Evrim neden mutsuzluğumuzu arttırıyor?

Cenab-ı Hak hidayetinden ayırmasın arkadaşım. Bugünlerde 'acz' ve 'fakr' nüansı üzerine şöyle birşey kalbime geldi: 'Acz' eşiğinden bakınca taş insandan daha ileride duruyor. Neden? Çünkü nihayetinde beşerin 'e-bilmek' anlamında zâhirî bir iktidarı var. Duyuyor. Görüyor. Anlıyor. Yürüyor. Ediyor. Taş bunlardan hiçbirisini yapamıyor. Uğrayacağı zararlardan da sakınamıyor. Veya bizim gibi menfaatini kovalayamıyor. Fakat iş 'fakr' tezgâhına düştüğünde biz ondan daha ileriye geçiyoruz. Çünkü ihtiyacı yok gibi birşey. Bizimse birdolu. Neticede acz zemininde kaybetmemizi sağlayan herşey fakr dergâhında dizlerimizin kırılmasına neden oluyor. Taşı acizlikte ileri götüren her kemliği fakr kulvarında onu bizden zengin kılıyor. Bu acayibin acayibi işten benim kafama takılan bazı sorular var.

Lakin onlara gelmeden önce yine mürşidimin metinlerine uğrasak iyi olacak. Çünkü yukarıdaki durumun bazı göstergelerine o da eserlerinde işaret ediyor. Mesela nelerine? 1) Beslenme noktasında insanın pek de sandığı kadar 'ileride' olmadığına... Alıntılayalım: 

"Evet, en parlak bir mucize-i san'at-ı Samedâniye ve bir harika-i hikmet-i Rabbâniye olan hayatı kim vermiş, yapmış ise, rızıkla o hayatı besleyen ve idâme eden de Odur. Ondan başkası olmaz. Delil mi istersin? En zayıf, en aptal hayvan, en iyi beslenir (meyve kurtları ve balıklar gibi). Hem en âciz, en nazik mahlûk, en iyi rızkı o yer (çocuklar ve yavrular gibi). Evet, vasıta-i rızk-ı helâl iktidar ve ihtiyar ile olmadığını, belki acz ve zaaf ile olduğunu anlamak için, balıklarla tilkileri, yavrularla canavarları, ağaçlarla hayvanları muvazene etmek kâfidir."

Yani insan bütün iktidar/ihtiyar iddiaları içinde aslında rızık konusunda geri düşmüştür. Herhalde dünya üzerinde başka hiçbir canlı türünün bu kadar çok miktarda ferdi açlık çekmemektedir. Açlık çekmeyenlerin de bu rızkı yukarıda misal verilen canlılara göre ne güçlüklerle elde ettikleri ortadadır. Hayvanları misal vermeyi terkedip yüzümüzü bitkilere dönsek zaten hepten çuvalladığımız bir kulvara gireriz. Onların rızıkları sanki ayaklarına gelir. Aslanın belki günlerce kolladığı avının bin fazlasına ağaç kılını bile kıpırdatmadan ulaşır.

Peki Bediüzzaman'ın dikkatimizi çektiği göstergeler sadece bu kadar mıdır? Hayır. Değil. Cık. 2) Bir de herşeyin özünü oluşturan 'mutluluk' meselesi var. Yine alıntılayalım: 

"Eğer iman olmazsa veyahut isyan ile o iman tesir etmezse, hayat, zahirî ve kısacık bir zevk ve lezzetle beraber, binler derece o zevk ve lezzetten ziyade elemler, hüzünler, kederler verir. Çünkü, insanda akıl ve fikir olduğu için, hayvanın aksine olarak, hazır zamanla beraber geçmiş ve gelecek zamanlarla da fıtraten alâkadardır. O zamanlardan dahi hem elem, hem lezzet alabilir. Hayvan ise, fikri olmadığı için, hazır lezzetini, geçmişten gelen hüzünler ve gelecekten gelen korkular, endişeler bozmuyor. İnsan ise, eğer dalâlet ve gaflete düşmüşse, hazır lezzetine, geçmişten gelen hüzünler ve gelecekten gelen endişeler, o cüz'î lezzeti cidden acılaştırıyor, bozuyor. Hususan gayr-ı meşru ise, bütün bütün zehirli bir bal hükmündedir. Demek hayvandan yüz derece lezzet-i hayat noktasında aşağı düşer." 

Burada da, farkettiğiniz gibi, dikkatimiz 'hayvanlardan üstün olmamızı sağlayan bazı yeteneklerimize' çekiliyor. Mesela: Biz zamanı daha geniş olarak algılayabiliyoruz. Yarını düşünebiliyoruz. Geçmişi tefekkür edebiliyoruz. Bunlar bir açıdan bakarsanız zenginliğimiz. Ancak diğer açıdan baktığınızda bunlarla havyanlardan geri kalıyoruz. Nasıl? Mesela: Mutsuz oluyoruz. Evet. Çok mutsuz oluyoruz. Evladımızı kucağımıza aldığımız andan itibaren, hatta bazen daha da öncesinden, geleceği endişemiz oluyor. Dertleniyoruz. Pişman oluyoruz. Hayatımızın tezadı buradan başlıyor. İrademizle ancak bulunduğumuz âna, o da eğer şuurundaysak veya imkanımız varsa, müdahale edebilirken tasavvurumuzla geniş zamanı kuşatabiliyoruz. Bu çelişkiden dolayı büyük sancılar çekiyoruz. Geriliyoruz. Stresleniyoruz.

Bence, tam da bu eşikte, evrimcilere bazı sorular sormak şart oluyor. Çünkü bu arkadaşlar mevzuyu sadece tek yönden ele alıyorlar. Başlarken ifade etmeye çalıştığım gibi, 'e-bilmek' noktasından bakarak, resmin sadece bir tarafını okuyorlar. Sözde gidişatın hep daha yukarıya olduğunu 'seçici algıyla' bize aktarıyorlar. Halbuki resmin tamamı böyle değil. Bizim hayvanlardan geriye doğru gittiğimiz yönlerimiz de var. İşte yukarıda bahsettik. Bir kere bizden başka hiçbir canlı böylesine bir stresi yaşamıyor. Bu kadar yoksunluk tatmıyor. Ne bileyim: Kutuplar eriyor diye telaş etmiyor. Yiyor. İçiyor. Yatıyor. Keyfine bakıyor. Bizse eylemlerimizle hem etrafımızdaki duvarları yükseltiyoruz hem de bu yükseltiyi solukluyoruz. Sözgelimi: "Yarınki düğünde ne giysem?" diye düşünen hiçbir maymuna rastlanmazken insanda böylesine abidik-gubidik tefekkürlere sıklıkla rastlanıyor. 

İnsanlığın son bir-iki yüzyılını düşünelim. Birçok yeni şeye ulaştık öyle değil mi? Elektrik yaptık. Telefon ürettik. Televizyon seyrettik. Uçak uçurduk. Ancak bütün bu süreçler bizde sadece 'e-bilmek' yönünde artış sağlamadı. Ya? Aynı zamanda ihtiyaçlarımızı da arttırdı. Yani fakrımız da arttı. Artık daha önce olmayan birçok 'keşke'miz var. Rızkından haberdar olmakla edindiğimiz bir dolu yeni açlık var. Ve yine dikkatinizi çekerim: İnsan bu noktada ileriye gittikçe dünyasına da daha fazla zarar veriyor. Hep virüslerle insanları benzetiriz. Matrix filminin de meşhur repliğidir. Fakat virüs dahi kainata bizim kadar külliyetli bir zarar veremez. Sistemi büsbütün bozamaz. Biz buna kadar varabiliyoruz. Yıkım noktasında bu kadar ileriye gitmişken, evrimin iddiasına göre başlangıcımız olan virüsten, daha ileriye gittiğimizi kim söylüyor? Sakın bu bakış resmin sadece bir yanını 'seçtiriyor' olmasın? Yahut da daha geriden soralım: Sakın bu evrim mevzuu bir göz aldanmasından ibaret kalmasın?

Unutulmamak yokluğun varlığıdır

Herkesin işe yaradığını hissetmeye ihtiyacı var. Bir hikmet ile gönderildiğimizi hepimiz seziyoruz. Sezgi nedir? Sezgi içimizin bizden önce bilmesidir birşeyleri. İçimiz bizden önce biliyor. Hikmet yokluğunda çektiğimiz azaptan biliyoruz. Bir işe yaramamız lazım. Kendimizden aşkın birşeyin parçası olmamız lazım. Bir amacımız olması lazım. Bütünsüz parçaya huzur yok. Peki nasıl bir işe?

Gözümüz yükseklerde... Varlığımızın tüm kainat için bir anlam ifade etmesini isteriz elimizden gelse. Öyle ki, biz olmasak, kainat hayıflansın. "O olsaydı herşey tamam olacaktı!" desin. Yüzü asılsın. Tadı kaçsın. Canı sıkılsın. Mutsuz olsun. Varolsun ama varolmuş gibi de hissetmesin. Yoksunluğumuz kalıcı bir yokluğa dönüşsün onda. Eksik kalsın. Böyle önemli olmak istiyoruz.

Hem ya varlığımızın ebedî olmasını yahut da yokluğumuzun unutulmamasını istiyoruz. (Unutulmamak yokluğun varlığıdır.) Ama yokluğumuzun unutulmadığını da bir yerlerden görebilmeliyiz. Bu ne demek? Arzumuzda yalan var demek. Demek yokken de varolmak istiyoruz. Yine şahit olmak istiyoruz yokluğumuza. Yokluğumuza ancak şahidi olarak katlanabiliriz. O da eğer unutulmayacaksak...

