.

Şöyle demeliyim belki: Kibir kalpten kopmadan şirkin kapıları kapanmaz. Eğer Allah, Taha Sûresinde; “O Allah ki, Ondan başka ibadete lâyık hiçbir ilâh yoktur. En güzel isimler Onundur” demeseydi bize ne olurdu?

Bana öyle geliyor ki, insan, “O Allah ki, Ondan başka ibadete lâyık hiçbir ilah yoktur” kelam-ı kutsîsini bilseydi yalnız, o vakit kibri, Allah’a ulaşmanın yollarını teke düşürmeye çalışarak o yolda büyüklük arayabilirdi. “Yalnız ben varım” diyebilirdi. Fakat Allah, en güzel isimleri de (hepsini birden) koruması altına alarak kendisine ulaşılacak yolların sayısını arttırıyor. Tekelcilere izin vermiyor... Bu tür bir esma bilgisinin marifet mesleklerinin tek renk renksizliğinde kalmasına engel olduğunu düşünmekteyim. Hatta Allah’a bir isminden tutunup yaklaşan birisinin kibre kapılmasına engel olduğunu da düşünüyorum.

Evet, eğer Allah’a mahlukatın sayısınca giden yollar olmasaydı; bazımız bazımızın yolu üzerine oturup “Benden izinsiz geçemezsin” diyebilirdik. Ama yolun sayısı o kadar çok ki, O’na (c.c.) her varan, “Yol yalnız benimkidir” deyip gurura kapılamıyor. Kimin, hangi ismin gölgesinde, ne kadar yaklaştığı belli değil. Bu yüzden kimse kendi mesafesinin yakınlığıyla veya yolundaki başarıyla ötekine hükmedemiyor, etmemeli. Allah, kibrin de kapısını kapatıyor böylece esma ile.

İşte bu yüzden şirkin kapısının kapanması için Taha Sûresindeki o ayetin iki kısmının da gerektiğini düşünüyorum. Böylece biliyoruz, isimler Allah’ın. Hem koruması altında, yani mülkü. Tabii o isimlerin gölgesinde duranlar da öyle. Hatta sırf böyle bir esma algısını kafamda tam anlamıyla oturttuğu için Hakikatin Dengesi’ne teşekkür ediyorum. “Mü’min mü’minin aynasıdır” hadisinde böylesi bir sır da var. Mü’min mü’minin aynasıdır, fakat aynısı değildir. Birbirlerine bakıp renk alırlar, ama bütün renklerini yitirip tektip olmazlar. Hakikatin Dengesi, insan temel hak ve özgüklüklerini daha çok tartıştığımız böyle bir dönemde okunması gereken bir kitap.

Ancak bu kitabı okuduktan sonra zikredilen ayetin tefsiri olan Yirmidördüncü Söz’ü de tekrar bir okumadan geçirmek gerek... İnanıyorum, aralarında çok paralellikler bulacaksınız. “(...) kendi hükûmetinin dairelerinde ayrı ayrı ünvanları ve raiyetinin tabakalarında başka başka nam ve vasıfları ve saltanatının mertebelerinde çeşit çeşit isim ve alâmetleri” olan o Sultan’a (c.c.) sırf bundan ötürü bir kez daha kurban olacaksınız.

“Benim camiam, senin cemaatini döver...”

Doç. Dr. Ahmet Yıldız, İletişim Yayınları’ndan çıkan “Ne Mutlu Türküm Diyebilene!” isimli kitabında, yakın tarih konuşulurken yaşanan bir kavram karmaşasına dikkatleri çeker. Millet, ümmet ve kavmiyet kavramları ekseninde yaşanan bu karmaşayı anlatan bölüm, zikredilen kelimelerin Kur’an’daki karşılıklarından uzaklaşılmasıyla manaların yerinden nasıl oynatıldığını, bir kelimenin manasını diğerinin nasıl karşılar hale geldiğini göstermektedir. Örneğin; Kur’an’da millet kelimesinin karşılığı “İslam milleti” iken, daha alt (ve ırksal) bir tasnifin karşılığı kavmiyetçiliktir. (Bugünse biz, kavmiyeti millet kelimesiyle karşılamaktayız.) Ümmet kelimesinin karşılığı ise Hz. Peygamberin (a.s.m.) davetine icabet etmişler (ümmet-i icabe) ve hâlâ davet edilenler (ümmet-i dave) olarak bütün insanlığı kapsar. (Fakat biz onun da karşılığını sadece İslam ümmeti olarak kullanmaktayız.)

