Hepimiz çocuğuz. Ondan yaratamıyoruz

Bu mevzu hakkında daha önce de yazmıştım. Fakat tekrar yazsam yine o şeker dilimde erimez. Kainat, Cenab-ı Hakkın 'hakkında' yaratılmıştır. Mahlukatının masivası olması; onun asıl, diğerlerinin ise 'ona dair' olmasını öğretir bize. (Ona dair ne demek? Onunla ve onu göstermek için varolan demek.) Bu pencereden bakınca hak demekle neyi kastettiğimiz biraz daha anlaşılır olur. Biz, hak demekle, dolayısıyla ve onun için olanları, yani 'olsa da olur olmasa da olur' olanları fikrimizden ayıklamış ve 'olmazsa olmaz' olana dikkat çekmiş oluyoruz. Buna İslamî ıstılahta Vacibü'l-Vücud kavramlaştırması işaret ediyor. Allah, Vacibü'l-Vücud'dur. Yani varlığı, sair varolanları açıklayabilmemiz için zorunlu olandır. Sofestaî olup varlığı inkâr etmeyecekseniz, Vacibü'l-Vücud'un varlığını kabul etmek zorundasınız. Çünkü dolaylı yoldan varolanlar, kendilerini ancak aslolanla açıklayabilirler.

"Hattâ, diyebilirim ki, ehl-i küfrün içinde, kâinatın vücudunu inkâr ettiklerinden ahmak zannedilen Sofestâîler, en akıllılarıdır. Çünkü, kâinatın vücudunu kabul etmekle Allah'a ve Hâlıkına inanmamak kabil ve mümkün olmadığından, kâinatı inkâra başladılar. Kendilerini de inkâr ettiler, 'Hiçbir şey yok!' diyerek, akıldan istifa ederek, akıl perdesi altında sair münkirlerin hadsiz akılsızlıklarından kurtulup bir derece akla yanaştılar."

Bediüzzaman'ın burada dikkatimizi çektiği detay, varlığın bir kere kabul edilmesinin ardından 'olmazsa olmaz' derecede bir varlığa dayandırılmadan ayakta duramayacağıdır. Yoksa, sair neden-sonuç ilişkilerinin tamamı ancak/en fazla arka ayakları olmayan sandalyelerin birbirine yaslanarak ayakta duruşunu açıklar bize. Hiç nedeni olmayan bir sonuç, yani Samediyet derecesinde 'hiçbir şeye muhtaç olmadığı halde herşeyin ona muhtaç olduğu bir Allah' olmadan yaptığınız tüm izahlar sebepler dairesinde tıkılıp kalır. Aklınızla boğulursunuz. Elinizde ne kadar vagon bulunursa bulunsun, hiçbir yere bağlanmadan hareket edebilen bir lokomotifiniz olmadan trenin hareketini açıklayamazsınız.

Geçenlerde İkram Arslan'ın Risale Ayracı programında verdiği bir örnek, bu meseleyi biraz daha nitelikli anlamamı sağladı. Aslında benzerleri Risale-i Nur'da da geçen ve Allah'ın varlığı ile mahlukatının varlığı arasındaki varlık nüansını anlamamıza yarayan bu misal, vakt-i merhunu geldiğinden midir nedir, daha bir tesir etti. Nakledersem: Bir oda düşünün. Bu odanın duvarları aynadan. Ve ortada yanan bir lamba var. Tabii, bu sizi, misalî lambalar sahibi de yapıyor. Gözünüzle baktığınızda daha çok lamba görüyorsunuz. Bu vücudlar yansıma vücutlar. Yani iki boyutlu vücutlar. Varlıklarının maddeten bir ağırlığı yok. Fakat diğer yandan lambanın 'ışık vericilik' veya 'görünürlük' gibi gibi meziyetlerine de sahipler. Yalnız arızî olarak. Yani taşıyarak. Zira arızîlik, taşıyıcılıktır.

Ortadaki lamba kapatılsa, bunların vücutları dayanmaz. Yok olur, gider. Ama aynaların hepsi de kırılsa, hariçteki lambaya birşey olmaz. Onu varlığı aynalarla kaim değildir çünkü.

