Lut'un (a.s.) hanımı acaba nasıl geride kaldı?

Mürşidim Lem'alar'ında tesettürün hikmetini izah ederken sünnete dair de güzel bir tarifte bulunuyor arkadaşım: "Sünnet-i Seniyyedeki edep o Sâni-i Zülcelâlin esmâlarının hudutları içinde bir mahz-ı edep vaziyetini takınmaktır." Fakat izahı doğuran suali de alıntılamazsam mevzu eksik kalacak. O da şudur: "Allâmü'l-Guyûba karşı edep nasıl olur? Sebeb-i hacâlet olan hâletler Ondan gizlenemez. Edebin bir nev'i tesettürdür. Mucib-i istikrah hâlâtı setretmektir. Allâmü'l-Guyûba karşı tesettür olamaz." Kendi cümlelerimle bir parça araya girersem şunları söyleyebilirim: İtirazın özünü şekillendiren şey şu gibi duruyor: "Herşeyi bilen Allah neden birşeyleri ondan gizleyebiliyormuşuz gibi yapmamızı istiyor?" Bediüzzaman'ın cevabı ise şöylesi bir zeminde şekilleniyor: "Onun herşeyi bilmesi herşeyin açığa vurulmasını istediği anlamına gelmez." Yani? Yanisini yine onun beyanından alalım:

"Evvelâ: Sâni-i Zülcelâl nasıl ki kemâl-i ehemmiyetle san'atını güzel göstermek istiyor ve müstekreh şeyleri perdeler altına alıyor ve nimetlerine, o nimetleri süslendirmek cihetiyle, nazar-ı dikkati celb ediyor. Öyle de mahlûkatını ve ibâdını sair zîşuurlara güzel göstermek istiyor. Çirkin vaziyetlerde görünmeleri Cemîl ve Müzeyyin ve Lâtîf ve Hakîm gibi isimlerine karşı bir nevi isyan ve hilâf-ı edep oluyor. İşte, Sünnet-i Seniyyedeki edep, o Sâni-i Zülcelâlin esmâlarının hudutları içinde bir mahz-ı edep vaziyetini takınmaktır."

Yukarıda 'sünnetin tarifi' dedim amma az söyledim. Yapılan aslında şeriatın da tarifidir. Çünkü Ehl-i Sünnetin mizanında 'sünnet' ile 'şeriat' neredeyse birbirinin aynıdır. Zaten o şeriatta her ne varsa sünnete bakan bir tarafı vardır. Emri oradan buyrulmuştur. Dersi orada okutulmuştur. Tâlimi orasıyla yapılmıştır. Bu nedenle 'esmaların hudutları içinde bir mahz-ı edep vaziyetini takınma'yı doğrudan götürüp şeriat-ı İslamiyeye de bağlayabiliriz. (Allahu'l-a'lem.) "Dinle öğrendiğimiz budur!" diyebiliriz yani. Hata olmaz. İnşaallah. Bu nedenle kimi müzakere meclislerinde dost nazarları şuraya çekmeye çalışırım: "Esmaü'l-Hüsna tefekkürü fikrimizin bal u şekeridir. Fakat Esma hakkında spekülasyon yapılarak da şeriatla oynanamaz. O güzel isimlerin birbiriyle hukukları ancak şeriatın çerçevesinde anlaşılabilir. Bu nedenle şer'i şerife teslim olmayan Esma tefekküründe sapıtabilir." Nitekim Fâtır sûresinin 5. ayeti de bu hususta tam bir muhtıradır bizlere. 'Allah ile aldatılmaya' karşı uyarır çünkü. 

