Kur'an bizi nasıl tedavi eder?

Hep iddia ederiz, ama hiç sorgulamayız: Kur'an bizi nasıl tedavi eder? Kur'an bizi 'bütüne çağırmakla ve hatırlatmakla' tedavi eder. Çünkü insan, yaratılışı hasebiyle parçada boğulucu, bütünü unutucudur. Muhakemat'ta geçen; "Hilkatte hayır asıl, şer ise tebeîdir. Hayır küllî, şer cüz'îdir..." cümlelerinin verdiği dersin izlerini takiben farkettiğimiz, hayrın 'ancak küllî olana bakılmakla görülecek olan asıl' ve şerrin ise 'kuşatamamaktan ve parçada boğulmaktan dolayı görülen tebeî bir ilizyon' olduğu gerçeği; delil olarak sunabileceğimiz yüzlerce ayetle ve hadisle birlikte bunu söyler bize.

"Akıbet takva sahiplerinindir..." veya "Yine Ona döndürüleceksiniz..." hatırlatmalarından tutunuz, daha belki yüzlercesi/binlercesi hep 'hesaba katılmayanı anımsatma' merkezlidir. Kur'an'da geçen cennet/cehennem, haşir, mizan, hesab günü, geçmiş kavimlerin başına gelenler, adalet, gayb hatırlatmalarının tamamı aslında küllî/kapsamlı bakışa bir çağrıdır. Çünkü insan/iman, eğer bir yerde takılmışsa, ayağı sürçmüşse, yaşadığını veya eşyayı şer sanmışsa bu onun cüz'i'de boğulması ve 'takıntısını' bütünün kendisi sanmasıdır. Hatta ebeveyn hukukunu anlatan ayet bile bütünü hatırlatır bizlere: "Biz insana, ana-babasına iyilik etmesini tavsiye ettik. Annesi onu zahmetle taşıdı ve zahmetle doğurdu. Taşınması ile sütten kesilmesi, otuz ay sürer." Emrin hikmeti, ancak bütüne bakılabildikçe görülür.

Bu noktada Kur'an'ın en büyük mucizesi/tedavisi, insanın (yine Muhakemat'taki ifadesiyle) hurdebini olan aklıyla göremeyeceği bütünü net bir şekilde görmesidir. Ve insana/hayata dair her sorunsalda bizi 'farkında olmadığımız bütüne' bihakkın çağırabilmesidir. Ki mürşidim de 13. Söz isimli eserinde Kur'an'ın bu ballar balı yanını bir temsille şöyle ifade eder:

"Kur'ân-ı Mu'cizü'l-Beyanın en yüksek bir derece-i i'câzına bakmak istersen, şu temsil dürbünüyle bak. Şöyle ki: Gayet yüksek ve garip ve gayetle yayılmış acip bir ağaç farz edelim ki, o ağaç bir perde-i gayb altında, bir tabaka-i mestûriyet içinde saklanmış. Malûmdur ki, bir ağacın, insanın âzâları gibi, onun dalları, meyveleri, yaprakları, çiçekleri gibi bütün uzuvları arasında bir münasebet, bir tenasüp, bir muvazenet lâzımdır. Herbir cüz'ü, o ağacın mahiyetine göre bir şekil alır, bir suret verilir.

İşte, hiç görünmeyen—ve halen görünmüyor—o ağaca dair, biri çıksa, bir perde üstünde onun herbir âzâsına mukabil birer resim çekse, birer hudut çizse, daldan meyveye, meyveden yaprağa, bir tenasüple bir suret tersim etse ve birbirinden nihayetsiz uzak mebde' ve müntehâsının ortasında uzuvlarının aynı şekil ve suretini gösterecek muvafık tersimatla doldursa, elbette şüphe kalmaz ki, o ressam o gaybî ağacı gayb-âşinâ nazarıyla görür, ihata eder, sonra tasvir eder.

Aynen onun gibi, Kur'ân-ı Mu'cizü'l-Beyanın dahi, hakikat-i mümkinata dair—ki o hakikat, dünyanın iptidasından tut, ta âhiretin en nihayetine kadar uzanmış ve ferşten Arşa ve zerreden şemse kadar yayılmış olan şecere-i hilkatin hakikatine dair—beyanat-ı Furkaniyesi, o kadar tenasübü muhafaza etmiş ve herbir uzva ve meyveye lâyık birer suret vermiştir ki, bütün muhakkikler, nihayet-i tahkikinde, Kur'ân'ın tasvirine 'Maşaallah, bârekâllah' deyip, 'Tılsım-ı kâinatı ve muammâ-yı hilkati keşif ve fetheden yalnız sensin, ey Kur'ân-ı Hakîm!' demişler."