İşte masivasının/yarattıklarının Cenab-ı Hakka muhtaçlığı da böyledir. Onun varlığı Samediyet derecesinde bir bağımsızlığa sahiptir. Herşey, her işinde ona muhtaçtır; ama o hiçbir şeye muhtaç değildir. Bu misal, Allah'ın Vacibü'l-Vücud oluşunu anlamamızın yanında, bize, vücudumuzun niteliğini anlamada da bir imkan sunar. Biz, bazı noktalarda, Cenab-ı Hakkın bazı esmasına ve şuunatına aynalık ederiz. Tıpkı aynadaki misalî lambanın hakiki lambanın bir kısım özelliklerini taşıyabilmesi gibi. O özellikler, değil bizim olarak, fakat bizim üzerimizden geçerek başkalarına da görünebilirler. Yansıtmak, sahip olmak değildir çünkü. Bu eşikten bakılınca Bediüzzaman'ın "Dünyanın üç yüzü var..." analizi ile 'hayatın vazifelerine' dair yaptığı analizler daha anlaşılır olur:

"Hayatı ile, üç cihetle Zât-ı Hayy-ı Kayyûma ve şuûnâtına ve sıfât-ı muhitasına âyinedarlık etmektir. Birinci vecih: İnsan, kendi acz-i mutlakıyla Hâlıkının kudret-i mutlakasını ve derecâtını ve aczin dereceleriyle kudretin mertebelerini hissetmektir. Ve fakr-ı mutlakıyla rahmetini ve rahmetinin derecelerini idrak etmek ve zaafıyla Onun kuvvetini anlamaktır. Ve hâkezâ, noksan sıfatlarıyla Hâlıkının evsâf-ı kemâline mikyasvâri âyine olmak... Gecede nurun daha ziyade parlamasına nazaran, gece zulmetinin elektrik lâmbalarını göstermeye mükemmel bir âyine olduğu gibi, insan dahi böyle nâkıs sıfatlarıyla kemâlât-ı İlâhiyeye âyinedarlık eder.

İkinci vecih: İnsan, cüz'î iradesiyle ve azıcık ilmiyle ve küçücük kudretiyle ve zâhirî mâlikiyetiyle ve hanesini bina etmesiyle, bu kâinat ustasının mâlikiyetini ve san'atını ve iradesini ve kudretini ve ilmini, kâinatın büyüklüğü nisbetinde anlar, âyinedarlık eder.

Üçüncü vecihteki âyinedarlığın iki yüzü var: Birisi: Esmâ-i İlâhiyenin ayrı ayrı nakışlarını kendinde göstermektir. Adeta insan, câmiiyetiyle kâinatın küçük bir fihristesi ve bir misal-i musağğarası hükmünde olup, umum esmânın nakışlarını gösteriyor. İkinci yüzü: Şuûnât-ı İlâhiyeye âyinedarlık eder. Yani, kendi hayatıyla Zât-ı Hayy-ı Kayyûmun hayatına işaret ettiği gibi, kendi hayatında inkişaf eden sem' ve basar gibi duyguların vasıtasıyla, Zât-ı Hayy-ı Kayyûmun sem' ve basar gibi sıfatlarına âyinedarlık eder, bildirir."

İşte biz de böylesi noktalarda Allah'a bir ayinelik ediyoruz tıpkı misalî lambaların bazı yönlerden asıl lambayı gösterdiği gibi... Burada duralım. Çünkü hatırlamamız gereken birşey var. Bu aynalık bizi şımartmamalı, bencilleştirmemeli. Çünkü birşeyin 'üzerimizde görünmesi' onun bizim olduğu anlamına gelmez. Nasreddin Hoca'nın o meşhur ve hikmetli fıkrasında olduğu gibi, eğer üzerimizde görünen kıyafet övgüye layıksa, bu bize değil onu diken terziye sunulmalıdır. Çünkü bir giysiye/meziyete sahip olmak ancak onun 'fiiline' sahip olmakla mümkündür. Bir fiili yaratandır ancak o fiilin (ve sonucu olan eserin) sahibi olması gereken. Fiilin delilini, yani eserini, üzerinde taşımakla o fiilin sahibi olamazsın. Tıpkı mürşidimin dediği gibi: "Hem deme ki, 'Ben mazharım. güzele mazhar ise güzelleşir.' Zira, temessül etmediğinden, mazhar (yansıma yeri) değil, memer (geçilecek yer/köprü) olursun." Hâşâ, Ona dönüşmüyorsun. Ona dair oluyorsun. Önce ikisini ayırman gerek.

