Mealizm kimin kapısını süpürüyor?

Kare (The Square) filminde trajikomik bulduğum bir sahne vardı arkadaşım. Galerinin temizlikçisi eserlerden birisini süpürüyordu. Evet. Yanlış okumadın. Süpürüyordu. (Çünkü eser çerçöp kalıntılarıyla kurgulanmıştı.) Galerinin yöneticisi de beklenmeyen durum karşısında çözüm üretmeye çalışıyordu. Doğrusu, konu modern sanat olunca, insan temizlikçilere hakvermeden yapamıyor. Hatta geçtiğimiz yıllarda şunun sahicisi de yaşandı. Birebir aynısı değildi tabii. Sanatkârı(!) tarafından duvara tutturulmuş muzu ziyaretçilerden birisi afiyetle yedi. Galiba kendisine dava da açıldı. Sonuç ne oldu bilmiyorum. Belki de mizansendi. Kimbilir?

Ben bilemem. Zaten modern sanattan hiç anlamam. Fakat böylesi tecrübeler sayesinde 23. Söz'deki 'demirciler çarşısına götürülen antika' misaline bir parça daha yaklaşırım. Ne diyordu mürşidim orada? Hemen hatırlayalım: "Mesela, insanların san'atları içinde, nasıl ki maddenin kıymetiyle san'atın kıymeti ayrı ayrıdır. Bazan müsavi, bazan madde daha kıymettar; bazan oluyor ki, beş kuruşluk demir gibi bir maddede beş liralık bir san'at bulunuyor. Belki, bazan, antika olan bir san'at bir milyon kıymeti aldığı halde, maddesi beş kuruşa da değmiyor. İşte, öyle antika bir san'at, antikacıların çarşısına gidilse, hârika-pîşe ve pek eski, hünerver san'atkârına nisbet ederek, o san'atkârı yad etmekle ve o san'atla teşhir edilse, bir milyon fiyatla satılır. Eğer kaba demirciler çarşısına gidilse, beş kuruşluk bir demir bahasına alınabilir."

Hadi bakalım. Kuantum fizikçileri de sevindirecek birkaç kelam edelim. Ve diyelim ki: Sanatı sanat yapan gözlemcisidir. Gözlemcisi olmadıktan sonra sanatın sanatlığı ha var ha yoktur. Ayrılamaz. Gözlemcinin kıymetinden dolayıdır ki, Allah, kainatı meleklerle, cinlerle, insanlarla şenlendirmiştir. Fakat elbette sınırlı mahlukatın gözlemi inceliklerin tümünü kavramaya yetmez. O zaman görülmemişler ziyan mı olmuşlardır? Elbette hayır. O sanatların ilk gözlemcisi Halık-ı Külli Şey olan yaratıcılarıdır. Yani herşeyi gören, herşeyi işiten, herşeyi bilen Rabbimizdir. Onun sıfatları gözlemci sorunumuzu da tümüyle çözer. Evet. Mürşidim yine bir yerde der ki: "Sâni-i Zülcelâl, kendi acaib-i san'atını kendisi temâşâ eder, kendi cilve-i esmâsına kendi masnuatında bakar. Bu âzamî üçüncü nevide hikmet-i hilkatini ifade için bir saniye kadar yaşamak kâfidir."

Münkir Allah'ın gayretine nasıl dokunuyor? Belki bunun da yukarıdaki misalle ilgisi var. 'Küfür' kelimesinin ifade ettiği 'örtmek' manasını düşünelim: Galeriyi tefekkür etmek için davet edilmişsin. Ama eserlerin sahipleriyle nisbetlerini keserek, yani onları âdileştirerek, alelade şeyler olduklarını düşünmeye başlıyorsun. İşi temizlikçi kadar ileriyle götürmediğinle teselli bulma. Çünkü o sadece temizlikçi. Sense her anını bizzat sanatın içinde yaşayan, hatta kendisi de bizzat sanat eseri olan, bir gözlemcisin. Senin cehaletinin verdiği zarar temizlikçiyi kat kat geçebilir. Nitekim yaşadığımız küresel felaketler, öngörülen daha nice kara senaryoyla birlikte, böyle bir halin habercisidir. Temizlikçinin galeriye verdiği zarardan daha fazlasını görüyor dünya senden.