Bediüzzaman’ın Lemaat isimli eserinde “Zıdlarda emsal olmuş, suretlerde te­bâ­dül, isimlerde tekabül, makamlarda becâyiş-i mekânî...” ifadeleriyle dikkat çektiği bu kavram karmaşası, bazen kasıtlı ve bazen de kasıtsız olarak kelimelerin yerlerinden oynatılmasıyla, birisinin yerine diğerinin kullanılmasıyla gerçekleşir. Zaten alıntıladığımız bölümden hemen önce de Bediüzzaman buna misal olarak; “Ada­let külâhını, zulüm başına geçirmiş. Hamiyet libasını, hıyanet ucuz giymiş. Cihad ve hem gazâya, bağy ismi takılmış. Esaret-i hayvanî, is­tibdad-ı şeytanî, hürriyet nam verilmiş...” örneklendirmelerini sunar. Bu örneklerden de anlaşıldığı üzere ahirzaman fitnesinin bir yanını, bu kavram karmaşası (kaymaları) oluşturmaktadır. Yanlış şeylere yanlış namlar takılarak ve bunların gölgesinde bir meşruiyet aranmaktadır.

Zaman gazetesi genel yayın yönetmeni Ekrem Dumanlı’nın “Cemaat Değil Camia” başlıklı yazısını okuyunca da her nedense yukarıda alıntıladığım kısımlar geldi aklıma. Sanki o yazıda da kelimelerle oynanarak, kelimelerin altı daha farklı manalarla doldurularak bazı noktalarda meşruiyet (ve belki kurtuluş) kapısı aranıyordu. Belki oradan daha kapsayıcı ve daha üst bir tariflemeye ulaşılmaya çalışılıyordu. Belki daha alt kabul ettiği ve marjinal(!) bulduğu cemaatlerin gılafından kurtularak, kendilerine yönelik son zamanlarda şekillenen eleştirilerden bu şekilde bir sıyrılma endişesi taşıyordu. Elbette de bu yazıdan muradını ancak müellifin kendisi tam olarak bilir. Bizimkisi sadece tahminden ibarettir...

Fakat ben bu noktada (çok da büyük bir müdakkiklik örneği olmamakla birlikte) Ekrem Dumanlı’nın söylediği gibi “ezberci” olmamak için hem camia, hem de cemaat kelimelerinin karşılığını sözlükte aradım. Her zaman işyerimdeki masamda duran Ferit Develioğlu Lügati’nden “camia” ve “cemaat” kelimelerinin karşılığına baktım hemen. Ne tuhaftır ki; bu sözlük, camia kelimesine sadece “topluluk” manasını verirken cemaat kelimesine karşılık olarak da “insan toplulukları” manasını veriyordu. Yani lügate göre de Ekrem Dumanlı’nın tarifi yanlıştı. Camia daha alt, cemaat daha üst bir sınıfı tarif ediyordu lügatte... Belki orada yapılan kelimenin tam anlamıyla “makamlarda becâyiş-i mekânî” idi. Kelimeler yerlerinden oynatılmış, birbirlerinin anlamlarını kuşanmışlardı.

Zaten Metin Karabaşoğlu’nun dün yayınlanan yazısında dikkatleri çektiği hadisin (yetmiş üç fırkayı ve kurtulan tek cemaati anlatan hadisin) içerdiği cemaat ifadesi de sadece marjinal bir grubu değil, bütün grupları kapsayan geniş bir cemaat ifadesini karşılıyordu. (Zaten ehl-i sünnet ve’l-cemaat de bu idi.) Yani bütün bu öğrendiklerime binaen, ezberden konuşan bir başkası değil, Ekrem Dumanlı’nın bizzat kendisi oluyordu. Kelimelerin altını kendisine göre doldurarak, onların tarihsel ve Kur’anî karşılıklarını görmezden gelerek, yeni bir terim icad ediyor ve onunla bir meşruiyet arıyordu.

Meşruiyet aramak kötü değil elbette, son zamanlarda yaşanan tartışmalardan ötürü endişelerini anlıyoruz. Fakat içinden geldikleri ve şimdiye kadar bununla gayet de övündükleri ekole karşı; “Tüh, pis, marjinal!” demeden bunu yapmak, asıl bu önemliydi. Sanıyorum Ekrem Dumanlı, yazısında birtek bunu başaramadı. Belki biraz da bu yüzden bir nebze can yakıcı oldu yazdıkları... Zira biz biliyoruz ki; Ekrem Dumanlı kendilerini nasıl tarif ederse etsin, Nur cemaatinin onların öğretisine katkısı inkâr edilemez. Öteleşmeye çalışsalar da kimse buna inanmaz. Hatta dostlarını geçtim, düşmanları hiç inanmaz. İkinci bir kurnazlık, bir takıyye ararlar bunda. Hasılı; ilk sarsıntıda geçtiğimiz yollardan utanacaksak, biz nasıl dava ehliyiz?