Peki ya unutulacaksak? Ardımızda varlığımızı hatırlatan iz/izler kalmayacaksa? O zaman ne yaparız? Eğer unutulacaksak gerçekten yokolmak 'mış gibi yokolmak'tan bin kere evladır. Çünkü yokluğumuzu izlemek de azap olur. Mürşidimin tabiriyle bu bir 'zeval-i lezzet'tir. Sonra hep elem verir. İbrahim Erkal'ın da dediği gibi: "Unutulanlar unutanları asla unutmaz." Lezzet bizi unutur. Mutluluk bizi unutur. Neşe bizi unutur. Yokmuşuz gibi varlığına başka varlıklarda devam eder. Fakat biz tattığımız güzellikleri asla unutmayız. Maşuk âşıkını unutur. Âşık maşukunu unutmaz.

Cehennem ehlinin tadacağı azaplardan birisinin de bu olacağına inanıyorum. Dünyada o kadar önemli şeyler yaptıklarını düşünenler, yokluklarının büyük boşluklar doğuracağını kuranlar, onlar yokken varlığın daha eksiksiz olduğunu görecekler. Cennet onlara, yokluklarında bir varlığın, varlıklarındaki bir varlıktan daha güzel olduğunu gösterecek. Bu kimbilir onlara kendilerini ne kadar kötü hissettirir? Biz de kötü hissetmez miyiz?

Çocukken bensiz oynanamayacağını düşündüğüm oyunlardan mızıkçılık ederek (Sivas'ta biz buna 'horlamak' deriz) ayrı düştüğümde kendimi çok kötü hissederdim. Çünkü bensiz de oynanırdı o oyunlar. Herkes bensiz de gayet mutlu olurdu. Fakat ben içlerine dahil olamazdım. Mutluluk benim varlığıma ihtiyaç duymazdı. Yıkılırdım. Fakat hiçbirşeyi kendisine şart koşamazdım.

İnsanların sizsiz mutsuz olduğunu görmek de bir mutluluktur. Bu yüzden küseriz sevdiklerimize. Onların mutsuzluğundan bir keyif alırız. Annesini üzdüğünü düşünen çocuk bir keyif alır. Eşini üzebildiğini düşünen bir kadın/erkek keyif alır. Dünyayı eksik bırakabildiğimiz düşünerek keyifleniriz. Bu bize kendimizi önemli hissettirir. Ancak bütün bu ilüzyonların dağıldığı bir yer olacak.

Sevdiklerimizin bizim eksikliğimizi hissetmedikleri bir yer. Varlığın bizsizken daha mutlu olabileceği bir yer. Mutsuzluğun yükünün tamamen üzerimize kaldığı bir yer... Öyle bir yer olacak. Mızıkçılık yapanın biz olduğumuzu bileceğiz o zaman. (Allah korusun.) Oyunun içinden çıkmayı biz istedik. Olmazsa olmaz değildik. Samed olan, yani herşey ona muhtaçken hiçbirşeye muhtaç olmayan, oydu. Cehennem ehline bakarak bir ders alacaksa, ehl-i cennet, o da bu olmalı: Biz Allah'a kul olmakla şeref bulduk. Ona küsenler varlıkta hiçbirşeyi eksik bırakamadı.

İyilik ruhun lezzetidir

Birşeyin bize mürşidlik yapması için bizzat kendisinin buna azmetmesi gerekmez. Bazen biz de kast-ı nazarla birşeyi mürşidimiz haline getirebiliriz. Hatta diyebilirim ki:

Onun vesilesiyle ondan ötesini görmeye çalıştığımız herşeyde bir irşad ararız/yaşarız. Bu nesnenin ne söylediği kadar bizim neye açlık duyduğumuzla da ilgilidir. Nazar, duyduğu açlıklarla, kendisine has âlemin renklerini değiştirme yeteneğine sahiptir. Arayışlarıyla, âlemi değil, fakat âlemin ondaki izdüşümlerini etkileyebilir. Bakış açısı sihirbazlıkları yapabilir. Şunu en baştan kabul etmeli: İnsan kendisinde yansıyacaklara karşı nötr yaratılmamıştır. Fıtratı, yaşadıkları, onun bu yaşadıklarını anlamlandırışı, açlıkları, aç olmadığı halde arzuladıkları ve bunlarla bağlantılı olarak geliştirdiği nazarları sayesinde dış dünya ile seçici-geçirken ve hatta bazen seçici-değişken bir bağ kurar.

Serinin (Hayy ve Kayyum neden kardeştir?) önceki yazılarında inşa etmeye çalıştığım varlık algısının üzerinden konuşmaya devam edersem: Duyularımızla ancak eksik boyutta algılayabildiğimiz âlemin aslını gösteren üstboyuta yaklaşabilmek için onda derinleşmemiz gerekir. Derinleşmeden muradımız derinleştiğimiz şeyde daha fazla boğulmamızı sebep olacak bir dalgıçlık değildir. Bunu arzulamıyoruz. Etrafımızdaki eksik boyutlu şeylerin sayısını arttırmak istemiyoruz.

Aksine bundan kaçıyoruz. Eksiklik zatında olanı arttırmak onu tamam yapmaz. Eksiklik miktarında olanı arttırmak onu tamam yapar. Bizse daha başlarken varlığın zatında eksik boyutlu olduğunu söyledik. O yüzden miktarını arttırmamız bize fayda vermez. Bu derinleşme kabuğun ondan daha aşkın birşey murad edilerek arkada bırakılmasıyla mümkündür. Bakılan yine kabuktur, çünkü duyularımız ondan yukarısını göremez, ancak aklın ve kalbin ulaşmaya çalıştığı ardıdır. Çünkü onlar, mürşidimin tabiriyle, "Âlem-i gayb ve âlem-i şehadet ortasında insanî berzahlardır." Geçiş noktalarıdır.

"Kalpler ancak Allah'ın zikriyle mutmain olur!" buyuran Kur'an'ın dikkatlerimizi çağırdığı hakikat, bir açıdan da, budur bence. Madde olarak, şöhret olarak, zenginlik olarak, tatmışlık olarak, görmüşlük olarak, yaşanmışlık olarak dünyayı arttırmak aslında sadece miktarı arttırmaktır. Onların ardındaki kemal manayı kavramak ise Allah'ın zikrine ulaşmaktır. Allah'ın zikri, şükrü, farkındalığı, marifeti ve imanı kalbi tatmin eder. Ama ona ulaşmamıza vesile olan nesnenin kendisi etmez. Arttırmakla da etmez. Amacı o değildir zaten.

Bunu şöyle bir örnekle daha açıklayıcı hale getirebiliriz: Deniz suyunun kendisi susuzluğu geçirme yönüyle eksiktir. Bu eksiklik zatındadır. Ne kadar deniz suyu içerseniz için susuzluğunuz geçmez. Fakat o deniz suyunu rafine ederek ulaşmanız gereken saf suya varırsanız, evet, o su susuzluğunuzu giderir. Çünkü saf su susuzluğu gidericidir. Zatında bu yönde arıza yoktur.

İşte, bizim şu eksik boyutlu dünya ile ilişkimiz de aslında 'doyurmayacak muhatabiyetlerle' örülüdür. Az önce saf suyun susuzluğumuzu geçirdiğini söyledik. Nereye kadar? Tekrar su içmek zorunda kalmayacak mıyız? Demek: Onun da tatmini deniz suyundan bir adım ileride, daha yavaş, daha uzun, ama geçici. Yemek, acıkmayı bastırsa da, ortadan kaldırmıyor. Kaldı ki: İnsanın dünyadaki eksik boyutlu nesnelerle doyuramadığı duyuları ve duyguları da var. Bunu da felsefe, sanat, estetik veya bilim gibi şeylerle bastırmaya çalışıyor. Ancak bunların hepsi deniz suyuna kıyasla saf su gibidir. Susuzluk geçirici değildir. Susuzluk bastırıcıdır. 'Tatmin edici' değildir 'yatıştırıcı'dır.

Kevser sûresinde de haber verilen 'cennet havuzu' hakkındaki bazı rivayetlerde, Efendimiz aleyhissalatuvesselam, ondan bir kere içenlerin bir daha susuzluk çekmeyeceğini bildiriyor. Bence bu tarz rivayetler, sadece cennet nimetlerinin büyüklüğünü anlatma noktasında değil, dünyadaki tadışlarımızın ne kadar eksik olduğunu hatırlatma noktasında da önemli. Ve şu da önemli:

Birşeyi bizzat kendisi için tükettiğinizde ondan duyduğunuz yatıştırıcı etki (isterseniz buna geçici tatmin deyin) azalıyor. Fakat vesileliğinin hakkını verdiğinizde, bu vesile kılışın amacıyla doğru orantılı olarak, etkisi uzuyor. Bir sevdiğinizle buluşup yemek yediğinizi düşünün. Yemek burada nedir? Muhabbetin vesilesidir öyle değil mi? Bu yemeğin vesileliğinde yaşanılanların etkisi mi daha uzun sürer, yoksa, sırf karnınızı doyurmak için atıştırdıklarınızın mı? Ben oyumu birincisinden yana kullanıyorum.

Yine cebinizdeki bir miktar parayı düşünün. Sözgelimi: Bu para bir kilo baklava alacak kadar olsun. O parayı bir ihtiyaç sahibine verdiğinizde mi daha uzun süreli bir tatmin yaşarsınız, yoksa, baklava alıp yediğinizde mi? Ben yine oyumu birincisinden yana kullanırım. Çünkü o bir iyiliktir. İyilik ruhun tattığı bir lezzettir. Ruhun tattığı lezzetler, bedenin tattıklarına göre, daha uzun ömürlüdür. Hatta bazen ölümsüzdür. Siz bin yıl yaşasanız yine yüreğinizde kalır.

