B. Said Nursî
Yıllar önce, ilmine itimat ettiğim bir hocama, Bediüzzaman'ın Risalelerde sıklıkla 'gizli münafık' demesinden mülhem sormuştum: "İnsan münafık olur da, kendisi münafık olduğunu bilmez; böyle birşey mümkün olabilir mi?" Cevabını, aklımda kaldığı gibi, ama kendi cümlelerimle nakledeceğim:
"Olabilir" demişti. "Eğer imanın akaidini yeterince içselleştirmemişse, yani yaşadığı ilk sarsılmada hemen bırakıp kaçmaya meyyalse inandıklarını; o da, bu zayıflığının farkında olmayan bir münafık adayıdır. Çünkü Kur'an'da münafığın ahlakı ikircikli oluşa bağlanır. Kafirlerle beraberken de 'Ben sizdenim!' der, müminlerle beraberken de. Aslında münafıklık, arada kalmak değildir, menfaatinin icabettiği her yerde olmaktır. Kişinin, menfaatinden başka, safını tuttuğu sabit bir doğrusunun (yani hakikatinin) olmamasıdır. Kafirin yanlış da olsa bir duruşu vardır, ama münafıkta o da yoktur. İman noktasında 'duruşsuz' her insan—kendisi şuurunda olsun veya olmasın—münafıklığa adaydır. İzzet, sıdk ve sebatkârlık bulunmaz onda. Bu yüzden rivayet edilen alametlerine dikkat etmek, sakınmak gerek."
Aslında 'münafık' kelimesinin kökeni de bu cevabı doğrular nitelikte. n-f-k kökü, aynı zamanda, 'tünel' kelimesinin de kendisinden türetildiği bir kök Arapçada. (Hacca veya umreye gidenler orada gördükleri tünel tabelalarından hatırlayacaklardır.) Köstebek veya tarla faresi tünelleri de bu kökten gelen bir kelimeyle isimlendiriyor. Hatta denir ki; tarla faresi iki yuva edinir. Birini saklar, diğerini gösterir. Birisine 'nafika' ötekine 'kasia' denir. Bir yuvasından gelen olursa, öbürüne kaçar. Bence bundan daha da ilginç olanı, köstebek tabiatı ile münafık tabiatı arasındaki bağlantı.
Malumunuz, köstebeği tam bir deliğin başında yakaladığınızı sanırsınız; hop, bir diğerinden çıkıverir karşınıza. Ona koşarsınız, hop; ötekinden çıkar karşınıza. (Çocukluğumda yakalamaya çok uğraştığımdan bilirim.) Münafığın kimliği de aslında böyle teşhis edilmezdir. Yakalanması müşküldür. Tam bir söyleminde yakalarsınız, "Hah, şimdi ne olduğunu ortaya koydu!" dersiniz, hop; bir demagojiyle tamamen farklı bir duruş ortaya koyar ileride. "Busun, o zaman böyle kal!" dersiniz, hop; en sıkıntılı anınızda başka bir delikten şaşırtıcı bir hızda fırlayıverir. Çok hızlı renk, söylem, karakter değiştirir. Değiştirdiği her söylemde de fanatiklik derecesine çıkar. Menfaatine olmadığını görürse de, hızla vazgeçer.
Asr-ı Saadet'te, (hassaten Uhud ve Hendek bu yönden değerli bilgiler içerir) müslüman ordularıyla beraber sefere çıkıp, yolda onları ortada bıraktıkları çok olmuştur. Geri döndüklerinde ise, kaçtıkları savaşa rağmen; "Biz de sizdendik!" demekten de hiç çekinmemişlerdir. Yani temelde münafıklık problemi 'kimliksizlik'ten kaynaklı bir 'çok kimliklilik' problemidir. Konjontüre, menfaate göre söylem/eylem değiştirmek, onların en önemli hasletidir. Müslüman karakterinden, hadislerce anlatılan, ayırılık noktaları da bunlardır: Sözünden dönme, konuştuğunda yalan söyleme, cemaati terk etme...
Cemaati terk etme kısmını ayrıca vurgulamak istiyorum. Çünkü hakikaten münafık ahlakına sahip zümreler, her zaman, ümmetin beraberce teveccüh ettiği şeylerde aykırı duruşlara sahip oluyorlar. (Yahut da 'ikindi namazını akşama yakın kılar' hadisi mucibince, en geç ittifakı onlar sağlıyorlar.) Katılmadıkları gibi, onları da bu duruşlarından vazgeçirmeye çalışıyorlar. Bu, Asr-ı Saadet döneminde de böyle, bugün de.