Ne demektir bu peki? Açalım: İblisler Rabbimizin muazzez marifetini dahi cerbeze malzemesi kılabilirler. Üzerinden operasyon yapabilirler. Bütünü parçaya boğdurabilirler. Vurgularıyla azı çoğa galip edebilirler. Çünkü insan nefsi itibariyle 'acele menfaatçi' manipülasyonlara açıktır. İbn-i Abbas radyallahu anhın tefsiri sadedinde "Allah çok bağışlayıcıdır, en büyük günahları bile affeder, bu kadarcık günahtan birşey çıkmaz..." gibi telkinlerle şeytanın bunu yapmaya çalışacağını söylemesi manidardır. Yani bu algı mühendisliğinin şeytanlar için en kullanışlı zemini o Rahman'ın rahmetidir. İblisler o engin rahmete güvendirerek ellerimizi takva kulplarından gevşetmeye çalışırlar. (Allah saklasın.)

Bu vartada bütünü hatırlatacak olan şeriattır. Fıkıhtır. Akidedir. Seleften gelen bilgidir. Bir insan bunlarla gelen emirlere tam teslim olmazsa Esma tefekkürü yaptığını sanarak da yoldan çıkabilir. Zira onların hudutlarında gözetmesi gereken dengeyi kestiremez. Birinin iklimiyle diğerinin bölgesine girer. Birinin hükmüyle diğerini cerhe çalışır. Birinin mihengiyle diğerinin mizanına sataşır. İstifade için girdiği yolda, Allah muhafaza, şeytanların eğlencesi olur. Aman, aman, aman! Evet. Hem İmam-ı Malik rahmetullahi aleyhe hem de İmam-ı Rabbanî kuddisesirruha atfen işittiğim "Kim ki fakih olur da mutasavvıf olmazsa fasık olur. Kim ki mutasavvıf olur da fakih olmazsa zındık olur. Kim de her ikisini birleştirirse muhakkik olur..." sözünün hikmeti de buradan parlar. Elhamdülillah. Yani ki her türlü marifetin hudutları şeriattadır. Şeriatın emirlerini hudut tanımayan tefekkürden korkulur.

Bidayetteki mevzudan uzaklaştık. Geri dönmemiz zor olacak. Hiç denemeyeceğim. İlgilenenler metnin tamamını internetten bulup okuyabilirler. Şu kadar ilave konuşup bitireceğim: Bediüzzaman'ın cevapladığı sualde nasıl ki Allah'ın es-Settar ism-i şerifinin tezahürleri el-Alîm isminin gereklerine-marifetine boğdurulmak isteniyor; aynen öyle de; günümüzde de Batı mürekkebi yalamış bazı dudaklar, benzer demagojilerle, aynı şeye teşebbüs ediyorlar. Şeriatın ayarlarıyla oynamak arzuluyorlar. Hepsi İslam'ın bir cüzü olan, ama ahirzamanın hastalıklı bünyesi kaldırmayan, haramları/helalleri (n)isyan çukurlarına gömmek arzuluyorlar. Hatta bazısı işi öyle azdırdı ki: LGBT ile canım-cicim hallerinden dolayı neredeyse nonoşluğu İslamlaştırıyorlar. Meşrulaştırıyorlar. Dinin içine monte ediyorlar. 

Fesubhanallah! İnsan cehennemi "Gel! Gel!" diye çağırır mı? Sağken şahidi olduk. Lut aleyhisselamın geride kalan hanımı Kur'an'da boşuna anılmamış. Sahi. Onu da gördük. Şimdi mütesettir hanımları bırakıyoruz arkalarda. Böylelerin Esma-Allah tefekkürlerine elbette güvenilmez arkadaşım. Zira Allah'ın Esma'sı ile şeriatının dışına çıkılmaz. Çıkılamaz. Esma'yı bu yolda istimal eden şeytandır. Fâtır sûresinin ihtarı herdem kulaklarımıza küpe, inşaallah.