Demek: Her neyi, sadece kendisi için değil, aşkın amaçlar için yapsak ömrü uzuyor. Tatmin ediciliği artıyor. Bu da o şeyin bizzat kendisini derinleşmeye çalışarak veya onla meşguliyeti arttırarak değil, onu 'ondan ötesini' elde etmenin vesilesi yaparak mümkün oluyor. Belki de bu yüzden Kur'an'da "O takva sahipleri ki gayba iman ederler!" denilerek mü'minler övülüyor.

Çünkü onlar duyuların tattığından ötesine iman etmişler. Şeylerin kendilerinden ibaret olmadıklarını biliyorlar. Ötesini arıyorlar. Ötesine inanıyorlar. Ötesini kolluyorlar. Gözleri aynada değil aynada yakalayabilecekleri aşkın görüntüde. Zaten o takvaları ki, hem aynada takılıp kalmadıklarının delilidir, hem takılıp kalmama eğitimidir. Aynanın 'kendi'liğinden veya 'bizzat'lığından veya 'kusur'larından gelecek zararlardan sakınmayı âdet edinenlerin, aynadaki görüntüyü daha net görmesi/yakalaması normal değil mi? Refleksleri açık çünkü onların... Karıştırmamaya daha yatkınlar.

Kendinden fazlası için ne yaptınsa kendinle hep o kalacak...

Âişe annemizden (r.anhâ) rivayet edildiğine göre: Resûl-i Ekrem’in ailesi koyun kesmişlerdi. Efendimiz aleyhissalatuvesselam bir ara “Ondan geriye ne kaldı?” diye sordu. Hz. Âişe; “Sadece bir kürek kemiği kaldı” cevabını verdi. Bunun üzerine Efendimiz; “(Desene) bir kürek kemiği hariç, hepsi duruyor!” buyurdu. (Tirmizî, Sıfatü’l-Kıyâme 35)

Kendimce, nefis düzleminde yaşanan bir hayat ve tadılan lezzetler ile mürşidimin 'kalp ve ruhun derece-i hayatı' veya 'lezzet-i ruhaniye' dediği şeyi şöyle ayırabiliyorum: Diyelim birisine dar gününde iyilik ettiniz. Çok zaruri bir ihtiyacını giderdiniz. Ondan da candan-ciğerden bir "Allah razı olsun!" aldınız. Bunun lezzeti hiç gitmiyor. Huzurlu bir lezzet bu. Bir kilo baklavayı hapır hupur yemek gibi değil. Telaşlı değil. Baklavanın lezzeti, sizin iştahınız geçince veya o bitince, terkedip gidiyor. İyiliğin lezzeti sizi terketmiyor. Çünkü orada eylenen şey kendisiyle başlayıp bitecek bir amaç uğruna eylenmedi. İyilik yaptığınızda kendinizden öte bir bütünlüğe hizmet etmiş olursunuz. Bir başkasının varlığına katkı sağlarsınız. Başkasının varlığına yapılacak katkı aynı zamanda sizden öte birşey adınadır. O parçayla varlığını devam ettiren bütün adınadır. Bencilce değildir. Bencilce olan sizle biter. Bütün adına olan hep devam eder. İyiliği abesten en çok ayıran budur bence: İyilik, bütün adına yapılandır. Abes, parça adına yapılan. Kötülük, parçalamak adına yapılan...

"İnsanda iki vecih var. Birisi, enâniyet cihetinde şu hayat-ı dünyeviyeye nâzırdır. Diğeri, ubûdiyet cihetinde hayat-ı ebediyeye bakar..." diyen mürşidimin dikkatimizi çektiği biraz da budur belki. Sen birşeyin parçasısın. Ve 'benlik' denilen parça bilincine sahipsin. Bu bilinç aynı zamanda sana kendi içinde bir bütünlük olduğunu düşündürüyor. Şuur, parçanın sahip olduğu bütünlük bilincidir. Şuursuzluk, parçanın parça olduğunun farkında olmamasıdır. İnsansın. Parçası olduğun şeyin bütünlüğünü unutmaya yatkınsın. Kendi parçanın varlığını bütünün varlığından daha önemli görmeyi seviyorsun. Seviyorsun, çünkü aynanda yansıyanı gerçekle arandaki tek bağ olarak biliyorsun. Sanıyorsun ki; aynan kırılırsa, o bağ sonsuza kadar kesilecek.

Ölüm bu yüzden korkutuyor seni. Ubudiyet, bu bağın öyle kolay kesilecek birşey olmadığını hatırlatıyor. Varlığını devam ettirebilmen için parçanda bencilleşmene gerek yok. Hodbinlik zorunlu değil. Hüdabinlik mümkün. Bütünün varlığına kendince hizmet etmen, sonsuzluğun içinde pay sahibi olman açısından, kendin kalmaktan daha gerekli ve önemli. Aynan kırılsa da aynanda yansıyanlar hep varolacak. Eğer onların varlığına bir katkı yapabildinse, aynan yüz yerinden kırılmış olsa da, sen de o varlıkla birlikte hep varolacaksın. Eğer onların anlamına iyilikle dahil olabildinse sen de o anlamla beraber yaşayacaksın. Çocuğunun hayatı annenin de hayatı olacak.

"Evet, ebedînin sâdık dostu ebedî olacak. Ve bâkinin âyine-i zîşuuru bâki olmak lâzım gelir." Şuurun sayesinde bütünlüğün farkındasın. Anlamın farkında olmak, anlamın bir parçası olmaktır aynı zamanda. Ubudiyet adına yaptığın herşey sana o bütünlüğü hatırlatıyor ve seni de bir parçası kılıyor. Namaz, oruç, hac, zekat, hamd, salavat, sadaka... Hatta hep söyleyegeldiğin kelimat-ı mübareke... Hepsi, parçan için varolmadığını, 'kendinden ötede bir bütünlüğün parçası olmak için yaratıldığını' hatırlatıyor. Hepsinin manasında bu var. İbadet etmek, varoluşunu, ötende birşeyle anlamlandırmaktır. Hatta bütününü beraber anlamlandırmaktır. Enaniyet ise seni parçanda kör eder. Varlığını, varlığına hapsolmuş bir şekilde tanımlar. Peki, bundan bir kurtuluş yolu yok mudur?

"Demek güvendiğin hayat-ı maddiye, yalnız bir dakikadır. Hattâ bir kısım ehl-i tetkik, 'bir âşiredir, belki bir ân-ı seyyâledir' demişler. İşte, şu sırdandır ki, bazı ehl-i velâyet, dünyanın, dünya cihetiyle ademine hükmetmişler. Madem böyledir. Hayat-ı maddiye-i nefsiyeyi bırak; kalb ve ruh ve sırrın derece-i hayatlarına çık, bak: Ne kadar geniş bir daire-i hayatları var! Senin için meyyit olan mazi, müstakbel, onlar için hayydır, hayattar ve mevcuttur."

O halde bütünde değerli olan şeyler biriktir. Ve seninle hep kalan lezzetlerin peşinde koş. Anlamlı şeyler yap. Anlamın lezzetini ruh saklar. Anların lezzetini nefis ancak tadar. Anları/tadışları biriktiremezsin, ama anlamı biriktirebilirsin. Ömrünü güzel anlamlara adarsan (ki bu güzel anlamların en birincisi imandır) o zaman yaşadığın hiçbirşeyi geride bırakmazsın. İbadetlerinin insanı ahirette nasıl bulacağını anlatan ayet ve hadisler aslında bunu da fısıldıyorlar: Dar gününde arkadaşın için yaptığın iyilik seni terkediyor mu ki; Allah rızası için, onun yarattığı tevhidî bütünlüğün anlamından nasiplenmek için yaptıkların seni terketsin. Ve terketmeyeceğine geçmişteki iyiliklerini her hatırladığında bizzat sen şahit oluyorsun. Bizzat içinde bir doğrulayıcı buluyorsun. Kendinden fazlası için ne yaptınsa kendinle hep o kalacak...

Yıkım yalnız bir eylemdir

“Bu âyetin Sâniin vücut ve vahdetine işaret eden delillerinden biri de inayet delilidir. Bu delil, kâinatı ve kâinatın eczasını ve envâını ihtilâlden, ihtilâftan, dağılmaktan kurtarıp bütün hususatını intizam altına almakla kâinata hayat veren nizamdan ibarettir. Bütün maslahatların, hikmetlerin, faidelerin, menfaatlerin menşei bu nizamdır.” İşaratü’l-İ’caz’dan.

Arkadaşım şimdi diyeceğimi de “Allahu’l-a’lem!” kaydıyla tefekkürünün avuçlarında tut isterim. Bana öyle geliyor ki: Zulüm varedemeyenin yıkarak-yokederek yaratıcılık taslamasıdır. Yani varedişte bir yalancılıktır. Kalpazanlıktır. Dolandırıcılıktır. Nasıl? Çünkü yoketmek de tıpkı varetmek gibi bir yanıyla eylemseldir. (Zâhiren) Fiiler sonucu gerçekleşir. (Yeni zâhiren) Seçimler sonucu oluşur. Varedenin vücudî ‘ol’durmalarla bunu gerçekleştirmesi yokedeni de ademî ‘son’landırmaları hakkında heyecanlandırır: “Belki yeterince boyarsam bu eşek de at diye satılır ha?” Bile isteye bir aldanıştır bu aslında. Acizlikten beslenen bir 'mış gibi' kandırmacasıdır. Nemrud’un İbrahim aleyhisselama öldürdüğü/bağışladığı kişiler üzerinden yaptığı demagojidir. Öyle ya: Her eylemi 'varoluş' olarak eşitledikten sonra yıkmanın yapmak kadar varlıksal olmadığını kim söyleyebilir?