"Eğer kat'-ı intisaptan ibaret olan küfür, insanın içine girse, o vakit bütün o mânidar nukuş-u esmâ-i İlâhiye karanlığa düşer, okunmaz. Zira, Sâni unutulsa, Sânie müteveccih mânevî cihetler de anlaşılmaz, adeta başaşağı düşer. O mânidar âli san'atların ve mânevî âli nakışların çoğu gizlenir. Bâki kalan ve gözle görülen bir kısmı ise, süflî esbaba ve tabiata ve tesadüfe verilip, nihayet sukut eder. Herbiri birer parlak elmas iken, birer sönük şişe olurlar. Ehemmiyeti yalnız madde-i hayvaniyeye bakar. Maddenin gayesi ve meyvesi ise, dediğimiz gibi, kısacık bir ömürde, hayvânâtın en âcizi ve en muhtacı ve en kederlisi olduğu bir halde, yalnız cüz'î bir hayat geçirmektir. Sonra tefessüh eder, gider. İşte, küfür böyle mahiyet-i insaniyeyi yıkar, elmastan kömüre kalb eder."

Tam burada mealciliğe de bir çimdik atmadan geçemeyeceğim arkadaşım. Zira sanatı öldürmenin tek yolu sanatçısını unutturmak değil. Sanatı örtmenin her şekli bir çeşit küfre girer. Hop. Ama bir saniye. Kimseyi tekfir ediyor değilim. Yanlış anlaşılmasın. Küfrü burada sözlük anlamıyla istimal ediyorum. Yani 'örtmek' diyorum. Öyleyse mealciliği de (belki de tefsir inkârcılığı demeli) 'küfür' olarak nitelemek mümkün. Madem ki, Furkan'ın aslında mevcut mucizevî zenginliği örtmeye kastediyor, onu bir 'beşer çevirisi' düzeyine indiriyor, sınırlıyor. O zaman gocunmadan suçlayabiliriz: Mealciliğin Kur'an'ı götürdüğü yer antikacılar pazarı değildir. Ya? Demirciler çarşısıdır. Yani onu basitleştirmektir. Kolaycılıktır. Okyanusu sığlıkları kılmaktır.

Hicrî 8. yüzyılın Endülüslü âlimlerinden İbn-i Cüzey el-Kelbî Tefsire Giriş'inde (Rıhle Kitap) "Bilmelisin ki, Kur'an hakkında konuşmak, oniki ilimdalı hakkında malumat sahibi olmayı gerektirir!" der. "Bunlar da tefsir, kıraatler, ahkâm, nesh, hadis, kıssalar, tasavvuf, usulü'd-din (kelâm), usûl-i fıkıh, lügat, nahv ve beyandır." Dikkat ederseniz bu ilimlerin tamamı gözlemcinin nazarını yukarıya kaldırmak içindir. Muhatabın esere uygun kılınmasına çalışmaktır. Mealcilikse feleğin tersine dönmesidir. Artık liyakatine çalışılan şey metin değil okurdur. Okurun sığlıklarına kadar metnin indirilmesine gayret edilmektedir. Peki bunun metinden götürdükleri? 

Selefimiz bu arızayı 'tefsir' zenginliğiyle aşmaya gayret etmiştir. Her ayetin bin kitap olduğunu anlayamayanlara, en azından göz açıcı izahatla, vüsatini bir nebze sezdirmişlerdir. Lakin ahirzaman müslümanının öyle uzun okumalarla da canını sıkmaya niyeti yoktur. Daha instagramda hikaye paylaşacaktır. Twit atacaktır. Face'e bakacaktır. İzlemesi gereken filmler vardır. Hülasa: İşi zordur. Bu zamanın temizlikçileri, temizlikçilikten bir dakika bile çaldırmadan, galerideki bütün eserler hakkında söz sahibi olmayı ister. Neyi süpürebilecekleri konusunda endişelerini sıfırlamış olarak hem de. Sakın uyarmaya çalışmayın. Kafanıza süpürge yersiniz. Kur'an bize bu halimizi şu şekilde haber vermiyor mu arkadaşım: "İnsan çok zalim ve çok cahildir."