Mustafa Öztürk nereye koşuyor? (6)

Bu konuya dair daha evvel de yazmıştım. Fakat başka bir vechesiyle. Başka bir pencereden bakarak. Bugünse Mustafa Öztürk'ün 'vahyin mahiyeti'ne dair iddialarını mizana vururken aynı perspektiften istifade etmeyi düşünüyorum. Bismillah. Tevfik Allah'tan. Hamd ise yalnızca ona. Nereden başlayalım? Belki şurası senin için de uygundur: Mürşidimin Şualar'ın hemen başında dikkatimizi çektiği şöyle bir husus var: Herşeyi yaratan aynı Allah olmazsa hangi şeyi kimin yarattığını bilemezsiniz. Yahut da şöyle ifade edelim: Eğer yaratıcıların sayısını çoklayan bir itikada sahipseniz neyin-kimin idaresinde olduğunu şaşırırsınız. Veyahut şöyle toparlayalım: Tevhid olmazsa Allah ile kul arasında sağlıklı bir marifet-ibadet ilişkisi de olmaz.

Neden böyle söyler mürşidim? Çünkü 'tevhid' eser-müessir bağının arızasız bir şekilde görülebilmesinin, okunabilmesinin veya yorumlanabilmesinin tek yoludur. Açalım: Sözgelimi Eski Yunan'da olduğu gibi 'Nerede bir mahalle var, orada bir muhtar var' tarzında ateşe ayrı bir ilah, suya ayrı bir ilah, şaraba ayrı bir ilah, tarlaya ayrı bir ilah, savaşa ayrı bir ilah, aşka ayrı bir ilah vs... yani neredeyse 'şeyler sayısınca ilahlar' tevehhüm ettiğinizde, bu defa 'hangi şey için kime teşekkür edeceğinizi' karıştırırsınız. Neden? Çünkü kainatta şeyler karışık olarak bulunmaktadır. Hatta herşeyde bu karışıklığın izleri az-çok görülmektedir. Örneğin: Şarapta bir bitki olarak üzüm, bir element olarak su ve hazırlanma sürecinde kullanılan ateşin de payı vardır. O halde şarap tanrısı bu şeylerin tahsilatını nasıl yapmaktadır? O da diğer tanrılardan mı ödünç almaktadır? Peki bu tanrıların mevcut duruma içlenip "Ulan üzümü, suyu, ateşi biz veriyoruz, teşekkür sana gidiyor, ne iş?" diye itiraz etmelerini ne engeller?

Aynı durum, ateizm de dahil olmak üzere, bütün şirkler için geçerlidir. Ve bütün şirkler, ister Hititler gibi bine tapsın, ister Hristiyanlar gibi üçe tapsın, sayıyı çoğaltmaktaki sıkıntıları yaşarlar. Çünkü şirk sahadaki yaratışların okunmasını güçleştirir. Güzel yağmur için A tanrısına teşekkür eden, fakat korkutucu yıldırım tanrısının da B olduğunu düşünen, gökgürültüsünün de şakacı bir C tanrısıyla ilişkili olduğunu sanrılayan şaşkının, üçünü birden karşısında görünce, hatta biraz daha bilgisini arttırıp bilimsel olarak da birisinin birisiz olmadığını anlayınca, düşeceği cendere "Nasıl ayıracağım ben bunları şimdi?" durumudur. Hem iş bu bu kadarla da kalmaz. Bir elma için bir kainat gerekir. Pirenin midesi için güneş sistemi gerekir. Sivrisineğin gözü için güneş gerekir. Yani kainatın her zerresiyle söylediği açıktır: "Birimiz hepimiz, hepimiz birimiz için!"

Ateizm için de yukarıda 'şirk' dedim. Belki bazılarınız 'tanrı tanımazlığı' nasıl olup da Allah'a ortak koşma olarak gördüğümü sorgulayacaklar. Arkadaşlar özetle şunu söyleyebilirim: Ateizm varlığın varlığını sorgulamıyor. Varlığın varlığını kendilerine bağlıyor. Kendilerine bağladığı için de aslında yaratışı Allah'ın elinden alıp şeylerin kendilerine vermiş oluyor. Yani Allah'ı inkâr edince ilahsız kalınmıyor. Şeyler sayısınca ilah edinilmiş oluyor. Çünkü yaratışı açıklama ihtiyacı ortadan kalkmıyor. İşte bu yüzden ateizm de bir şirk ekolüdür. Hatta Bediüzzaman bu konuda der: "Birtek İlâhı kabul etmemekle, zerreler adedince ilâheleri mezheplerince kabul etmeye mecbur olarak, Cehennemin esfel-i sâfilînine girmeye müstehak düşerler."