Kainatın tılsımı, derine değil, bütüne bakmakla görülendir. Uyum ve ahenk ancak bütüne bakılınca görülen şeylerdir. Denge bütündedir. Smetri bütündedir. Güzellik bütündedir. Bütüne hâkim olamayanın fikri, kuşatabildiği kadarın vurgusuyla/dengesizliğiyle ifrat ve tefrite düşmekten kurtulamaz. Bence bu bizim de yabancımız bir durum değil. Herhangi bir arkadaşımıza bir taziye, bir teselli veya iyimser bir akıl vermek istesek ne yaparız? Yine bütünü hatırlatmaz mıyız? "Geçecek bunlar, merak etme!" veya "Gün doğmadan neler doğar!" veya "Sabret, bence çok güzel günler göreceksin!" gibi tesellilerimizin ve tedavilerimizin tamamı aslında birer 'bütüne çağrı' değil midir? Hatta psikoloji dediğimiz bilimdalı dahi bence tamamen buna dayanıyor. Tedaviye gelen hastaya, sorununa daha geniş bir perspektiften bakmayı öğretme meselesi bütün tedavinin içeriği... Din de bunu yapıyor.

İşte Kur'an-ı Hakîm bu noktada 'bütüne çağıranların' en hakikatlisidir. Zaten hakikat de ancak bütüne bakınca görünendir. Önceki üç yazımızda olduğu gibi bu yazıda da Ene Risalesi'nin ahirine bir atıf yapalım: Bediüzzaman neden orada Kur'an'ın ayetlerinin cilvelerini 'asansör' olarak tarif eder? İnsanın nazarını daha yukarıya kaldırıp bütünü temaşa etmesi ve dengesini kazanmasını sağladığı için olabilir mi? Zaten hak ve hakikat dediğimiz şeyler de bütünün kabulüne vabeste olan şeylerdir. Yani hakikat bilgisi dediğimiz bilgi, keşf gibi görecesi olmayan, izah ettiğinizde herkesin "Evet, bu böyledir..." dediği bilgidir. Allah'ın bir isminin Hak oluşu da varlığın işaret ettiği hakikatin O oluşundandır. Varlık, Cenab-ı Hakka dairdir. Onun hakkındadır. İşin gerçeği, doğrusu, hakkı, özü... Odur. Ondan gayrısı veya Ona dair olmayan herşey varlığın hakikatinden de sapmıştır. "Hakikî hakaik-i eşya, esmâ-i İlâhiyedir. Mahiyet-i eşya ise, o hakaikin gölgeleridir."

Bu noktada esmaü'l-hüsnaya dair de birşeyler söyleyelim: Bence esma, onlardan bakılınca bütünlük görünen manalardır/pencerelerdir. Rahmet, hikmet, adalet, nizam vs... Bunlar bütün kainatın her köşesinde câri ve izleri okunabilen, bir yönüyle kainatı birbirine bağlamış ve bütününde rengi okunan şeylerdir. Esma tefekkürü ve bilgisi bize bu yönüyle 'bütünlüklü bakış' sağlar. Fakat esmalar arasında geçiş yapabilmek, bir esmadan diğerini görebilmek de bu bütünlüğün bir parçasıdır. Varlığı isimlerin yansımalarından müteşekkil bir bütün, isimleri ise aynı Zat'ın isimleri olmakla bir bütün olarak gördükçe insan; hem fikren, hem ruhen, hem yaşayış olarak rahatlar...

Rahatlar, çünkü uyum bütündedir. Daralmalarımız önce nazar daralmasıdır. Ene Risalesi'nin ahirine dönersek yine: Üç yol içinde ilk ikisinde ilerlemenin 'zorluk' ifade ediyor oluşu yine bunun yansıması değil midir? İnsan, Kur'an'ın ve Kur'an'ın bir nevi özeti olan esmaü'l-hüsnanın bakış açısına sahip olmazsa, hayat ona nasıl da zor gelir! Musibetler, üzerine üzerine yürümekle veya ayağına ayağına dolanmakla ilerlemesini nasıl da engeller! İntiharı isyan gibi düşünüyoruz çoğu zaman, ama bence öyle değil. Hayat sizin için tünelde taşları parçalayarak ilerlemek veya türlü engellerle mücadele edilerek alınan bir zorlu mesafe gibiyse elbette yaşamak çileli gelir. Kur'an asansörü, bizi parçanın sarsıntılarından kurtulmaya ve bütünün tedavi ediciliğine çağırıyor.