İşte, elhamdülillah, zamanın müfessirliği burada devreye giriyor arkadaşım. Hakikat her eylemin vücudî olmadığını zamana yayılmış sonuçlarıyla söyler. Akıbeti üzerinden cevaplar. Vücudî olanın akıbeti de vücuddur. Ademî olanın ahiriyse ademdir. Varlığa adanan varlığa gider. Yokluğa adanan yokluğu bulur. Zaman seçimlerin turnusoludur. Yıkmanın yapmakla bir türden olmadığı böylece anlaşılır. Neden? ‘Eylemsel varoluşlar’ın ömrü ‘varlıksal eylemler’den kısadır çünkü. Yalancıların mumu yatsıya kadar yanar. Fakat ‘an'da iş böyle olmaz. An nefisperestleri aldatır. Yatsıya kadar yalanın da bir sınanmamış bir vücudîliği vardır. Aceleciler bu tuzağa düşer. Kalp/sahte varlığa aldanır. Hatırlarsın. Mürşidimin verdiği misallerden birisidir: Görmeyi aceleyle arzulayan için kirpiğinin takavvus etmiş beyaz kılı dahi hilal olabilir. Onu kandırabilir. O da onunla kandırabilir. Gözlem kuram yüklüdür. Nihayetinde 'neyi aradığınız' ile 'neyi bulduğunuz' birbirini etkilemez evrenler değiller. 'Aramak' ve 'bulmak' arasında her zaman etkileşim var. Niyetin-nazarın amellere etkisi de bu anlamda bir ihtar sayılmaz mı?

Anı yaşamanın bir ‘ahirzaman mottosu’ haline gelişi altını çizmeye çalıştıklarımdan uzağa düşmüyor arkadaşım. İnan bana. Sarhoşluğun en basit formülüdür bu: Anda boğulmak. Aldanmak istiyorsanız anlarda boğulmaya ihtiyacınız var. Mustafa Özel Hoca’nın Roman Diliyle İktisat’ta dediği gibi: “İnsan kaybetmek için oynar. Kaybetmek istediğiyse para değil kendisidir.” Peki anlar nasıl bir sarhoşluk yaşatır bize? Belki biraz şöyle: Anlarda eylemlerle varolabilirsiniz. Sonuçlarını önemsemezsiniz. Sonuçlar sonraki iştir çünkü. Anlarda cümle eylemler 'varedişmiş gibi' görünebilir. Fakat Kur'an-ı Hakîm'in de buyrulduğu gibi: "Akıbet takva sahiplerinindir." Eğer anı aşan tefekkürlere sahip olursanız, o zaman, her eylemenin varlıkla sonuçlanmadığını görürsünüz. Nihayeti size hakikati söyler: "Zeval-i lezzet elemdir!" Çünkü tatmak varetmek değildir. Vuslat sahip olmak değildir. Ulaşmak kalmak değildir. Bediüzzaman'ın da eserlerinde belki en çok dikkatimizi çektiği durumdur:

"Gençlik gidecek. Sefahette gitmişse, hem dünyada, hem âhirette binler belâ ve elemler netice verdiğini ve öyle gençler ekseriyetle suiistimal ile, israfat ile gelen evhamlı hastalıkla hastahanelere ve taşkınlıklarıyla hapishanelere veya sefalethanelere ve mânevî elemlerden gelen sıkıntılarla meyhanelere düşeceklerini anlamak isterseniz, hastahanelerden ve hapishanelerden ve kabristanlardan sorunuz. Elbette hastahanelerin ekseriyetle lisan-ı hâlinden, gençlik saikasıyla israfat ve suiistimalden gelen hastalıktan eninler, eyvahlar işittiğiniz gibi, hapishanelerden dahi, ekseriyetle gençliğin taşkınlık saikasıyla gayr-ı meşru dairedeki harekâtın tokatlarını yiyen bedbaht gençlerin teessüflerini işiteceksiniz."

Başta bir parça zikrettim. Bence bu ayrım en çok İbrahim aleyhisselam ile Nemrut arasındaki diyalogda göze çarpıyor. Kısa bir mealini alıntılayayım: "Allah kendisine mülk verdiği için şımararak Rabbi hakkında İbrahim ile tartışmaya gireni (Nemrut'u) görmedin mi! İşte o zaman İbrahim: ‘Rabbim hayat veren ve öldürendir’ demişti. O da: ‘Hayat veren ve öldüren benim’ demişti. İbrahim: ‘Allah güneşi doğudan getirmektedir, haydi, sen de onu batıdan getir’ dedi. Bunun üzerine kâfir apışıp kaldı. Allah zalim kimseleri hidayete erdirmez..." Öyle ya: Hayat denilen mucize, Nemrut'un, anlık seçimlerle birisini öldürmesi veya sağ bırakmasından ibaret değildir ki! O çok daha karmaşıktır. Can anlardan aşkın birşeydir. İbrahim aleyhisselamın muhteşem cevabı bize bu dersi verir.

Hayat güneşin doğmasına-batmasına da bağlıdır. Dünyanın dönmesine-gitmesine de bağlıdır. Kainatın eksiksiz bir biçimde, tıpkı bugünkü gibi, varoluşuna da bağlıdır. Ve hatta günümüz fizikçileri öyle sabitelerden bahsetmektedirler ki, onlar herşeyin başında tam o şekilde olmasa, hayat da şimdide varolamayacaktır. "Demek sivrisineğin gözünü halk eden güneşi dahi o halk etmiştir. Pirenin midesini tanzim eden manzume-i şemsiyeyi de o tanzim etmiştir!” cümleleri de bizi bu hakikati görmeye davet eder. Elhamdülillah. Evet. Demem o ki arkadaşım: Varın varolması ‘yalnız başına olmamasına’ bağlıdır. Yalnız başına varolan aslında yoktur. Yıkım yalnızdır. Kopuk bir eylemdir. "İman bir intisabdır." Yalnız başına varolan eylemdir. Bir fiiler bütünü olarak varolan ancak varlıktır.

Arkadaşım, Nemrut'un eylemselliğini varlıksallık sanmasına, İbrahim aleyhisselam ‘eylemlerin ancak birer andan ibaret olduğuna’ işaret ederek cevap verdi. Böylece bize de şunu gösterdi: Hayat, tek bir fiilin değil, başlangıçtan bugüne düzenli bir sistemin varlığıdır. Ancak sistemin bütününü yaratan tarafından yaratılabilir. Bir elma için bir kainat gerekir. Bir sinek için bir güneş gerekir. Demek bir damlacık hayat için dahi tevhid gereklidir. Nemrut’un zulmü hayat olamaz. Çünkü varlık olamaz. O üzerine hiç yakışmayan bir ilahlık rolü taslamaktadır.

Peki zulüm nereden çıkıyor? Zayıf olan, zayıflığıyla yüzleşmekten teberri ettiğinde, eylemselliği seçiyor arkadaşım: "Birşeyin vücudu bütün eczasının vücuduna vâbestedir. Ademi ise bir cüz'ünün ademiyle olduğundan, zayıf adam, iktidarını göstermek için tahrip taraftarı oluyor. Müsbet yerine menfice hareket ediyor." Bak sen şu işe: Aczinin şuurunda olmanın böylesi bir faydası da var demek ki. Menfice eylemsel olmak yerine müsbetçe varlıksal olmayı seçiyorsun. Adem yerine vücuda adanıyorsun. Anların sahibi olmaktansa zamanın parçası oluveriyorsun. Göstermeye çalıştığın bir iktidar yok çünkü. Hilkatin sende olmadığının farkındasın. Sen sadece parçasın. Ne diyerek bitireyim arkadaşım? En iyisi şu galiba: Cenab-ı Hak bize parçalığımızı unutturmasın. Âmin.

Demirciler çarşısı itibarı...

Bir ehl-i sünnet âliminin sözlerini, içinde yetiştiği geleneğin mirasıyla değil de modern ve hâkim söylem eşliğinde tevil etmeye başlarsanız, tedrisine takla attırırsınız. En çok karşı çıktığı şeyleri bile savunuyor(!) hale getirirsiniz. Neden böyle olur? Çünkü bazı kelimeler çok yüzlüdür. Sûreten benzese de, içeriği, daha önce kullanıldığı cümlelerde ne kastediliği ile değişir. Bir onkoloji servisinde 'Ölüyorum!' diyen insanla, size sevdiğine duyduğu hislerin şiddetini tarif ederken 'Ölüyorum!' diyen insana tepkiniz aynı olmaz. Anladığınız şey aynı değildir çünkü. Bu noktada, yüzünüzün müellifin metinlerinin bütünlüğüne dönük olması, hatta bir adım ötesinde, o müellifin beslendiği geleneğe dönük olması, sözün kendisi kadar bağlamıyla da irtibatınızı sağlar. Bağlamı bilmek istikamet verir. Lemeat'ta Bediüzzaman'ın da dikkatlerimizi çektiği gibi, modern zamanlar, kelimelerin karşılıklarının dahi kararında kalamadığı zamanlardır. Demagoji de zaten en çok 'aynı kelimelerle farklı şeyler kastedilerek' yapılır:

"Zaman olur ki zıd, zıddını saklarmış. Lisan-ı siyasette lâfz mânânın zıddıdır. Adalet külâhını zulüm başına geçirmiş. Hamiyet libasını, hıyanet ucuz giymiş. Cihad ve hem gazâya, bağy ismi takılmış. Esaret-i hayvanî, istibdad-ı şeytanî, hürriyet nam verilmiş. Zıdlarda emsal olmuş, suretlerde tebâdül, isimlerde tekabül, makamlarda becâyiş-i mekânî."