İşte ayna misali bize bunu da öğretiyor. Birşeyi daha öğretiyor. O da elimizden çıkan fiillerle kurabileceğimiz ilişkiyi. Açıklayayım: Eğer siz aynada yansıyan lambaysanız, sizin içinizden elektrik geçmez. Üzerinizde bir ısı oluşmaz. Bir yıpranmaya maruz kalmazsınız veya yanmazsınız. Lambanın en sıcak olduğu zamanlarda bile aynadaki yansıması soğuktur. Çünkü yansımanın 'fiili yaratan' olmayışı, fiilin her yükünü de omuzlamasına ihtiyaç bırakmaz. Bu yüzden insan, ağzına lokma koymaktan başka hiçbir şey yapmadığı halde beslenir. Denetlemediği halde bütün hücreleri solunumdan nasibini alır. Kalbinin atmasının gerekli olduğunu bilmekten başka katkısı olmamasına rağmen kalbi düzenli olarak kan pompalar. Ve daha bunun gibi elimizden çıktığını sandığımız nice fiil, o fiillerin detaylarına şahit ve sahip olmayışımızla omuzlarımızdan alınır. Keyfi bize kalır, yükünü ise 'hiçbir şey zor gelmeyen' kudret-i ilahiye yüklenir.

"Nasıl ki bir adam, bir padişaha askerlik veya memuriyet cihetiyle intisap etse, o memur ve o asker, o intisap kuvvetiyle, yüz bin defa kuvvet-i şahsiyesinden fazla işlere medar olabilir. Ve padişahı namına, bazan bir şahı esir eder. Çünkü gördüğü işlerin ve yaptığı eserlerin cihazatını ve kuvvetini kendi taşımıyor ve taşımaya mecbur olmuyor. O intisap münasebetiyle, padişahın hazineleri ve arkasındaki nokta-i istinadı olan ordu, o kuvveti, o cihazatı taşıyor. Demek gördüğü işler, şahane olarak bir padişahın işi gibi ve gösterdiği eserler bir ordu eseri misilli harika olabilir."

Elimizden güzel/büyük işler çıkıyor. Birşeylere biz neden oluyormuşuz gibi geliyor bize. Fakat aslında o fiilerin yükünü, özellikle ilim/iradeye bakan tarafını bir tefekkür etsek, taşıyamayacağımız şeylerle karşı karşıya olduğumuzu daha net idrak ederiz.

Yazıyı uzattım, ama bunu da bir örnekle fikrinize yaklaştırmak isterim. Masaya bıraktığınız cüzdanınız çalınsa, suçluyu nerede ararsınız? Odanıza girip çıkan, size mekanca yakın olan kimseleri sorgularsınız önce değil mi? İnsanın fıtratı böyledir. Fiillerin failini—muktedir oldukları miktarda—yakınlarında arar. Fakat diyelim ki, bir kreştesiniz ve paranızı da şifreli bir kasada tutuyordunuz. Kasa soyuldu. Kreşe sizden başka yalnızca yaşı beşi aşmayan çocuklar giriyor. O vakit suçluyu nerede arardınız? Daha uzakları tefekkür etmeniz gerektiğini düşünmez miydiniz? İşte bizim tevhid bahsinde tüm maceramız ilim/irade pencerelerinden bakarak esbabın 'daha çocuk' olduğunu anlamakta kilitleniyor.

"Buna binaen herbir şey, bir Kadîr-i Ezelînin vücub-u vücuduna iki cihetle şehadet eder: Biri: Tâkatinin binler derece fevkinde vazifeleri görmekteki acz-i mutlak lisanıyla o Kadîrin vücuduna şehadet eder. İkincisi: Herbir şey, nizam-ı âlemi teşkil eden düsturlara ve muvazene-i mevcudatı idame eden kanunlara tatbik-i hareket etmekle o Alîm-i Kadîre şehadet eder."

Cehennem ateistlere de iyi gelir

"Malûmdur ki, her kalb, kendine ihsan edeni sever (...) Kendiyle beraber sevdiği ve şefkat ettiği zâtlara dahi ihsan edeni daha pekçok sever." Sözler'den.

İkram Arslan Risale Ayracı'nda sarfettiği bir cümleyle beni düşüncelere saldı. Şefkatin, sadece 'hayattaki acıları arttırmaya' yaramadığını, aksine, 'lezzetleri de arttırmayı' sağladığını gösteren bir cümleydi. Ne dedi peki? Dedi ki: "Şefkat lezzetler için de çarpan etkisi yapıyor. Şefkat ettiğimiz herşeyin lezzetiyle mutlu oluyoruz." İtiraf edeyim: Başkasının mutluluğundan neşe kapmanın şefkatle olan ilgisi daha önce hiç aklıma gelmemişti. (Ben bunu menfaat eksenli düşünmeye alış-tırıl-mışım.) Her nedense, biz şefkati hep 'acılara ortak olma' olarak, hatta bizzat 'acımak'ın kendisi olarak anlıyoruz. Sanıyoruz ki: Canlar yandığı ve onlar için canımız yandığı zamanlarda şefkatliyiz sadece. Bize böyle geliyor. Halbuki 'adına sevinmek' de 'onu sevmenin' bir delili/çeşidi değil midir? Şefkatimiz, bu yönüyle, başkalarına verilen nimeti de bizim için nimet kılmaz mı?