Bir 'fikir asansörü' olarak Kur'an

"Göreceksin ki, hilkatte cârî olan kavanîn-i amîka-i dakika—ki hurdebîn-i akılla görülmez—hakaik-i şeriat ne derecede mürâat ve muarefet ve münasebette bulunmuşlardır ki, o kavanin-i hilkatin muvazenesini muhafaza etmiştir." Muhakemat'tan.

Bu yazı, bundan evvelki yazılardan medet alan bir yazı olduğu için önce belki o ikisi okunmalı. Okuyanlar anımsayacaklar: Metin Karabaşoğlu abiyle yaptığımız Siyer Okumaları'nda mirac konusunu işlemiş ve ben de son iki yazımda o okumaya dair notlarımı ve tefekkürlerimi sizinle paylaşmıştım. Yazıların ikincisinde miracdaki yükselişi temsilen Metin abinin kullandığı 'manevî asansör' ifadesinden Ene Risalesi'nin ahirine bağlanmış ve bu Risale'nin ahirindeki üç yoldan hareketle 'mirac hâdisesi' ve 'bütünün dengesi' ilgisini konuşmuştuk. Bu yazımda da, mezkûr eserde Bediüzzaman'ın, Kur'an ayetlerinin cilvelerine dair yaptığı 'asansör' benzetmesinin hikmetini anlamaya ve anlatmaya çalışacağım. Bu yazı, birşeylerin kesinlikle öyle olduğu iddiasına sahip bir yazı olmayacak. 'Acaba' dedirtmek amaçlı yazılacak. (En doğrusunu Allah bilir. Ve bu cümlenin 'yazarının içinden' veya 'yazısının içinde' geçmediği her metin bence iddialıdır.) Mesnevî-i Nuriye'de rastladığımdan beri kafamı meşgul eden bir kısımdır şurası:

"Arkadaş! Nefsî tefekkürde tafsilâtlı, âfâkî tefekkürde ise icmâlî yaparsan, vahdete takarrüb edersin. Aksini yaptığın takdirde, kesret fikrini dağıtır. Evham seni havalandırır, enâniyetin kalınlaşır. Gafletin kuvvet bulur, tabiata kalb eder. İşte dalâlete isâl eden kesret yolu budur."

Belki ilk yorumunu yanlış işittiğimden/anladığımdan ve üstüne pâk bir fikirle tefekkür edemediğimden bu metin, yıllar yılı aydınlatamadığım kara bir nokta gibi kaldı zihnimde. Şöyle sorardım kendi kendime: "Eğer afakî tefekkürü icmalî yapıyor olsaydık hep, bu kadar bilim/fen nasıl ortaya çıkardı? Veya çıkar mıydı? Detaya çok fazla inilmeden yapılacak böyle özet tefekkürlerinin eşyanın inceliklerine dair keşifler yapması nasıl mümkün olurdu? Tefekkür, bilime karşı bir eylem midir?" Öyle ya, bu metnin ilk izahını şöyle işitmiştim: "Dışındaki âlemi tefekkür ederken özet geçeceksin, çok ayrıntıya girmeyeceksin. Ayrıntıya girersen kafan/kalbin karışır."

Yıllar sonra, Zerre Risalesi'ne dair derinlikli okumaların yapıldığı bir mecliste, bu soruyu arkadaşlarıma açtım ve dedim ki: "Eğer Bediüzzaman, 'âfâkî tefekkürde icmalî gitmek' ifadesiyle 'fazla detaya inmemeyi' kastediyorsa, bu Zerre Risalesi de neyin nesidir? Eşyanın en küçük parçasına kadar inmiş bir tefekkür, en derin ve manaya yakın noktasına bu denli tahşidat/vurgu 'özet geçme' ile imtizaç edebilir mi?"