Peki, sadede dönelim, ben bu bahsi niye açtım? Nasıl olup da mevzuyu "Vurur yüzlere akademik unvanımın titrisi, ben bu dini baştan yazıyorum bitanesi..." Mustafa Öztürk'ün vahyin mahiyetine dair söylediklerine bağlayacağım? Hızlıca oraya geleyim. Arkadaşlar ben şu yolu kullanabileceğimizi düşünüyorum: Mustafa Öztürk'ün 'vahyin mahiyeti'ne dair iddiaları, yani onun Aleyhissalatuvesselamın kalbine manaca inip lafızlarını ise kendisinin belirlediği vehmi, şüphesi, sanrısı, artık ne derseniz, aslında şirkin kainatta yaptığı şeyi bizim vahye bakışımıza taşıyor.

Evet. Nasıl ki ilahların birden fazla olduğunu düşünmek marifetullaha doğrudan etki ediyor. Hatta sağlıklı bir marifetullah edinimini imkansız hale getiriyor. Çünkü, yukarıda zikrettiğimiz gibi, kimin-neyi yarattığı, hangi eserden hangi ilahın hangi isim-sıfat-şuunatına varılacağı belli olmuyor. Yani, tabirim mazur görülsün, bu kurgu tanrılardan hangisinin huyunun ne olduğu bir türlü çıkarılamıyor. Bilginin üzerine yükseltileceği sınırlar kayboluyor. Çıkarımlar düzeyinde de bir kaos meydan alıyor. Aynen öyle de: Vahyin neresinin kime ait olduğu karışınca da benzer bir durum yaşanıyor. İddia sahipleri bunu bir sorun olarak görmeseler de...

Lafızları Aleyhissalatuvesselamın kendisinin seçtiği, yaşadığı şartlara uygun olarak ifade ettiği, elindeki malzemeyi kullandığını söylemek aynı zamanda şunu söylemektir yani: "Vahyin ne kadarının Allah'a ait olduğu belli değil." Bu dolaylı yoldan müslümanların vahiy anlayışına şirk karıştırmaktır. Biz vahye böyle iman etmeyiz. Çünkü kainata da böyle iman etmeyiz. Allah'ın kainatı Allah'ın kainatıdır. Allah'ın kelamı da Allah'ın kelamıdır. O bir kelama "Kelamım!" diyorsa "Yok yahu, araya kimbilir neler karışmıştır, Aleyhissalatuvesselam yazdı onları!" demeyiz biz. İlahî olanı beşerîleştirmeyiz. İçine böyle şüpheler karıştırmayız. Şüpheli hale getirmeyiz.

Hâşâ. Titreriz bundan. Hem zaten iş burada da kalmaz. Tıpkı şirkin kainattan alınacak marifeti zehirlediği, engellediği, belirsizleştirdiği gibi Kur'an'dan aldığımız marifeti zehirler, engeller, belirsizleştirir bu şüphe. Şirkin şüphesi eserden/kelamdan çıkarılan bilginin üzerine bir sis gibi çöker. On kişinin çalıştığı bir mutfakta pasta yapılsa üzerindeki herbir fiilin kime ait olduğunu tayin edemezsiniz. En ortasına konulmuş çilek için kime teşekkür edeceğinizi kestiremezsiniz. Ama usta bir olsa adres de belli olur. Okunaklaşır. Ki mürşidim bunu söylüyor işte: "Tevhid ve vahdette cemâl-i İlâhî ve kemâl-i Rabbânî tezahür eder. Eğer vahdet olmazsa o hazine-i ezeliye gizli kalır." Zaten ilk vahiy esnasında Aleyhissalatuvesselamın "Neyi okuyayım?" sorusuna "Yaratan Rabbinin adıyla oku!" diye cevap buyrulmasının bir hikmeti de bu birlemeyi öğretmek değil midir? Yani: Efendimiz aleyhissalatuvesselam üzerinden vahiy bize şunu söyler: "Onun eseri olarak okuduktan sonra neyi okursan oku."