Haydar Ergülen'in, Kahve Bahane'de, bu konuya şahane bir dokunuşunu hatırlıyorum. Şefkat 'acımak' değil. Acımak, 'ol'uşun ardından, ona gösterilen bir tepkiden ibaret. Şefkatse 'ol'madan önceyi de kapsıyor. Şefkat bir bakış açısı. Yaşam açısı hatta. Nasıl yaşadığınızı, neleri gözeterek yaşadığınızı, göğsünüzün genişliğini ifade eden birşey. Bir yaşam pusulası. Fakat acımak oluşdan sonra gösterilene münhasırlığıyla 'tepkiselliğe' hapsoluyor. Örneğin: Yumuşak huylu olmak şefkatle anlaşılır birşey. Bir insan karşısındakini incitmeden önce yumuşak huylu olur ancak. Kırdıktan sonra değil. Acımak ise önce acının varlığını istiyor. Acımak özür dilemektir biraz. Şefkatse tedbir almaktır. Canı yanmayana acınır mı? Sanmam. Ama canı yanmayana şefkat edilir. 'Canı yanmasın' diye şefkat edilir.

Yine İkram abinin izlerini takip ederek devam edelim: Şefkat, bizi ötekinin dünyasına davet eden, hatta ötekiyle ilgili olmamızı sağlayan yegane his. Varlıkla kurduğumuz ilişkinin iki boyutundan 'daha selametli' olanı. Nedir o iki boyut derseniz: 1) Ben ekseninde, varlıkla 'ben'e menfaat sağladığı, mutlu ettiği ölçüde/şekilde ilgili olmak. 2) O merkezinde, varlıkla 'hepimizden daha üst birşeyin hatırına' ilgili olmak. Şefkat, bireysel lezzeti arkada bırakmasıyla, ister istemez ikincinin sahasına koşturuyor bizi. Mürşidim bu sadedde diyor ki:

"Eğer sen dalâlette boğulup çıkamıyorsan yine Cehennemin vücudu bin derece idam-ı ebedîden hayırlıdır ve kâfirlere de bir nevi merhamettir. Çünkü insan, hattâ yavrulu hayvanat dahi, akrabasının ve evlâdının ve ahbabının lezzetleriyle ve saadetleriyle lezzetlenir, bir cihette mes'ut olur. Şu halde, sen ey mülhid, dalâletin itibariyle ya idam-ı ebedî ile ademe düşeceksin veya Cehenneme gireceksin. Şerr-i mahz olan adem ise senin bütün sevdiklerin ve saadetleriyle memnun ve bir derece mes'ut olduğun umum akraba ve asıl ve neslin, seninle beraber idam olmasından, binler derece Cehennemden ziyade senin ruhunu ve kalbini ve mahiyet-i insaniyeni yandırır. Çünkü Cehennem olmazsa Cennet de olmaz. Herşey senin küfrünle ademe düşer. Eğer sen Cehenneme girsen, vücut dairesinde kalsan, senin sevdiklerin ve akrabaların ya Cennette mes'ut veya vücut dairelerinde bir cihette merhametlere mazhar olurlar. Demek, herhalde, Cehennemin vücûduna taraftar olmak sana lâzımdır. Cehennem aleyhinde bulunmak ademe taraftar olmaktır ki hadsiz dostlarının saadetlerinin hiç olmasına taraftarlıktır."

Şefkat, kanaatimce, materyalizmin açıklamakta en çok zorlandığı his. Hedonistlerin de gelip ayaklarının sürçtüğü yer burası. Birşey, kendi varlığından daha fazla, başka birşeyin varlığını neden/nasıl önemser? Neden onun için (gerekirse) canını verir? Veya neden onun için lezzetinden vazgeçer? Bazen kendisi aç kalır da ona yedirir. Kendisi giymez de ona giydirir. Bunu maddeciliğin aşıladığı bencillik ile izah edemezsiniz. Egoizm nefis merkezli birçok lezzeti açıklasa da burada ayağı dolanır. Bir çıkış bulamaz. Yalnız kendi hayatı/çıkarı için yaşadığını iddia ettiği varlıkların neden başka canlılar için o hayattan ödün verdiklerini bir yere koyamaz. Küçük aklına sığıştıramaz.