Bu soruyu sordurduğu için şükürler olsun o Allah'a ki, bu ızdırarî; "Bu böyle olamaz!" çıkışı, bir süre sonra Bediüzzaman'ın başka metinlerindeki vurgularını görmemi sağladı. Mesela yine Mesnevî-i Nuriye'de 'icmalî' bahsinde şunları söylüyordu mürşidim:

"Kur'ân bütün zamanları tenvir ve bütün insanları irşad eden bir kitaptır. Bu itibarla, irşadın belâgatı icabınca, ekseriyeti, nazarlarında bedihî olan meselelere karşı mükâbereye, mugalâtaya ika ve icbar etmemek lâzımdır. Ve onlarca mahsus, meşhud, mâruf olan birşeyi lüzumsuz yerde tağyir etmemek lâzımdır. Ve keza, vazife-i asliyece ekseriyete lâzım olmayan şeyin ihmal veya icmâli lâzımdır. Mesele, şemsin zâtından, mâhiyetinden bahsetmek değildir. Ancak, âlemi tenvir etmekle hilkatin nizam merkezi ve âleme mihver olması gibi harika şeyleri ihtiva eden vazifesinden bahsetmekle, Hâlıkın azamet-i kudretini efkâr-ı âmmeye ibraz etmektir."

Aynı meseleyi Sözler isimli eserinde daha geniş izah ederken, sanki kalbimin müşkülünü işitmiş gibi, 'kendime sorduğumu' ifade ettiğim şüpheyi dillendiriyordu:

"Eğer desen: 'Acaba neden Kur'ân-ı Hakîm, felsefenin mevcudattan bahsettiği gibi etmiyor? Bazı mesâili mücmel bırakır; bazısını, nazar-ı umumîyi okşayacak, hiss-i âmmeyi rencide etmeyecek, fikr-i avâmı tâciz edip yormayacak bir suret-i basitâne-i zahirânede söylüyor.'

Cevaben deriz ki: Felsefe hakikatin yolunu şaşırmış; onun için... Hem geçmiş derslerden ve Sözlerden elbette anlamışsın ki, Kur'ân-ı Hakîm şu kâinattan bahsediyor, tâ Zât ve sıfât ve esmâ-i İlâhiyeyi bildirsin. Yani, bu kitab-ı kâinatın maânîsini anlattırıp, tâ Hâlıkını tanıttırsın. Demek, mevcudata kendileri için değil, belki Mûcidleri için bakıyor. Hem umuma hitap ediyor. İlm-i hikmet ise mevcudata mevcudat için bakıyor. Hem hususan ehl-i fenne hitap ediyor. Öyle ise, madem ki Kur'ân-ı Hakîm mevcudatı delil yapıyor, burhan yapıyor; delil zahirî olmak, nazar-ı umuma çabuk anlaşılmak gerektir. Hem madem ki Kur'ân-ı Mürşid bütün tabakat-ı beşere hitap eder. Kesretli tabaka ise tabaka-i avamdır. Elbette, irşad ister ki, lüzumsuz şeyleri ipham ile icmal etsin; ve dakik şeyleri temsil ile takrib etsin; ve muğâlatalara düşürmemek için, zahirî nazarlarında bedihî olan şeyleri lüzumsuz, belki zararlı bir surette tağyir etmemektir."

Ve yine 5. Şua'nın bir köşesinde nazar-ı Nübüvvet'in neye ehemmiyet verdiğini okurlarına şöyle hatırlatıyordu: "Hakaik-i imaniyeye girmeyen cüz'î hâdisât-ı istikbaliye nazar-ı Nübüvvette ehemmiyetsizdir."

Bu kısımları okuyunca 'icmalî yapmak' meselesine daha farklı bakmaya başladım. Bence icmalî yapmak 'detayları özet geçmek' veya 'fazla derine inmemek' değildi. (Belki yalnız meselenin avama da aktarımı için bu böyleydi.) 'Bütünün amacını unutturmamaktı.' Parçalarda Boğulmak yazı serimi ve yine parça-bütün ilişkisine dair yazdıklarımı okuyanlar hatırlayacaklar. Bediüzzaman'ın "Hayır küllî, şer cüzîdir..." dediği yerden beridir ben bütünün hayra/hakikate daha yakın olduğunu düşünüyorum. Hatta 'hakikat' dediğimiz bilginin de, bazılarının sandığı gibi, ancak elitlerimize/üstünlerimize açık bir bilgi değil; umumun görmesine ve anlamasına müsait bir bilgi olduğuna kanaatim var. Bediüzzaman'ın hakikat mesleğine uygun düşmediğinin altını çizdiği kimi hususlara dikkatle nazar edenler görecekler: Bediüzzaman, oralarda üretilen bilginin keşfe veya zanna ait olmasından ötürü 'umuma gösterilemeyişini' gerekçe olarak anıyor. Hatta bazı yerlerde, hakkında yazamadığı şeyler hakkında, "(...) ben görüyorum, fakat herkese ve umuma gösteremiyorum..." gibi ifadeler kullanıyor: "Evet, kardeşim, seninle mahz-ı hakikat dersini müzakereye alışmışız. Hayalâtlara karşı kapısı açık olan rüyaları tahkikî bir surette mevzuubahis etmek, tahkik mesleğine tam uygun gelmediğinden..."