Sonuçlar Allah'tansa nedenler neden var?

"Sebepler neden var?" diye kendime sorduğumda (ah, evet, bazen böyle şeyler de soruyorum kendime) öncelikle şöyle bir cevap alıyorum: Biz sebeplerle yaratılışa muhtacız. Evet. Körkütük muhtacız hem de. Çünkü 'yoktan yaratılışı' anlayacak bir kapasiteye sahip değiliz. Elbette kainatın böyle bir yaratılışa ihtiyaç duyduğunu seziyoruz. İzlerini görüyoruz. Anların, yüzlerin, seslerin, hatta parmak izlerimizin sahip olduğunu 'orijinallik' meselenin bir yoktan yaratılışa dayandığını hissettiriyor.

Daha önce olmayan şeylerin varolduklarına şahitiz. Daha önce akla gelmeyen fikirlerin geldiğine şahitiz. Daha önce kurulmamış cümlelerin kurulduğuna şahitiz. Bu yeni varlıklar, fikirler, cümleler 'yapıtaşları olarak' daha önce varolan şeyleri kullanıyor olsalar da, son aldıkları biçimde eşssizler. Orijinaller. Başka bir yerden kopyalanmış değiller. Bu da kulağımıza onların 'yoktan yaratıldığını' fısıldıyor.

Evet. Benden önce çok sayıda Ahmed varoldu. Doğru. Kabul. Fakat tıpkı ben gibi bir Ahmed daha varolmadı. Ben olduğum Ahmed olmada orijinalim. Benzerimden alıntılanmış değilim. Bu bir yoktan yaratılış habercisi. Beni 'ben' yapan şeylerin en azından bir kısmı 'daha önce varolmamışların' âleminden geldi. Geldi ki, beni, 'daha önce varolmamış bir Ahmed' yaptı. Bunun başka açıklaması yok. Ancak onun detaylarına inebilecek bir aklımız da yok. Yok. Çünkü yokluğun bilgisi bizde yok.

Yokluğun bilgisi bizim de yok olduğumuz zamanın bilgisidir. Bu bilgi bizim gaybımızdır. Cenab-ı Hak, ezelî-ebedî olarak, bizim yokluğumuzun bilgisine sahiptir. Ancak biz kendi yokluğumuza dayanan bir bilgiye akıl erdiremeyiz. Ki erdiremiyoruz da. Big-bang gibi teorilerle eşiğine kadar gelsek de o eşikten içeriye adım atamıyoruz. 'Nasıllığına' kafa yoramıyoruz. 'Keyfiyetini' tefekkür edemiyoruz. 'İçeriğine' inemiyoruz. Bunları yapamamamız da doğal. Çünkü orası bir tür 'uluhiyet' bölgesi.

Fakat Allah'ı da bilmemiz lazım. Bu, mürşidimin tabiriyle, şiddet-i zuhurundan bilinemeyen Zât-ı Zülcelal'i anlamak için berzahlara, ara âlemlere, geçiş süreçlerine ihtiyacımız var. Aklımız bu kadarını kaldırabiliyor. Tıpkı, edebî bir eseri okumaya başlamadan önce, her çocuğun hece talimi yapması gibi bir talimden geçmeliyiz. "Aaaa-liii tooo-puuu aaaat!" Cümle aslında böyle değil. Daha kısa. Biliyoruz. Fakat o kısaya varmadan önce dolaşılması gereken uzun pratikler var. Bence, sebepler de işte aynen böyle, kısayı öğrenmeden önce dolaşmamız gereken uzun yolları gösteriyorlar. Evet, biz, Onu bilebilmek için Onun tarafından lütfedilmiş pratiklere muhtacız.