Bediüzzaman'ın metinlerinin de kimi zaman böylesi bir bağlam tahrişine maruz kaldığına şahit oluyorum. Bu şahitliğim bir anlamda benim de ezberlerimden kurtulmam ve bütüne uyanmamla mümkün olabiliyor. Zira cemaat grupları içinde yeralan 'hâkim söylem' dahi (tıpkı modern hâkim söylemin beyinlerimize/kelimelerimize taktığı pranga gibi) prangalayabilme gücüne sahip. Bir metin, ehl-i sünnet geleneğine vâkıf olunmadan, dolayısıyla bağlama vâkıf olunmadan, sırf Bediüzzaman'ı hâkim söyleme yamamak ve oradan bir 'demirciler çarşısı itibarı' devşirmek amacıyla şerh edilirse, yapılan şey tefekkür değil ilmî istibdat olur. Bu yazıda, mezkûr endişemi 8. Nota üzerinden örneklemeye çalışacağım:

17. Lem'a'nın 8. Nota'sı şöyle başlar: "Ey sa'y ve ameldeki lezzet ve saadeti bilmeyen tembel insan! Bil ki, Cenâb-ı Hak, kemâl-i kereminden, hizmetin mükâfâtını hizmet içinde derc etmiştir. Amelin ücretini nefs-i amel içine koymuştur..." Peki, böylece devam edip giden ve işlemenin/eylemenin bir fıtrat gereği olduğuna bizi ikna eden metin boyunca anlatılmak istenen nedir? Müslümanların daha çok çalışması gerektiğini mi söylemek istemektedir Bediüzzaman? Avrupa gibi sanayileşmemiz, onlar gibi fabrikalar kurmamız, üretmemiz/tüketmemiz, gelişmemiz gerektiğini mi nasihat vermektedir bize 8. Nota? Acaba müellif-i muhterem sa'y zemininde müslümanlarda bir eksik olduğunu mu düşünmektedir? Yani çokların (ve özellikle Bediüzzaman'dan Çözümler kitabında merhum İbrahim Canan Hoca'nın) dikkatimizi çekmeye çalıştığı gibi, Calvinist-Protestan çalışma ahlakına mı bizi çağırmaktadır mürşidimiz? 8. Nota ve onun sa'ye yaptığı vurgu böyle mi anlaşılmalıdır?

Sorularımın sizi şaşırtmadığına kaniyim. Zira ben de yıllar yılı bu metnin 'kapitalistçe çalışmak' ekseninde okunduğuna şahit oldum. Hatta 8. Nota'nın ders yapıldığı yerlerde/zamanlarda mutlaka şu hadis-i şerif de yanına katık edilirdi: "Hiç ölmeyecekmişsin gibi dünya için, yarın ölecekmişsin gibi de ahiret için çalış..." Bu derslerde âlem-i İslam'ın mevcut gerikalmış(!) pozisyonu vurgulanır, bundan çıkışın ancak Avrupalılar kadar çalışıp/üretmekle mümkün olabileceğinin altı çizilirdi. 8. Nota okumalarına dair hatırımda kalan notlar genelde böyle. Kapitalistçe çalışmak bir hâkim/sorgulanmaz söylem durumundayken kim bu tarz tevillere karşı koyabilirdi ki? Karşı koyabilmeniz için kendinizi ve Bediüzzaman'ı demirciler çarşısına/seküler söyleme beğendirmeye çalışmıyor olmanız gerekirdi. Âlem tersine doğru gidiyor görünse de doğru olanın 'aslında söylenen' olduğuna kanaat etmeliydiniz. Bu da, bu derece şiddetle teveccüh-i nas ararken, zordu.

Peki, Bediüzzaman bu metinlerde seküler bir çalışma ahlakından bahsediyorsa ve müslümanların bu yönde eksikleri olduğunu düşünüyorsa, 17. Lem'a'da yer alan diğer notalarda neden aksini söylüyordu? Hatta 8. Nota'dan alıntıladığımız kısmın hemen öncesinde, 7. Nota'nın finalindeki şu ifade de neyin nesiydi mesela: "(...) ehl-i İslâm dünyaya ve hırsa sevk etmeye ve teşvik etmeye muhtaç değildirler. Terakkiyat ve âsâyişler bununla temin edilmez. Belki mesailerinin tanzimine ve mâbeynlerindeki emniyetin tesisine ve teavün düsturunun teshiline muhtaçtırlar. Bu ihtiyaç da, dinin evâmir-i kudsiyesiyle ve takvâ ve salâbet-i diniye ile olur."

Peki, ya daha öncesindeki şu ifadeler: "(...) zanneder misin, bu milletin fakr-ı hali dinden gelen bir zühd ve terk-i dünyadan gelen bir tembellikten neş'et ediyor? Bu zanda hata ediyorsun." Peki ya şunlar: "Zanneder misin ki, Müslümanlar dünyayı sevmiyorlar veyahut düşünmüyorlar ki fakr-ı hale düşmüşler; ve ikaza muhtaçtırlar, tâ ki dünyadan hissesini unutmasınlar? Zannın yanlıştır, tahminin hatadır. Belki hırs şiddetlenmiş; onun için fakr-ı hale düşüyorlar. Çünkü mü'minde hırs sebeb-i hasârettir ve sefalettir." Peki, mesela şu: "Ey Müslümanları dünyaya şiddetle teşvik eden ve san'at ve terakkiyât-ı ecnebiyeye cebirle sevk eden bedbaht hamiyetfuruş!" Bediüzzaman, böyle bir cümleyi kurduktan sonra, bir sonraki notada kendisi mi insanları terakkiyat-ı ecnebiyeye sevketmekteydi? Böyle mi açıklanmalıydı bu metin?

8. Nota örneği bana ilginç geliyor. Zira bir metin, bir önceki metinle beraber düşünülmezse, yani bağlamından koparılırsa (adacığa dönüştürülürse) nasıl yörüngesinden çıkarılabilir, 8. Nota buna yeterli bir misal. Halbuki 8. Nota'nın mukaddimesini/girişini 7. Nota'dan arasak, şerhini de 9. Nota'dan sorsak, Bediüzzaman'ın yüzünü 'ibadetlere/namaza' döndüğünü görürüz. Yani onun amel/sa'yden ne kastettiği 9. Nota'ya yüzümüz dönük olduğunda anlaşılır ancak. "Bilbedâhe, hak ve hakikat, nübüvvet içindedir ve nebîler elindedir. Dalâlet, şer ve hasâret, onun muhalifindedir..."

Farkederiz ki; bu notaların genelinde ve özellikle 8. Nota'da bize anlatılmak istenen seküler bir çalışma ahlakı değil, Allah'a ibadet etmenin mantığıdır. Yani ibadetlere dair eylemelerin/gayretlerin amacını derketmekte zorlanan modern insana, Bediüzzaman, kulluğun ve amel-i salihe dair sa'yin, fıtratın ve kainatla uyumun bir parçası olduğunu öğretmektedir. Modern insan ibadet ve çalışmak arasında kurulan (ve dayatılan) sıkı bağlantı nedeniyle en çok bu noktada afallar çünkü. Çalışmanın 'kazandırma' noktasında hemen ele geçen nefisçe somut bir yanı vardır, peki ya ibadetin? "Çalışmak ibadettir!" mottosunu pek seven seküler söylem, "İbadet de çalışmaktır!" cümlesiyle neden barışık değildir? (Neden seküler işyerlerinde ibadetlerini yapmak, işini yapmak kadar kolay olmamıştır hiçbir zaman?) İşte, 8. Nota'da ders verilen, amel-i salihteki lezzet, bu asrın nefisperest insanına nefsini ikna için bir yol sunar: "Ey sa'y ve ameldeki lezzet ve saadeti bilmeyen tembel insan! Bil ki, Cenâb-ı Hak, kemâl-i kereminden, hizmetin mükâfâtını hizmet içinde derc etmiştir. Amelin ücretini nefs-i amel içine koymuştur..."

Ameldeki lezzet bahsinin külliyatının geneline dağılmış bir ahengin parçası olduğunu görürüz, dikkatle bütüne nazar ettiğimizde. Mesela Üçüncü Söz'ün temsilî hikayeciğine yüzümüzü çevirdiğimizde... Orada, sol yolun yolcusu neye kanmıştır? "Zahirî bir hiffet, yalancı bir rahatlık görür." Sağ yolun yolcusunun ödemesi gereken bedel nedir? "(...) mugaddî hülâsalardan dolu dört okkalık bir çanta ve her adüvvü alt ve mağlûp edecek iki kıyyelik bir mükemmel mîrî silâhı taşımaya mecburdur." İşte 8. Nota da bize bu iki yolcunun yaşadıklarının mantığını anlatıyor bir bakıma. İbadetteki lezzeti farkeden; "Bir batman ağırlığı omuzuna ve beline yükler. Fakat kalbi ve ruhu, binler batman minnetlerden ve korkulardan kurtulur." Ancak, seküler bir kafayla, çalışmanın ancak hemen elde edilecek maddî/somut sonuçlara endeksli birşey olduğunu düşünen ise, ibadeti terkeder. "Cismi bir batman ağırlıktan kurtulur; fakat kalbi binler batman minnetler altında ve ruhu hadsiz korkular altında ezilir." En nihayet, demek istediğim şu ki: Bediüzzaman bize çok şeyler söyledi. Fakat işitmemiz, bütüne dair dikkatimize bağlı. Ve değerimizi antikacıda aramamıza...

Cehennem ateistlere de iyi gelir

"Malûmdur ki, her kalb, kendine ihsan edeni sever (...) Kendiyle beraber sevdiği ve şefkat ettiği zâtlara dahi ihsan edeni daha pekçok sever." Sözler'den.