Modern bilimin, Ene Risalesi'nde bahsi geçen birinci ve ikinci yolda olduğu gibi, herşeyin en derinine inmesi; varlığı parçalara, kategorilere, sınıflara, türlere, bilim dallarına, ihtisas alanlarına ayırması ve parçalaması değildi asıl tehlikeli olan; asıl tehlike, bunu yaparken bütünün amacını yitiriyor ve dinleyenlere de unutturuyor oluşuydu. Bir önceki yazımda Alan Watts'tan alıntıladığım metinde olduğu gibi:

"Doğa bilimi incelemeleri başladığı zaman önce ayrıntılı bir biçimde türlerin ayrımı işine girişilmişti. (...) Şöyle bir bakacak olursak aklın yapabildiği şey, olsa olsa dünyayı nesnelere ve olaylara bölmekten başka birşey değil. Bu da nesnelerin birbirinden bağımsız ve bağlantısızlığı ve tıpkı bunun gibi bizim de nesnelerden bağımsızlığımız bağlantısızlığımız üzerine abartılı bir vurgu yapmış oluyor. Aklın bundan sonraki görevi böylece bölünmüş olan şeyler arasındaki bölünüp koparılması olanaksız olan bağlantıları ve ilişkileri yeniden keşfedip sayısız parçalara bölünmüş olan evreni bütünlüğe kavuşturmak olmalıdır."

Bilimin bu körleştirici etkisine Kon-Tiki isimli eserinde Thor Heyerdahl da şöyle dikkat çekiyor:

"Uzmanlara saygı duymayı, ama onların yeterlilikleri konusunda uyanık olmayı küçük yaşta öğrenmiştim. Bir insan bir alanda kendisini ne kadar geliştirirse başka alanlarda o kadar bilgisiz demekti. Günümüzde bilim öylesine uzmanlaşmış durumda ki, araştırmacıların konularında derinleşmelerinin bedeli genelde alanın bütününü göremez duruma gelmeleriyle ödeniyor. Bu nedenle uzmanların akılalmaz bilgisizlikler göstermeleri, ortak kuramlar arasında büyük boşluklar oluşması, ama hiç kimsenin onların uzmanlıklarını sorgulayamaması gibi bir durum çıkıyor ortaya."

Yeniden Ene Risalesi'ne dönelim. Ene Risalesi'nde, 'bir yeraltı yolculuğu' olarak tasvir edilen ve "O zemin tabiattır ve felsefe-i tabiiyedir. Tünel ise, ehl-i felsefenin efkârıyla hakikate yol açmak için açtıkları meslektir..." şeklinde hakikatine işaret edilen yolda, müellif-i muhtereme çıkışı gösteren nedir?

"Gid gide, baktım ki, benim elime iki şey verildi: biri, bir elektrik, o tahtelarz tabiatın zulümatını dağıtır; diğeri bir âlet ile dahi azîm kayalar, dağ-misal taşlar parçalanıp bana yol açılıyor. Kulağıma denildi ki: 'Bu elektrikle o âlet Kur'ân'ın hazinesinden size verilmiştir.'"

Peki, 'yerin üstünden uzun bir mesafeyi katetmek' şeklinde tasvir edilen ve "(...) ikinci yol, esbabperestlerin ve vesaite icad ve tesir verenlerin, meşâiyyun hükeması gibi yalnız akılla, fikirle hakikatü'l-hakaike ve Vâcibü'l-Vücudun marifetine yol açanların mesleğidir..." cümlesiyle hakikatine işaret edilen ikinci yoldan kurtuluşu veren nedir?

"Fakat yine Kur'ân'dan bana verilen bir vasıta-i seyahatimle geçiyordum, galebe çalıyordum. Git gide bakıyordum, her tarafta seyyahların cenazeleri bulunuyor. O seyahati bitirenler, binde ancak birdir."

Peki, 'uçarak/yükselerek mesafeyi katetmek' olarak tasvir edilen ve "(...) üçüncü yol ise, sırat-ı müstakim ehli olan ehl-i Kur'ân'ın cadde-i nuraniyesidir ki, en kısa, en rahat, en selâmet ve herkese açık, semâvî ve Rahmânî ve nuranî bir meslektir..." cümlesiyle hakikatine işaret edilen yolda emanı sağlayan nedir?