İşaratü'l-İ'caz'da Fatiha'yı tefsir ederken 'hakaik-ı nisbiye' diye tabir ettiği birşey var Bediüzzaman'ın. Yazıyı uzatmak pahasına bir miktar alıntı yapacağım: "Hakaik-i nisbiye denilen şeyler kâinatın eczası arasında bulunan rabıtalardır. Ve kâinattaki nizam ancak hakaik-i nisbiyeden doğmuştur. Ve hakaik-i nisbiyeden kâinatın envaına bir vücud-u vâhid in'ikâs etmiştir. Hakaik-i nisbiye büyük bir ölçüde hakaik-i hakikiyeden çoktur. Hatta bir zatın hakaik-i hakikiyesi yedi ise hakaik-i nisbiyesi yedi yüzdür." Şimdi, bencileyin bu metni anlamak için, şöyle bir örneğe uzanalım:

Gökyüzüne bakıyorsunuz. Gündüz vakti. Hiç bulut yok. Tamamen masmavi gökyüzü. Ben gelip size sorsam: "Gökyüzünün derinliği ne kadar sence?" Nasıl cevap verirsiniz? Kafanızda nasıl bir derinlik oluşur? Bir de aynı soruyu şöyle bir tabloda size yönelttiğimi düşünün: Gökyüzüne bakıyorsunuz. Gündüz vakti. Havada aşağıdan uçan küçük kuşlar var. Daha yukarılarında uçan kartallar var. Daha yukarılarında bulutlar var. Daha da yukarıdan bir uçak geçiyor. Ay da bir parça görünür olsun. Ve ben size yine soruyorum: "Gökyüzünün derinliği ne kadar sence?"

Gökyüzü her iki halde de derin. Her iki halinde de aynı derecede yüksek. Fakat siz, pek maşaallah ve ne yazık ki, insansınız. Bilmek için nisbetlere muhtaçsınız. Gökyüzünün hakaik-ı hakikiyesi binlerce kilometre ise de (bu rakamı salladım) sizin onu farkedebilmeniz mümkün değil. Çünkü açık hava kıyaslama imkanı vermiyor. Semada başka bir detay bulunmadığı için bir nisbet bağı kurarak ölçünüzü ortaya koyamıyorsunuz. Yeterince açamadıysak bir tanesinde daha şansımızı deneyelim:

Ömrünüzde metre diye birşey görmemişsiniz, bilmemişsiniz, duymamışsınız. Ve dünyadada hiçbir yükseklik yok. Herşey düz bir zemin üzerinde. Dağ yok. Tepe yok. Çukur yok. Ve ben karşınıza dikilmiş soruyorum: "Boyum ne kadar?" Herhalde bu soruya cevabınız şöyle olurdu: "Neye göre ne kadar?" Çünkü boy bilgisini üzerine bina etmek için de bazı temel ölçüleri kabul etmek gerek. Metre böyle bir kabuldür. Eğer beni birkaç insanla daha yanyana görseniz ve onlara nisbetle boyumu söyleseniz bu bir kabuldür. Üşenmeyip karışla ölçseniz bu dahi bir kabuldür. Her şekilde, nisbet edilecek bir temel 'birim'i belirlemediğiniz sürece, ölçümü tamamlayamazsınız. İnsanın ölçme yeteneği baz alacağı birimlere muhtaçtır.

Baz alacağı birimler çeşitlendikçe de ölçümleri çeşitlenir. Metreyle başka, karışla başka, adımla başka, kulaçla başka, parmakla daha da başkadır. Hakikatte o şeyin boyu olduğu şey kadar olsa da, ki zaten öyledir, nisbî olarak bu sayı fazlalaşır. Hatta diyebiliriz ki: Nisbet ettiğiniz şey kadar o şeyin boyu vardır.