İkram Arslan Risale Ayracı'nda sarfettiği bir cümleyle beni düşüncelere saldı. Şefkatin, sadece 'hayattaki acıları arttırmaya' yaramadığını, aksine, 'lezzetleri de arttırmayı' sağladığını gösteren bir cümleydi. Ne dedi peki? Dedi ki: "Şefkat lezzetler için de çarpan etkisi yapıyor. Şefkat ettiğimiz herşeyin lezzetiyle mutlu oluyoruz." İtiraf edeyim: Başkasının mutluluğundan neşe kapmanın şefkatle olan ilgisi daha önce hiç aklıma gelmemişti. (Ben bunu menfaat eksenli düşünmeye alış-tırıl-mışım.) Her nedense, biz şefkati hep 'acılara ortak olma' olarak, hatta bizzat 'acımak'ın kendisi olarak anlıyoruz. Sanıyoruz ki: Canlar yandığı ve onlar için canımız yandığı zamanlarda şefkatliyiz sadece. Bize böyle geliyor. Halbuki 'adına sevinmek' de 'onu sevmenin' bir delili/çeşidi değil midir? Şefkatimiz, bu yönüyle, başkalarına verilen nimeti de bizim için nimet kılmaz mı?

Haydar Ergülen'in, Kahve Bahane'de, bu konuya şahane bir dokunuşunu hatırlıyorum. Şefkat 'acımak' değil. Acımak, 'ol'uşun ardından, ona gösterilen bir tepkiden ibaret. Şefkatse 'ol'madan önceyi de kapsıyor. Şefkat bir bakış açısı. Yaşam açısı hatta. Nasıl yaşadığınızı, neleri gözeterek yaşadığınızı, göğsünüzün genişliğini ifade eden birşey. Bir yaşam pusulası. Fakat acımak oluşdan sonra gösterilene münhasırlığıyla 'tepkiselliğe' hapsoluyor. Örneğin: Yumuşak huylu olmak şefkatle anlaşılır birşey. Bir insan karşısındakini incitmeden önce yumuşak huylu olur ancak. Kırdıktan sonra değil. Acımak ise önce acının varlığını istiyor. Acımak özür dilemektir biraz. Şefkatse tedbir almaktır. Canı yanmayana acınır mı? Sanmam. Ama canı yanmayana şefkat edilir. 'Canı yanmasın' diye şefkat edilir.

Yine İkram abinin izlerini takip ederek devam edelim: Şefkat, bizi ötekinin dünyasına davet eden, hatta ötekiyle ilgili olmamızı sağlayan yegane his. Varlıkla kurduğumuz ilişkinin iki boyutundan 'daha selametli' olanı. Nedir o iki boyut derseniz: 1) Ben ekseninde, varlıkla 'ben'e menfaat sağladığı, mutlu ettiği ölçüde/şekilde ilgili olmak. 2) O merkezinde, varlıkla 'hepimizden daha üst birşeyin hatırına' ilgili olmak. Şefkat, bireysel lezzeti arkada bırakmasıyla, ister istemez ikincinin sahasına koşturuyor bizi. Mürşidim bu sadedde diyor ki:

"Eğer sen dalâlette boğulup çıkamıyorsan yine Cehennemin vücudu bin derece idam-ı ebedîden hayırlıdır ve kâfirlere de bir nevi merhamettir. Çünkü insan, hattâ yavrulu hayvanat dahi, akrabasının ve evlâdının ve ahbabının lezzetleriyle ve saadetleriyle lezzetlenir, bir cihette mes'ut olur. Şu halde, sen ey mülhid, dalâletin itibariyle ya idam-ı ebedî ile ademe düşeceksin veya Cehenneme gireceksin. Şerr-i mahz olan adem ise senin bütün sevdiklerin ve saadetleriyle memnun ve bir derece mes'ut olduğun umum akraba ve asıl ve neslin, seninle beraber idam olmasından, binler derece Cehennemden ziyade senin ruhunu ve kalbini ve mahiyet-i insaniyeni yandırır. Çünkü Cehennem olmazsa Cennet de olmaz. Herşey senin küfrünle ademe düşer. Eğer sen Cehenneme girsen, vücut dairesinde kalsan, senin sevdiklerin ve akrabaların ya Cennette mes'ut veya vücut dairelerinde bir cihette merhametlere mazhar olurlar. Demek, herhalde, Cehennemin vücûduna taraftar olmak sana lâzımdır. Cehennem aleyhinde bulunmak ademe taraftar olmaktır ki hadsiz dostlarının saadetlerinin hiç olmasına taraftarlıktır."

Şefkat, kanaatimce, materyalizmin açıklamakta en çok zorlandığı his. Hedonistlerin de gelip ayaklarının sürçtüğü yer burası. Birşey, kendi varlığından daha fazla, başka birşeyin varlığını neden/nasıl önemser? Neden onun için (gerekirse) canını verir? Veya neden onun için lezzetinden vazgeçer? Bazen kendisi aç kalır da ona yedirir. Kendisi giymez de ona giydirir. Bunu maddeciliğin aşıladığı bencillik ile izah edemezsiniz. Egoizm nefis merkezli birçok lezzeti açıklasa da burada ayağı dolanır. Bir çıkış bulamaz. Yalnız kendi hayatı/çıkarı için yaşadığını iddia ettiği varlıkların neden başka canlılar için o hayattan ödün verdiklerini bir yere koyamaz. Küçük aklına sığıştıramaz.

Ama varlığını da inkar edemez. Edemezsiniz. Bir kediden tutun ta file kadar, her türün anneleri, evlatları için canlarını/lezzetlerini feda etmeye hazırdırlar. Bu onların salt hayatlarının devamı için mücadele etmediklerine en zâhir bir delildir.

Bu noktada, şefkat, kainatı Allah ile (Allah olduğu bilinmese de 'O' denilecek bir 'gayb' ile) açıklamaya doğru itiyor. 2. Söz'de, Bediüzzaman'ın, temsilî hikayecikteki iki karakterden birini 'Hodbin' diğerini 'Hudabin' olarak tarif etmesi boşuna değil. Varlıkla kuracağımız ilişkinin durumu ifade ediliyor aslında orada.

Üçüncü bir yol yok. Algımız iki türlü. Ya biz merkezindeyiz varlığın ve herşey 'merkezinde olduğumuz bir menfaat-değer algısı' ile şekillenecek; yahut da bir 'O' var ve herşey 'o bütünlüğün etrafında bir değere' sahip olacak. Dikkat edelim, şefkat denilen yetmiş libaslı huri, bir güzel yüzünü daha gösteriyor şimdi: Belki de şefkat 'parçanın bütünlüğü sezmesinden' hasıl olan bir histir. Yani, kendisinin aslolmadığını, ben'inin (ve ben gibi herşeyin) bir O adına çalıştığını hisseden canlının, O'ya hizmetlerinden ötürü diğer bütün şey'lere karşı hissettiği sorumluluktur. Bir nevi kardeşlik hissidir.

Parçanın bütüne karşı sorumluluğu... Parçanın, artık kendisinden aşkın bir bütünlüğü hissetmesinden ötürü, diğer parçaların varlığını ve mutluluğunu da önemsemeye başlaması... Uhuvvet. Evet. En çok neye şefkat eder insanoğlu? Kendini bir bütünlük içinde gördüğü fertlere değil mi? Ancak aramızda bir bütünlük bağı varsa nesne/kişi 'hakkında hissedilmeye' değerdir. Bir akrabaya şefkatimiz ele şefkatimizden ziyadedir. Çünkü kan bağı bir bütünlüktür. Bir müslümana şefkatimiz diğer din mensuplarına şefkatimizden şiddetlidir. Çünkü onunla İslam bütünlüğünde kardeşiz. Fakat elbette bir gayrimüslime de merhamet gösteririz. Çünkü onunla da insanlık bütünlüğünde kardeşiz. Demem o ki: Kardeşliktir şefkatin madeni. Bir tevhidî bütünlüktür bizi birbirimize bağlı kılan. Kardeşlik dediğiniz aynı bütünün parçaları olmaktan başka nedir ki?

"Hem bir şefkat ve merhamet sahibi, şefkat ettiği mahlûkların istirahatleri derecesinde hakikî bir lezzet alır. Meselâ, bir validenin, evlâdının mes'udiyetlerinden ve istirahatlerinden şefkat vasıtasıyla aldığı lezzet o derece kuvvetlidir ki, onların rahatı için ruhunu feda eder derecesine getirir."

Şefkatin, bencillik kalesinden kurtulup, Huda'ya açılan yollara koşmamızda kritik bir önemi var bence. Kendini ötesinin yerine koymayan, ötekilerini eşiti saymayan, aynı bütünün parçası olduklarını farkedebilir mi? Hatırlayalım: 2. Söz'de Hodbin neden çevresindeki acıları açıklamakta zorlanıyor ve onların baskısı altında karamsarlaşıyor? Neden Hudabin onun gibi düşünmüyor ve hissetmiyor? Düşünelim: Kainatın, müstakil parçalar torbası değil, parçaları uyumlu bir bütünlük olduğunu farketmeyen insanın imanı 'tevhid arşı'na erişebilir mi? Tevhide iman etmeyen varlığı kardeş görebilir mi? Şefkat, bu açıdan, tevhidin bir neticesi gibi. Hatta kaçınılmazı. Derviş Yunus misali: "Yaradılanı sevmek, Yaratandan ötürü." Madem aynı bütünün parçalarıyız, sen kardeşimsin, başına gelene elbette sevinir/üzülürüm. Çünkü bütünümüzün selameti benimle olduğu kadar seninledir de. Seninle tamam olduğumuz için, senin için, duygulanırım.

Peygamberimiz gurme değildi

“Ey Adem oğulları! Her secde edişinizde güzel elbiselerinizi giyin; yeyin, için fakat israf etmeyin; çünkü Allah israf edenleri sevmez.” A’râf sûresi, 31.