Fakat bugün size, tam olarak bunlardan değil, Bakara sûresinde münafık psikolojisine dair tasvirler içeren ayetlerden bahsetmek istiyorum. Cenab-ı Hakkın iki benzetmesi ve hal tasviri var bu ayetlerde. Birisi; karanlıkta kalan insan ve ateşle ilgili. Diğeri; yine karanlıkla ilintili, ama bu sefer ateş yerine şimşek imgesi kullanılıyor teşbihte. Peşpeşe gelen ayetleri mealen olduğu gibi alıntılayayım önce:
"Onların hali, ateş yakan kimsenin durumu gibidir. Ateş parlayıp da çevresini aydınlatınca, Allah onların nurunu alıp onları karanlıkta bırakmış, birşey göremez olmuşlardır. Artık sağırdırlar, dilsizdirler, kördürler; geri de dönemezler. Yahut gökten boşanan karanlık, gökgürültülü ve şimşekli bir yağmura tutulmuş kimse gibidirler. Ölüm korkusuyla, yıldırımdan kulaklarını tıkarlar. Allah ise kâfirleri çepeçevre kuşatmıştır. Şimşeğin parıltısı gözlerini alacak gibidir. Şimşek etrafı aydınlatınca, o ışıkta biraz yürürler; üzerlerine karanlık çökünce de oldukları yerde kalırlar. Eğer Allah dileseydi, onların kulaklarını sağır, gözlerini kör ederdi. Zira Allah'ın kudreti herşeye yeter."
İşte ben bu ayetlerin tam anlamıyla yukarıda üstüne konuştuğumuz 'kimliksizliğin' psikolojik tasviri olduğunu düşünüyorum. Çünkü dikkat ederseniz, ikisinde de misal getirilen kimseler karanlıktalar. Gidecekleri veya geri dönmek için arkalarında kalan yolu aydınlatacak nurları yok. (Bu noktada hemen Bediüzzaman'ın; "İman hem nurdur, hem kuvvettir. Evet, hakikî imanı elde eden adam, kâinata meydan okuyabilir..." ifadesini hatırlayalım.) Bu nursuzluk aslında Fatiha'da her gün dilediğimiz sırat-ı müstakim'in yokluğuna işaret ediyor. Çünkü karanlıkta kalan ve nereye gideceğini bilemeyen insanın yoksunluğudur sırat-ı müstakim. Yani istikametsizlik. Yani duruş sahibi olamama. Fakat bunların müminane bir arayışları da yok doğruyu. "Sağırlar, dilsizler ve körler..."
Ama mealin devamında diyor ki: "Allah dileseydi, onların kulaklarını sağır, gözlerini kör ederdi." Demek ki; körlükten, dilsizlikten ve sağırlıktan kastedilen bedensel bir arıza değil. Onların bakışlarında bir problem var. Daha önceki yazılarda konuştuğumuz üzere; dışakapalılık, hakikate kapalılık, öğrenmeye kapalılık burada yaşanan sorun. "Acaba ben mi yanlıştayım?" sorusunu soramama sendromu. Demek, münafık ahlakının bir yanı da beyni yıkanmışlığa bakıyor. Hakikati kendi doğrusundan ibaret sanma sapkınlığı. "Hak yalnız benim mesleğimdir!" deme cür'eti. Fakat Bediüzzaman bu noktada nasıl bir uyarıda bulunuyor mümin kalplere: “Sen mesleğini ve efkârını hak bildiğin vakit, 'Mesleğim haktır veya daha güzeldir' demeye hakkın var. Fakat 'Yalnız hak benim mesleğimdir' demeye hakkın yoktur.”
Ayetlerden anladığımız, aslında çok korkaklar. Korkarak veya sürekli komplo teorisi/düşman/kaos korkusu üreterek bakıyorlar dünyaya. (Dur durak bilmeyen menfaat arayışının mantığı, bu masiva korkusudur çünkü.) Bu, onları, şimşek önlerini aydınlattığı anda hızla, sonunu kestiremedikleri yönlere koşturmaya neden oluyor. Az düşünüp hızlı hareket ediyorlar. Aksiyonu, tefekkürden fazla önemsiyorlar belki. Karanlıkta ise hareketsizler. Yeni bir fırsat doğuncaya kadar o pozisyonda bekliyorlar. Işık gördüklerini sandıkları anda yeni bir pozisyona doğru hareketleniyorlar. Bir o yana, bir bu yana koşuyorlar.
Fakat başladıkları yere geri dönmeleri mümkün değil. Onlar öyle sansalar da mümkün değil. Kalbinde nur olanların gözünde halleri böyle tuhaf görünüyor. Bir öyleler, bir böyle. Bir şurdalar, bir burada. Ne yapacaklarını bilemez gibi bir haldeler. İnsan bu ayetle beraber düşününce; fitne zamanı, duranın hareket edenden daha hayırlı olmasını bir nebze anlıyor. Çünkü fitne, münafığın gözünde çakan şimşektir. Mümin, o anlık ışıkta (anlık ışık benzetmesi nefsî düzlemdeki menfaate nasıl da cuk oturuyor) pozisyonunu değiştirmez. Sırat-ı müstakimde sebat eder.
Şimdi sen söyle arkadaşım: Birisi, bir âlim, her mektubunun başına; "Aziz, sıddık, sebatkâr kardeşlerim..." gibi ifadeler yazıyorsa, kardeşlerinden ne istiyor? Duruş sahibi olmalarını mı, yoksa sonuç sahibi olmalarını mı? Bence izzetin de, sıdkın da, sebatın da sonuçla bir ilintisi yok. Emredildiğin gibi olmakla ve öyle kalmakla bir ilgisi var. O zaman öyle ol arkadaşım. İzzetli, sadık ve sebatkâr ol. Çok yer değiştirip kazanıyor gibi duranların haline aldanma. "Akıbet takva sahiplerinindir!" Çok yer, tavır, renk, karakter, söylem, eylem değiştirenlerin değil.