Esas konumuza geri dönelim: Herşeyin yoklukta eşit olduğu bir düzlemde insan yoktan yaratılışı nasıl ölçebilir? Bir dağın yokluğu ile bir insanın yokluğu arasında yokluk açısından bir farklılık var mıdır? Şeyler birbirlerinden farklı derece de mi yok olurlar? Bence herşey hiçlikte eşittir ve "Ey insanlar! Sizin yaratılmanız ve tekrar dirilmeniz tek bir nefsin yaratılması ve tekrar diriltilmesi gibidir!" (Lokman sûresi, 28) gibi ayetler bu 'yokluk eşitliğine' dikkat çekerler. Yokluktan çıkarılmada bir-bin farkı yoktur. Çünkü baz alınacak bir 'varlık tabanı' yoktur. Nisbet imkansızdır. Tek açıklama sonsuzluktur. Sonsuz bir kudreti olmayan birisi tek bir zerreyi bile yokluktan varlığa çıkaramaz. Çünkü tek bir zerre yokluğa çıkışta herşeyle eşittir.

Evet, biraz dağıttığımı görerek, ama bundan kaçınamayarak, şuraya geleceğim: Biz Allah'ı yoktan yaratışıyla tanımakta zorlanırız. Çünkü yoktan yaratılışı anlayabilecek melekelere sahip değiliz. Çünkü sınırlıyız. Çünkü mahlukuz. Çünkü yokluk aynı zamanda bizim de yok olduğumuz bir düzlemi ifade ediyor. İnsan olmadığı yerin bilgisine de sahip olamaz. Ancak, o Rahman u Rahim, lütfediyor. Bize 'onu bilebilmenin' yollarını açıyor. Nasıl? Zâhirde sebepleri kullanarak. Neden-sonuç ilişkisini yoktan yaratılışın üzerine bir perde gibi asarak. Bu bağlar sayesinde biz bir 'nisbet imkanına' ulaşıyor ve bu yolla Allah'a dair marifetler geliştirebiliyoruz.

Yoksa bitmiştik. İşte, biz böylece Allah'ın kudretini, ilmini, iradesini ve bütün sıfatlarını/isimlerini 'aklımızın bir derece kavradığı şu yatay düzlemde' bir yere koyabiliyoruz. Kendimizce bir tanıma kavuşturabiliyor, anlayabiliyor, anlatabiliyoruz. Elmanın yaratılışının 'yoktanlığını' değil de ağaç, toprak, bahar, güneş, yağmur vs... bir dizilim içinde tefekkür edebiliyoruz. Bu da Allah'ı tanıyabilmek için bize bir imkan sağlıyor. İşte, baştaki heceleme yapan çocuk gibi, "eeeel-maaaa, aaaa-ğaaaç, toooop-raaak..." diyoruz. Aslında o cümle daha kısa ama bizim talime ihtiyacımız var.

Bir de meselenin şöyle bir yanı var: Eğer sebepler olmasa biz Allah'ın yaratışının azametini de anlayamazdık. Yoktan yaratılışı kuşatamadığımız için onda Allah'ın haşmetini görmemiz mümkün olmazdı. Veya görsek bile tek şekilde görürdük. Fakat şimdi büyük büyük döngülerde, kocaman kocaman değişimlerde, devasa devasa sistemlerde, bir kere değil bin kere, aklımızın ulaştığı her farklı şekilde Allah'ın büyüklüğünü görüyoruz. Yani: Hemen "Sorumlusu Mehmettir!" diyen bir cümle yerine uzun/muhteşem bir kurgu içinde bizi "Sorumlusu Mehmettir!" demeye götüren bir romanı (hem de ne roman) okuyoruz. Ve en sonunda diyoruz: "Vay be, ne kitap yazmış, ne yazarmış ama!" Evet arkadaşlar, bazen yazarlar, bu tür cümleleri kurdurabilmek için sizi yüzlerce sayfa ile oyalarlar. O oyalama hikmetlidir. Bence kainatta sebeplerle olan ilişkimize ve sebeplerin Allah'ı anlamadaki imkanlarına da böyle bakabilmeliyiz. Ve şükretmeliyiz. Onlar engel değil imkan.