“En kısa yol bildiğin yoldur!” derler eskiler. ‘Kendimden başlamak’ bu nedenle benim için en kısa yoldan yürümek gibi. Elhamdülillah. Yazarken de böyle yapmayı seviyorum. Çünkü ilk adımı kolaylıyorum. Sahi: Ünsiyet yol kestiren bir nimettir. Varlıkla ilişkinize bir öncelik-sonralık katar. Bir teşrifat hukuku oluşturur. Emeğinizi formüle döker. Şablon sahibi yapar. Hem de daha kesin konuşabilmeyi sağlar arkadaşım. İnsan kendisi kadar bilmez başkasını. Yazarken ‘enfüs’ün bu kolaylığından istifade etmek gerek. ‘Nefsini ıslah etmek’ bu anlamda da kullanılası bir metod. Sende işe yarayan ‘sen gibi olanda da’ işe yarar. Allah herbirimizin içine aynı özden bir labratuvar kurmuş. Kalp labratuvarı. Ruh labratuvarı. Can labratuvarı. Deneysel bilgiye ulaşabilmek manevî meselelerde de mümkün.

Fakat an şartla ki: “İşte, şu mertebede, şu hatvede tezkiyesi, tathiri, onu tezkiye etmemek, tebrie etmemektir.” Yani: Tasannu yapmayacaksın. Kurgusal (yani ‘mış gibi’) davranmayacaksın. Neysen o olacaksın. İnsanda kendine dönüş, içini döküş, kaşıkla öz suyunu karıştırmak, çakıyla can kuyunu kazmak... Bütün bunlar en çok ‘hatalarını görmekle’ olur. İhsan Oktay Anar’ın Suskunlar’da dediği gibi: “Kusur insanın imzasıdır.” İmzasız iş yapan sorumluluk almaz. İmajı için devasını satar. Salt dışardan nasıl gözükeceğini önemseyerek içinde bir yere varamazsın halbuki. Irvin Yalom’un Bugünü Yaşama Arzusu’nda söylediğini de hatırla: “Tedavi, suçlamanın bitip, sorumluluğun kabul edildiği noktada başlar.”

O halde ‘Bismillah’ diyeyim: Yemekten anlamam. Yalnız yapmasından değil yemesinden de. Bunu elbette ‘İştahım yok’ bağlamında demiyorum. Çünkü göbeğimin şahitliğinde, maşaallah, iştahım var. Fakat buna rağmen yukarıdaki cümlemin arkasında duruyorum: Yemekten anlamam. Bir ‘entelektüel meşgale’ olarak bana çok yabancı. Benim için yemek ‘keyif alınası’ ama ‘hedef alınası’ değil. Hatta çoğu zaman ‘aradan çıkarma’ niyetiyle yiyorum. Çünkü açlık kafamı meşgul ediyor. Vücudumun, ilgisizlikten yakınan bir eş gibi bitimsiz “Neden halimi sormuyorsun?” demesi, gayrıyı düşünmeyi güçleştiriyor. Yılıyorum.

Tanıyanlar da bilirler ki: “Şuranın kurufasulyesi çok iyidir. Buranın iskenderine doyum olmaz. Filan yerin kebabı meşhurdur...” gibi şeyleri kulağımın ancak beştebiriyle dinlerim. Ağzımın yirmidebiriyle de konuşurum. O muhabbetten yarım saat sonra aynı kişi “Ne anlattım ben?” diye soracak olsa söylediklerini pekaz hatırlarım. Çünkü yemek ‘karşılanması gereken bir ihtiyaç’tır kafamda. Peşinde mekan mekan koşulan birşey değildir. Bu anlamda hep köylüyüm.

‘Köylülük yapmak’ tabirini ilk kez dünyama lise arkadaşım Azmi sokmuştu. Kulakları çınlasın. Yatılı okulların can sıkıntısı başkadır. Batak oynadığımız zamanlar, ki hiç iddialı değilimdir, kartların önem sırasını ve oyunun stratejisini pek anlayamadığımdan sık sık bana “Köylülük yapma oğlum!” derdi. Bunun anlamı önemli kartlarını hiç olmadık yerlerde kullanmaktı. Yani doğru anda kullansam çok kazandıracak kartları daha az kazandırdığı yerlerde kullanıyordum. Kafam basmıyordu yani. Azmi de, işte böylesi şeyler yaptığımda, bazen espriyle bazen de stratejisini bozduğum için, öfkelenerek “Köyülülük yapma oğlum!” derdi.

Köylülük yapmayı şimdilerde ‘aptallık’ olarak değil ‘vurgu farklılığı’ olarak anlıyorum. Hâkim olan medeniyetin önemsediği şeyleri önemsemezseniz köylü kalırsınız. Bu zekanızın ne kadar olduğuyla ilgili değildir. Yaygın olanın gücüyle ilgilidir. Yaygın olana kapılmamış ve hiyerarşisinde yukarı bir yeri hedeflememişseniz köylülük yaparsınız. (Hatta 23. Söz’deki karşılığıyla ‘antika’ kalırsınız demirciler çarşısında.) “Zenginin malı züğürdün çenesini yorar...” sözünde de bu kapılmışlığın izleri vardır. Sistem ille-i gaye olarak gösterdiği şeye koşmayanları kastının altına iter. Eğer kastta daha yukarıları istiyorsanız da ‘mış gibi’ yaparak veya hakikaten kendinizi o hedeflere kaptırarak yukarı çıkabilmeniz mümkün olur. Ki bizim Batılılaşma serüvenimiz biraz da budur: Önemsediklerini taklid ederek önemli olmaya çalışma. Papağan itibarı. ‘Mış gibi’nin saltanatı.

Mürşidim bu sadedde diyor: “Ey bu vatan gençleri! Frenkleri taklide çalışmayınız. Âyâ, Avrupa’nın size ettikleri hadsiz zulüm ve adâvetten sonra, hangi akılla onların sefahet ve bâtıl efkârlarına ittibâ edip emniyet ediyorsunuz? Yok, yok! Sefihâne taklit edenler, ittibâ değil, belki şuursuz olarak onların safına iltihak edip kendi kendinizi ve kardeşlerinizi idam ediyorsunuz. Âgâh olunuz ki, siz ahlâksızcasına ittibâ ettikçe, hamiyet dâvâsında yalancılık ediyorsunuz. Çünkü şu surette ittibâınız, milliyetinize karşı bir istihfaftır ve millete bir istihzâdır.”

Bediüzzaman’ın ‘millet’ kelimesinden kastı millet-i İslamiye olmuştur. Daha özelde kastı ise Ehl-i Sünnet dairesidir. Evet. Söylediği doğrudur: ‘Geldiğimiz yer’ ve ‘olmak istediğimiz yer’ arasında bocaladığımız her yerde kökümüze karşı istihfaf ve istihzadan kaçamıyoruz. ‘Geleneği küçümsemeden gelecek olunmayacağına’ dair yaygın bir inancımız var. Hele ki modern zamanlarda. Özellikle önemsediklerimizin çoğunu ‘saçmalık’ olarak görmeleriyle ceddimiz çok alay edilesi, hafife alınası, gerilerde şeyler. Yani elitik kibrin iki alametini ders alıyoruz burada. Nedir? ‘Geldiğin yeri hafife alma’ ve ‘geçtiğin yerle alay etme.’ Ama aslında ‘kendini hafife alma’ ve ‘kendinle alay etme.’ Size birşey söyleyeyim mi? Müslümanların Asr-ı Saadet’e, selefe, İslam geleneğine hürmeti bu elitik kibre saldıran birşeydir. Naslarımızda bu nedenle mevzu hakkında tahşidat bulunur. Bu tahşidat bir şifadır. Fakat ancak ahirzaman fitnesiyle sarhoş olmayana.

Zirvesini gelecekte değil geçmişte (Asr-ı Saadet’te) gören bir millet elbette kimliğinin parçalarını protestanca yadırgamaz. Ama bunun yerine ibresi yalnız sonrayı gösteren modern tarih anlayışını benimserseniz, ki bir nevi tarihsel/sosyal darwinizmdir bu, o zaman Asr-ı Saadet, hadis, gelenek, icma, mezhep kelimeleri bilincinizde alerji yapar. Dininizin/kalbinizin içinde ‘bu kibrin yanlış olduğunu’ söyleyen bir ses vardır. O sesle savaşırsınız. Modernistlerin İslam’ın geçmişiyle kavgası şu yüzdendir. Kabul edelim: Yerde oturan, azıklarını mübarek elleriyle yiyen, develerde yolculuk eden insanların first-class uçan, gümüş kaşıkla yiyen, Mercedes’e binen sizden-bizden yukarıda olduğunu-olacağını ve onların ‘şefaati’ için mahşerde dilenci olacağınızı düşünmek kibre büyük bir darbedir. Ve mü’min bu eğitimi çocukluğundan itibaren içinde duyar. Dinlediği-okuduğu her kıssa, her menkıbe, her hadis ona bu nasihati verir. Bu ‘had bilme eğitimini’ her yaşta alır. Ehl-i Sünnet ekseninde bakınca tarih bile mü’mine haddini bildirir. Elhamdülillah.

Çok dağıttım. Yemek konusuna geri dönelim. Çevremdeki insanların çoğunluğu dindar kimseler. (Maşaallah onlara.) Ancak arkadaşım muhabbetler hep böyle şeyler üzerine dönüyor: Sarıyer’de kebapçı, Fatih’te köfteci, Antep’te bilmem neci, vs... “Günahtır!” diye demiyorum ama özümde sıkılıyorum. Özetle virdimiz şu gibi: “Bir yerlerde birşeyleri yemek diğer yerlerde yemekten başka!” Tuhaf geliyor. Çünkü burada da aranan yalancı bir iştiha gibi. ‘Yalancı bir iştiha’ derken neyi kastediyorum? Mürşidimden yardım alayım:

“Şimdi, saray hâkimine gelen hediye kırk para olmakla beraber, kapıcıya dokuz defa fazla bahşiş vermek, kapıcıyı baştan çıkarır. ‘Hâkim benim’ der. Kim fazla bahşiş ve lezzet verse onu içeriye sokacak, ihtilâl verecek, yangın çıkaracak. ‘Aman, doktor gelsin, hararetimi teskin etsin, ateşimi söndürsün’ dedirmeye mecbur edecek. İşte, iktisat ve kanaat, hikmet-i İlâhiyeye tevfik-i harekettir; kuvve-i zâikayı kapıcı hükmünde tutup, ona göre bahşiş verir. İsraf ise, o hikmete zıt hareket ettiği için çabuk tokat yer, mideyi karıştırır, iştihâ-yı hakikîyi kaybeder. tenevvüü etimeden gelen sun’î bir iştihâ-yı kâzibe ile yedirir, hazımsızlığa sebebiyet verir, hasta eder.”