Ama varlığını da inkar edemez. Edemezsiniz. Bir kediden tutun ta file kadar, her türün anneleri, evlatları için canlarını/lezzetlerini feda etmeye hazırdırlar. Bu onların salt hayatlarının devamı için mücadele etmediklerine en zâhir bir delildir.

Bu noktada, şefkat, kainatı Allah ile (Allah olduğu bilinmese de 'O' denilecek bir 'gayb' ile) açıklamaya doğru itiyor. 2. Söz'de, Bediüzzaman'ın, temsilî hikayecikteki iki karakterden birini 'Hodbin' diğerini 'Hudabin' olarak tarif etmesi boşuna değil. Varlıkla kuracağımız ilişkinin durumu ifade ediliyor aslında orada.

Üçüncü bir yol yok. Algımız iki türlü. Ya biz merkezindeyiz varlığın ve herşey 'merkezinde olduğumuz bir menfaat-değer algısı' ile şekillenecek; yahut da bir 'O' var ve herşey 'o bütünlüğün etrafında bir değere' sahip olacak. Dikkat edelim, şefkat denilen yetmiş libaslı huri, bir güzel yüzünü daha gösteriyor şimdi: Belki de şefkat 'parçanın bütünlüğü sezmesinden' hasıl olan bir histir. Yani, kendisinin aslolmadığını, ben'inin (ve ben gibi herşeyin) bir O adına çalıştığını hisseden canlının, O'ya hizmetlerinden ötürü diğer bütün şey'lere karşı hissettiği sorumluluktur. Bir nevi kardeşlik hissidir.

Parçanın bütüne karşı sorumluluğu... Parçanın, artık kendisinden aşkın bir bütünlüğü hissetmesinden ötürü, diğer parçaların varlığını ve mutluluğunu da önemsemeye başlaması... Uhuvvet. Evet. En çok neye şefkat eder insanoğlu? Kendini bir bütünlük içinde gördüğü fertlere değil mi? Ancak aramızda bir bütünlük bağı varsa nesne/kişi 'hakkında hissedilmeye' değerdir. Bir akrabaya şefkatimiz ele şefkatimizden ziyadedir. Çünkü kan bağı bir bütünlüktür. Bir müslümana şefkatimiz diğer din mensuplarına şefkatimizden şiddetlidir. Çünkü onunla İslam bütünlüğünde kardeşiz. Fakat elbette bir gayrimüslime de merhamet gösteririz. Çünkü onunla da insanlık bütünlüğünde kardeşiz. Demem o ki: Kardeşliktir şefkatin madeni. Bir tevhidî bütünlüktür bizi birbirimize bağlı kılan. Kardeşlik dediğiniz aynı bütünün parçaları olmaktan başka nedir ki?

"Hem bir şefkat ve merhamet sahibi, şefkat ettiği mahlûkların istirahatleri derecesinde hakikî bir lezzet alır. Meselâ, bir validenin, evlâdının mes'udiyetlerinden ve istirahatlerinden şefkat vasıtasıyla aldığı lezzet o derece kuvvetlidir ki, onların rahatı için ruhunu feda eder derecesine getirir."

Şefkatin, bencillik kalesinden kurtulup, Huda'ya açılan yollara koşmamızda kritik bir önemi var bence. Kendini ötesinin yerine koymayan, ötekilerini eşiti saymayan, aynı bütünün parçası olduklarını farkedebilir mi? Hatırlayalım: 2. Söz'de Hodbin neden çevresindeki acıları açıklamakta zorlanıyor ve onların baskısı altında karamsarlaşıyor? Neden Hudabin onun gibi düşünmüyor ve hissetmiyor? Düşünelim: Kainatın, müstakil parçalar torbası değil, parçaları uyumlu bir bütünlük olduğunu farketmeyen insanın imanı 'tevhid arşı'na erişebilir mi? Tevhide iman etmeyen varlığı kardeş görebilir mi? Şefkat, bu açıdan, tevhidin bir neticesi gibi. Hatta kaçınılmazı. Derviş Yunus misali: "Yaradılanı sevmek, Yaratandan ötürü." Madem aynı bütünün parçalarıyız, sen kardeşimsin, başına gelene elbette sevinir/üzülürüm. Çünkü bütünümüzün selameti benimle olduğu kadar seninledir de. Seninle tamam olduğumuz için, senin için, duygulanırım.