"Baktım ki, o asansörler gibi nuranî menziller her tarafta var. Hattâ iki seyahatimde ve zeminin öteki yüzünde onları görmüştüm, anlamamıştım. Şimdi anlıyorum ki, şunlar Kur'ân'-ı Hakîmin âyetlerinin cilveleridir."

Kur'an'ın ilk yoldaki aydınlatıcılığı ve engelleri parçalayıcılığı; ikinci yolda mesafeyi hızlı aldırması, engelleri aştırması; üçüncü yolda ise hiç zahmet çektirmeden (çünkü bizzat ona müracaat ediliyor) yukarıdan anında götürebilmesi; bütün bunlar Kur'an'ın 'bütünden/asıl maksaddan' hiç şaşmamış olmasıyla açıklanamaz mı? Yani insan felsefe-i tabiiyenin veya şirkten kurtulamamış sair fikir ekollerinin eşliğinde bütünün amacını yitirmiş eşya ile boğuşurken; Kur'an'a teması ölçüsünde bu boğuşmadan sıyrılıp 'bütünün temaşasıyla ulaşılan bir berraklıkta' hakikati görüyor sayılamaz mı?

Birinci yolda, yol gösteren aydınlatıcı elektrik; ikinci yolda yolu aştıran/hızlı aldıran vasıta; üçüncü yolda 'Zaten bütün bunlar şunu anlaman için...' diyerek sana eşyaya bakış öğreten asansör, yani yukarıdan bakış, yani bütüne bakış; bu aynı zamanda hakikat-i mirac olamaz mı? Ve hakikat-i mirac, bize, bütüncül bakmayı öğütlüyor da olamaz mı? Âfâkî tefekkürde icmalî gitmek ise, işte, parçalarla girişilen bu akıl yürütmelerde, bütünün manasının hep aklın bir yanında kalması olamaz mı? Yani asıl kastedilen; 'inceliklerine girmemek' değil, 'inceliklerini düşünürken bütünü akıldan çıkarmamak' olamaz mı? Sorularım çok, ama başta söyledim, bu yazı bir 'acaba dedirtme' yazısıdır. (Bu üç yolun hayatımıza bakan yönlerini de inşaallah bir dahaki yazımda inceleyeceğim.)

Akıl tek başına yeterince akıllı değildir

Metin Karabaşoğlu abiyle Siyer Okumaları'na dair notlarımı konuşmaya devam edelim. Metin abi, mirac okumalarımızda 'manevî asansör' ifadesini sık kullandı. Tabii bu kullanım ister istemez hatırıma Ene Risalesi'nin ahirini getirdi. Okuyanlar hatırlarlar, Ene Risalesi üç yol (Fatiha'nın ahirindeki üç yol: mağdub, dallin ve sırat-ı müstakim ehilleri.) analiziyle biter.

Bu yollardan birisi yeraltından gider ki, müellif-i muhteremin ifadesiyle; "O zemin tabiattır ve felsefe-i tabiiyedir. Tünel ise, ehl-i felsefenin efkârıyla hakikate yol açmak için açtıkları meslektir." Diğeri, yeryüzünü kateder. O da "(...) esbabperestlerin ve vesaite icad ve tesir verenlerin, meşâiyyun hükeması gibi yalnız akılla, fikirle hakikatü'l-hakaike ve Vâcibü'l-Vücudun marifetine yol açanların mesleğidir." Üçüncüsü Bediüzzaman'ın da 'asansör' ifadesiyle zikrettiği havadan bir yolculuktur. "Baktım ki, o asansörler gibi nuranî menziller her tarafta var. Hattâ iki seyahatimde ve zeminin öteki yüzünde onları görmüştüm, anlamamıştım. Şimdi anlıyorum ki, şunlar Kur'ân'-ı Hakîmin âyetlerinin cilveleridir." Mürşidim bu yolun da aslını şöyle tarif eder: "(...) üçüncü yol ise, sırat-ı müstakim ehli olan ehl-i Kur'ân'ın cadde-i nuraniyesidir ki, en kısa, en rahat, en selâmet ve herkese açık, semâvî ve Rahmânî ve nuranî bir meslektir."