Bazen de kötülük gizlenerek öldürülür

Bir Zamanlar Anadolu'da'yı henüz izlemişlerden olarak doktorun aldığı/verdiği dersi düşünüyorum çokça. Neden kanı yüzüne bulaştırdı? Neden otopsiyi çarpıttı? Neden 'gerçeği' değil 'örtmeyi' seçti? Katili tanımazken. Maktule dair hiçbir hatırası yokken. Cinayetin, kendisini yanlışa bükecek, tabir-i diğerle 'haksızlığa zorlayacak' hiçbir detayı bilinmezken. Neden? Neden? Neden? Neden doktor bu seçimi yaptı? Neden hikâyeye fazla yaklaştı? Neden bu işin tarafı oldu? Bunu düşünüyorum. Ve, kanaatimce, filmin sûreti de bu soruya verilecek cevaba göre şekilleniyor.

Sondan alıp başa yürüyelim o zaman. Doktor, savcının anlattığı hikâyede, örtüyü kaldırmasının sonuçları hakkında ne düşündü acaba? Bunu sorgulayalım. Bence, doktor, acı bir hikâyenin boşlukta kalan taraflarını ortaya dökmenin yeni yaralar açtığını farketti savcı üzerinden. Gerçeğin, salt gerçeğin, her zaman iyi gelmediğini hissetti. Bahsettiği kadın ister eşi olsun, ister bir başkası, doktorun kaldırdığı örtüyle olayın hakiki yüzünü görmek, savcıyı bir hayli sarstı. "Kadınlar bazen çok acımasız olabiliyor!" derken de bize bu sancısını gösteriyordu.

Biraz daha geriye gidelim. Film boyunca, arka koltukta 'izleyen' olarak bize sunulan doktor, Komiser Naci'nin tavırlarında neyi okudu? Neyi hissetti? Neyi tarttı? Evet, Naci, gerçeğin ortaya çıkmasını istiyordu, ama bir yere kadar. Katilin cinayetin sebebini itiraf ettiği yerde Naci, ilerlemeyi değil, durmayı seçti. Suçun bu tarafıyla meşgul olmadı. Kendisine bu hususta edilen suallere de geçiştirici cevaplar verdi. Kurcalamadı. Dedikodusuyla uğraşmadı. Merhamet etti. Hatta dedi: "Orasını bilemem. Bilmek de istemem. Bu işten bizden çıktı." Ve doktor, onun durduğu yerle, kendisinin durduğu yeri karşılaştırdı içinde. (O karşılaştırmadıysa biz yaptık bunu.) Onu daha dengeli buldu.

Bu arada, Komiser Naci'nin, 'ebeveynlerin günahını çocukların çektiğini' söylediği yeri de aklımızda tutalım. Çünkü, bu kısmı aklımızda tutmak, doktorun finalde yaşattığı şaşkınlığı atlatmamızda yardımcı olacak. Ve bir de Arab'ın daha filmin başlarında "Yalnız, icap ederse, vazgeçmeyi de bileceksin!" dediği yer. Burası da hafızamızın bir köşesinde bizi beklesin. Ha, bir de, muhtarının kızının getirdiği ışıkla aydınlattığı yüzleri şöyle bir düşünelim. Evet. Işık saklı güzelliği aşikâr ediyordu. Ama her aydınlattığı da güzel değildi.

Şimdi filmden ayrılıyoruz. Settar ism-i şerifi üzerine konuşacağız. Hani geçmiş yazılarımı okuyanlar hatırlayacaklar. "Bediüzzaman'ın Esma-i Sitte Risalesi'nde öğrettiği bakışaçısıyla sair isimleri de çalışmak bir açlığımdır!" demiştim. İşte onlardan birini dilimiz döndüğünce bir parça yapmaya çalışalım. Ve Settar ism-i şerifinin, 'isim' olmaktan öte, kainattaki tecellileriyle nasıl bir 'kanuniyet' içerdiğini anlamaya gayret edelim.

Şuradan başlayalım: Settar isminin diğer isimler arasında berzahî bir yanı da var. Yani bir isimden başka bir isme geçiş, bir tecelliden başka bir tecelliye sığınış, bir gölgeden başka bir gölgeye atlayış öncelikle 'örtünmeyi' istiyor. Nasıl ki, insan, Kahhar ism-i şerifinin tecellileri sayılabilecek yaralarını, Şafî isminin tecellisine taşıyabilmek için onları sarıyor, kapatıyor, örtüyor; aynen öyle de; Celal ism-i şerifinin tecellisi sayılabilecek gökgürültüsü gibi şeylerden Cemal ism-i şerifinin huzuruna sığınabilmek için de kulaklarını öylece sarıyor, kapatıyor, örtüyor.