Üç yolda da kendisine emn u eman sağlayan Kur'an'dan ikram edilmiş aletler ve vasıtalardır. Bediüzzaman'ın bir Eş'arî olduğu hatırlanırsa, üç yolun üçünde de vahye yüzünün dönük olması ve vahiysiz o yolların hiçbirinde kurtuluş görmemesi daha derin anlaşılır. Fakat ben bugün o konuya dair konuşmayacağım. Asansör meselesine geri döneceğim.

Ders sırasında twitter paylaşımları yaparken 'manevî asansör' ifadesinin Ene Risalesi'nin ahirini hatırlattığını da yazmıştım bir dinleyici notu olarak. Bir sonraki hafta Metin abi, o not hakkında ağzımdaki şekeri bala çeviren birşey söyledi: "Ben de öyle düşünüyorum. Dikkatini çekti mi bilmem, zaten Mirac Risalesi de 31. Söz'dür. Yani Ene Risalesi'ni de içeren 30. Söz'den hemen sonra..." Ahmet'in kafasında nasıl flaşlar patladı bilemezsiniz. Gerçi Metin abinin Risale metinlerindeki sıralamaların nazm-ı maani eksenli bir nizamının olduğunu daha önce de anlattığı hatırlıyordum. Fakat bu sefer ki, aklı kapı açıp ihtiyarı elden almayan cinsten birşey değildi benim için. Aklıma da kapı açtı, ihtiyarımı da elimden aldı. 30. Söz'ün asansörünün 31. Söz'ün miracıyla bir ilgisi olduğuna artık yakînim var. (Bu arada Metin abinin inşaallah Risale metinlerinin sıralamasındaki mezkûr nazm-ı maaniye dikkat çeken bir makalesini de okuruz. Bu 'farkındalıklar' küçük paylaşımlar olarak hafızalarda kalmamalı yalnız.)

Benim 'Parçalarda boğulmak..." başlıklı yazı serimi okuyanlar bilirler. "Hayır küllî, şer cüzidir..." ifadesinden itibaren mürşidimden mülhem iddiam şudur ki: Biz, şer dediğimiz herşeyde aslında parçada boğuluyoruz. Bütüne çıkamıyoruz. Bütüne çıkıldıkça ancak varlığın hayır ciheti görünüyor. Parçada kalındıkça nazar körleşiyor.

"Andolsun ki onlara, 'Gökleri ve yeri kim yarattı?' diye sorsan, mutlaka 'Allah' derler..." buyuran Lokman sûresi de aslında buna dikkatimizi çeker. Kafir, nazarı 'yerlere ve göklere' kadar çıktığında Allah'ın varlığını ve kudretini kabul etmekten kaçamaz. Fakat kendince küçük gördüğü muamelatta ve fiillerde (mesela yine Kur'an'ın ifadesiyle 'çürümüş kemikleri kimin dirilteceği' hususunda) Allah'a ortaklar/yardımcılar veya imkansızlıklar şart koşabilir. Şirk zaten budur. Allah'ı inkar değildir. Allah'ın herşeyi idare ettiğinin inkarıdır.

İçinden şer ve dalalet çıkan bu nazar boğulması aslında 'parçada boğulmaktır' ve eşyada görünen teavün/yardımlaşma, tesanüd/dayanışma, teanuk/konuşma, tecavüp/cevaplaşma gibi fiilerin hakikati de ancak küllî bir bakışla keşfedilir. Tevhidin en büyük delili de işte bu tarz 'etkileşimden haber veren' fiillerdir. Fakat modern aklın parçalayıcılığı, herşeyi varlık adacıklarına ayırarak böylesi fiilerin okunmasına engel olur. Yine yüzümüzü Ene Risalesi'ne dönelim: "Evet, nasıl mîrî malından kırk parayı çalan bir adam, bütün hazır arkadaşlarını birer dirhem almasını kabul ile hazmedebilir. Öyle de, 'Kendime mâlikim!' diyen adam, 'Herşey kendine mâliktir!' demeye ve itikad etmeye mecburdur." Selahaddin Yusuf, Sirenleri Taşa Tutun'un hemen başlarında yeralan bir yazısında Alan Watts'tan şöyle bir alıntı yapar:

"Doğa bilimi incelemeleri başladığı zaman önce ayrıntılı bir biçimde türlerin ayrımı işine girişilmişti. Ekolojinin inceleme alanına alınması ancak son zamanlarda oldu. Son zamanlardadır ki, türlerin arasındaki ilişkilerin incelenmesine başlanıldı. Şöyle bir bakacak olursak aklın yapabildiği şey, olsa olsa dünyayı nesnelere ve olaylara bölmekten başka birşey değil. Bu da nesnelerin birbirinden bağımsız ve bağlantısızlığı ve tıpkı bunun gibi bizim de nesnelerden bağımsızlığımız bağlantısızlığımız üzerine abartılı bir vurgu yapmış oluyor. Aklın bundan sonraki görevi böylece bölünmüş olan şeyler arasındaki bölünüp koparılması olanaksız olan bağlantıları ve ilişkileri yeniden keşfedip sayısız parçalara bölünmüş olan evreni bütünlüğe kavuşturmak olmalıdır. Bunu yaparken akıl kendi sınırlarını görüp anlayacaktır. Anlayacaktır ki, akıl bunun için yeterli değildir. Akıl tek başına yeteri kadar akıllı olamaz. Nasıl suyu içtiğiniz zaman soğuk olduğunu anlıyorsanız, bunun gibi içgüdülerden gelen bir duyarlılıkta dünyaya yaklaşılmadıkça bu bağlantıları, bu ilişkileri bilmek olanağı olamaz..."

Aklın tek başına yeterince akıllı olmaması bize yukarıdaki üç yolda Bediüzzaman'ın Kur'an'dan gelen alet ve vesaitlere verdiği önemi hatırlatıyor. Ve de Eş'arîliğin hakikati arayışta vahye biçtiği 'olmazsa olmaz' konumu. 'İçgüdülerden gelen bir duyarlılık' ifadesi de bizdeki fıtratı çağrıştırıyor. Üzerine yaratılmış olduğumuz doğruları yani. Özümüzde olanı. Fakat ben yazımda bu konulara da girmeyeceğim.

Bu parça ve bütün meselesi; parçada kalışın insanda her an bir hüzne/şekvaya neden oluşu ve hakikatin keşfinin ise bütüne bakmakla mümkün olabilmesi meselesinin miracla şöyle de bir ilgisi var bence: Bir insan düşünün ki; parçalarda boğulabilmek tehlikesi adına en çetin sınavları tatmış ve vermiş. Kendi kavminden, kabilesinden, hatta öz amcasından düşmanlık görmüş. Boykotu yaşamış, baskıyı yaşamış, eşi Hz. Hatice annemizi kaybetmiş, ardından amcası Ebu Talib vefat etmiş, ardından Taif'e gitmiş ve orada taşlanmış... Parçada boğulup boğulmamaksa eğer bu dünyadaki sınav, en çetinlerini vermiş Allah Resulü aleyhissalatuvesselam. Ve hepsini aşmış. Taif'te üzeri kan içinde ettiği o meşhur münacaatta vurguladığı gibi; eğer Onun rızası varsa bütün bunların önemli olmadığını söyleyebilmiş. Yüzü bu denli bütüne dönük. Bütünün sahibine dönük. Her hayrın onun elinde olduğunun farkında.

İşte yüzü böylesine bütüne dönük olanı, bütünden dönmez olanı, Allah'ın, miraca çıkarıp, bir manevî asansörle bütünün bütün parçalarını göstermesi neden garip olsun? Allah parçalarla imtihan ettiği kulunu, onlarda boğulmaz görünce, iman ettiği bütünü görmek şerefine erdirmiş olamaz mı? Ki o zaten görmüş gibi iman ediyordu.

Bütünü görmek beşer için ferahlatıcıdır. Ki parçalarda boğulanların merhemi de her zaman bütündür. Allah Resulünün vefatı hengamesinde acısından dolayı çevresine sert sözler söyleyen Hz. Ömer'i vahyin bütünlüğü ile tedavi eden de Hz. Ebu Bekir efendim değil miydi? Zaten vahiy bizi bütünlüğü hatırlatarak tedavi eder. Allan Watts'ın ideal akılda hayal ettiği şeyi vahiy yapar aslında. Şimdi, istersen yüzünü tekrar Ene Risalesi'nin ahirine çevir. Orada da parçalarda boğulmamayı başarmış bir kula, Allah, asansörünü lütfetmiyor mu? Yerin altıdan veya üzerinden geçmeyi başaran; bu çetin yolculuklarda Kur'an'ın verdiği vesait ve araçları elinden bırakmayan/yola yenilmeyen bir kula asansör lütfetmek... Belki de hakikat-i mirac böyle birşeydir: Yola yenilmeyenin yoldan kurtarılması. (Asansör olarak Kur'an'ı ise bir sonraki yazıda konuşalım, inşaallah.)