Başka örneklerde de durum değişmiyor. Misal: İnsan çok acı bir olay yaşadığında bayılıyor. Çok ağır yara aldığında komaya giriyor. Çok soğuğa maruz kaldığında kalınca giyiniyor. Çok ışığa maruz kaldığında gözlerini kapıyor. Çok zor bir durumda kaldığında şuursuzlaşıyor. Çok sıradışı birşey yaşadığında şoka giriyor. Yani her defasında Celalî tecellilerin ağırlığından korunabilmek için Settar isminden medet arıyor. Bu berzahı geçtikten, bu duayı ettikten, bu sığınmayı yaşadıktan sonra ancak Cemalî tecellileri dünyasına davet edebiliyor.

Burada hemen, Zindan Adası filminin finalinde, ameliyata gitmek üzere olan Leonardo DiCaprio'nun Mark Ruffalo’ya söylediklerini hatırlayalım: “Merak ediyorum da sence hangisi daha kötü olurdu? Canavar olarak yaşamak mı? İyi bir insan olarak ölmek mi?” Filmi izleyenler bu finalle Bir Zamanlar Anadolu'da'nın finali arasında 'yüzleşmek yerine örtmek' bağlamında bir ilgi kurabilirler. Biz geçerken uğradık. Hemen asıl konumuza dönüyoruz.

İslamî kaynaklara aşinalığı olanlar 'insanların ayıplarını örtmenin güzelliği, fazileti veya ecri üzerine' birçok metin bulunduğunu bilirler. Bence bu metinlerin, yukarıda anlattıklarımla birlikte düşünülünce, bize öğrettiği önemli birşey de vardır. Bir kötülüğe son vermek her zaman onun salt gerçekliğiyle yüzleşmekle, ifşa etmekle, tüm detaylarını ortaya koymakla olmaz.

Ya? Bazen de kötülükle mücadele onun tezahürlerini saklamakla, kapatmakla veya örtmekle olur. "Casusluk etmeyin!" buyuran Hucurat sûresinin devamında bizi suizandan, gıybetten ve husumetten sakındırması boşuna değildir. Bunlar bir noktada birbiriyle ilgili/devamı şeylerdir. Yani, kötülüğün önünün alınması, herşeyin netlikle ortaya konulmasıyla olmaz her zaman. Bazen de büyümelerini önleyici bir örtücülükle öldürülür kötülükler. Ecelleri zamanın kılıçlarına bırakılır.

Bir çocuğun her hatasını büyük bir dikkatle kollayıp hemen yüzüne yapıştıran ebeveynler o çocukları en nihayetinde arsız ederler. Bir insanın gizlice işlediği her günahı araştırıp, keşfedip, ortaya dökenler o kişiyi günahında 'aşikâr ısrarcı' yaparlar. Çünkü Celalî tecelliden Cemalî tecelliye geçilebilmesi için gereken berzahı gözetmezler. Merhamet etmezler. Bu gözetmeyişin de sonucu, tedavi değil, şiddeti artan bir yıkım olur.

Aleyhissalatuvesselam Efendimizin kendisine günahlarını itiraf etmek isteyen kişilerden hemen yüzünü çevirip onlara tevbeyi tavsiye ettiğine dair birçok asr-ı saadet anlatısı vardır. Ben bu anlatılar ile Bir Zamanlar Anadolu'da filminin mesajı arasında bir parça uyum görüyorum. Evet. "Neden kanı yüzüne bulaştırdı? Neden otopsiyi çarpıttı? Neden 'gerçeği' değil 'örtmeyi' seçti?" diye sorduğumda da bu uyumdan doğan cevapla yetinmeyi seçiyorum: "Ebeveynlerinin günahlarını çocukları çekmesin diye." Veya "Gerçeğin aşikâr edilmesinden vazgeçilmesi gereken yerin orası olduğunu düşündüğü için." Evet. Bazen kötülük, aşikâr edilerek değil, gizlenerek öldürülür. Ve bazen de Celalî tecelliler örtünerek Cemale dönüştürülürler.



Haşiye: Yazıma burasına kadar sabreden arkadaşım, eğer gücün yeterse, ilk vahyi almasının ağırlığıyla Aleyhissalatuvesselamın, evine dönerek "Beni örtün!" demesini de düşün. Ve vahyin devam edişinde "Ey örtüsüne bürünen!" diye hitaba başlamasını da tefekkür et. Ben bir parça ettim. Çok güzel şeyler gördüm.