İnsan, eğer gerçek iştihasını israfla kaybetmişse, yani çok yemekten, koklamaktan, tatmaktan, kullanmaktan dolayı o nimete duyarlılığını yitirmişse, yeniden duyarlı hale gelebilmek için yapması gereken şey ‘dozu arttırmak’ değil ‘daha az tüketmek’tir. Duyarlılık yitimi israftan dolayı yaşanır. İsrafa düştüğümüzü anlatmak için bir sinyaldir. Bir hikmettir. İçimize konulmuştur. Yani ki israfın delilidir. Hakeza: Oruç, kanaat, riyazet, iktisat vs. de nimete olan farkındalığımızı ‘başlangıç ayarlarına’ döndüren şeylerdir. Farkındalık ayarıdır tümü bu anlamda.

Fakat genelde bu yolu takip etmeyiz de nefsimize uyarız. Nimeti çeşitlendirerek (yani tenevvü-ü etime ile) bir iştah ararız. Nasıl? Yani: Kebap iştahımızı açmaz olduysa üstüne bir de künefe yeriz. O da sıktıysa yerine/üzerine kaymaklı kadayıf. “Bunları yemek günahtır!” demek istemiyorum. Yanlış anlaşılmasın. Bir hakikate işaret etmek için kullanıyorum. İşte, arkadaşım, bence bu tenevvünün/çeşitlendirmenin bir çeşidi de ‘yenilecek yerlerin çeşitlendirilmesi’dir. Yani köfte yerine kebap yemek, kebap yerine kavurma yemek, kavurma yerine sucuk yemek artık tatmin etmez olduğunda devreye ‘mekanlar’ ve ‘gurmeler’ girer. Bir de yenilecek yerlerin sayısı çoğaltılır. Böylece yeniden yalancı-sunî bir iştiha sahibi olursunuz. Vedat Milor’e selam olsun.

Yine zirvemize dönelim: Aleyhissalatuvesselam Efendimizin yemekler üzerine yorum yaptığına dair bir nakil işiten var mı? Bazı nimetlerin güzelliğini andığını anımsıyorum. Mesela ‘sirke’ye dair “Ne güzel katıktır!” dediği vaki. Bazıları sirkeyi ikram eden fakir sahabiyi sevindirmek için de böyle buyurmuş olabileceğini de söylüyorlar. Allahu’l-a’lem! Onun dili yalandan beridir. Her dediği haktır. Ama bundan ötede düşünelim: Sirkeyle bile mutlu olabilen bir Peygamberimiz var. Ve sevdiği/sevmediği yemeklere dair övücü/kötüleyici ifadeler kullanmadığını Hz. Aişe annemiz ve Ebu Hureyre radyallahu anhum ecmain naklediyorlar bizlere. Şimdi, o ışıltılı halleri alıyorum bir elime, bir de bizim bu Milorcuk Milorcuk hallerimize bakıyorum. Kendime kızıyorum. Sahi yemek üzerine konuşmakla kemalat sahibi olacağımızı bize kim söyledi? Cevap vermek yerine bir dua ile bağlıyorum: Cenab-ı Hak hidayetini refikimiz eylesin. Âmin.

Lezzetlerin ölümü...

Dünya gülümserken de ona 'hayır' diyebilmenin bir yolunu bulmamız lazım. İmtihan bunun üzerine dönüyor. O gülümsemezken, hatta surat asarken 'hayır' demek kolay. Kollarını açtığında nasıl 'Dur!' diyeceğiz? Ona değil, kendimize. Kendimizi, kuvvelerimizi, hislerimizi, nefsimizi nasıl durduracağız o böyle kolları açık 'Gel!' derken. Sınanmadığımız günahların takvası kolay oluyor. Korunmuş alanların içleri kısmen güvenli. Ya ateşe tutulursak? Ateşteyken elimizi 'kalmaya' ikna edebilir miyiz?

Benim aklımı çok kurcalıyor bu. Çünkü bunu başaramazsam geri kalan hayatımın kurgusal kaldığını düşünüyorum. İyi, neden iyi? Kötü, neden kötü? Mış gibi yapmaya düşman oldum her zaman. Kur'an'a ve sünnete teslim olmamak değil bu. Fakat istiyorum ki; Kur'an'ın kötü veya iyi dediğini bizzat kötü veya iyi olarak göreyim, bileyim. Bizzat günahın kendisinden soğuyayım. Bizzat günahın kendisi bana mantıksız gelsin. Anlamsız gelsin. Canım istemesin.

Evet, yine Markar Esayan'nın sözüne geldim. Ben bunu istemiyorum aslında: Kötülüğü canım istesin, ama yapmayayım yine de; bunu istemiyorum. "Canım da istemesin, çünkü o zaten kötü!" diyebilmek istiyorum. İçimdeki bu zıtlık, benim sorunumdur büyük ihtimal. Allah'ın varlığı yaratışında (hâşâ) bir çelişki yok. O vakit, kötü bana iyi geliyorsa; iyi bana kötü geliyorsa; birşeyleri gözden kaçırmamdan olmalı. Bu sorunu nasıl çözeceğim? Kötüyü kötü görmeyi nasıl başaracağım?

"Evet, ekseriyet-i mutlaka ile, hayır ve mehâsin ve kemâlât, vücuda istinad eder ve ona râci olur. Sûreten menfi ve ademî de olsa, esası sübutîdir ve vücudîdir. Dalâlet ve şer ve musibetler ve mâsiyetler ve belâlar gibi bütün çirkinliklerin esası, mayası ademdir, nefiydir. Onlardaki fenalık ve çirkinlik, ademden geliyor. Çendan suret-i zâhirîde müsbet ve vücudî de görünseler, esası ademdir, nefiydir."

Aslı öyle olan ve aslında öyle olan bana neden sûreten böyle görünüyor? Bu ikircik, savaşılması gereken alan, çünkü nefsin iknası böyle olur. Eskiler nefsin gırtlağına çökerek aşmışlar bu engeli; fakat ben denedim, başaramıyorum. 'Daha kolay bir yolu olmalı' diye düşünüyorum. Genele daha yakın bir yol, bir kolaylık. Nefis, aptal değil. Aceleci, ama kesinlikle aptal değil. Neyin iyi, neyin kötü olduğunu anlayabiliyor. Fakat kısavadede yapıyor bunu, hemen gerçekleşebilecek bir menfaatin taraftarı. Hızlı olanın, hemen olanın, çabuk ele geçenin aslında kârlı olmadığını anlatabilecek bir dil bulabilsem, pekâlâ sözden anlayacak gibi.

"His ve heves ise kördür, âkıbeti görmez; bir dirhem hazır lezzeti, ileride bir batman lezzete tercih eder; bir dakika intikam lezzeti ile katleder, seksen bin saat hapis elemlerini çeker; ve bir saat sefâhet keyfiyle, bir nâmus meselesinde, binler gün hem hapsin, hem düşmanın endişesinden sıkıntılarla ömrünün saadeti mahvolur."

Psikoloji zaten neyi yapıyor? Bunu yapmıyor mu? Nefsin, aklın diliyle ikna olabildiğini görmüş birileri. Doğruyu ve yanlışı, yeterli bir dille, yeterli şekilde, yeterli zamanda anlatırsan/gösterirsen, o da anlıyor bu işte bir tuhaflık olduğunu. Acele olanın kâr getirmediğini farkediyor. Bütün rehabilitasyonlar, terapiler, bağımlılık tedavileri bunun üstüne. Aklını ikna etmek değil bunlarla yapılmak istenen. Akılla kötü olduğu kabul edilmezse, zaten insanı tedavi edemezsin. "Tedavi, suçlamanın bitip sorumluluğun kabul edildiği yerde başlar..." diyor Irvin Yalom. Aklın bildiğini bir lisan-ı münasiple nefse de anlatmak. Kuvve-i akliyenin dilini kullanıp kuvve-i gadabiye ve şeheviyeye ders işittirebilmek. En sağlam tedavi burada sanki.

"Nasıl ki bir dakika hiddet yüzünden bir katl, milyonlar dakika hapis cezasını çektirir; öyle de, gayr-ı meşru dairedeki gençlik keyifleri ve lezzetleri, âhiret mes’uliyetinden ve kabir azabından ve zevâlinden gelen teessüflerden ve günahlardan ve dünyevî mücazatlarından başka, aynı lezzet içinde o lezzetten ziyade elemler olduğunu aklı başında her genç tecrübeyle tasdik eder."

'Aynı lezzet içinde o lezzetten ziyade elemler olduğunu akla gösterebilmek...' Aradığım cevap bu. Şehvetin, gadabın, hislerin vs. ifrat etmek için her malzemeye sahip olduğu bir zamanda ahiret mesuliyeti veya kabir azabı ile bir nefis ne kadar ikna olabilir? Bana şu anda, şu günde, şu görünende; o kem işe doğru giderken, o kem işi hayal ederken, o kem iş bana gülümserken ağzımın tadını kaçıracak birşeyler öğretmen/hatırlatman lazım. O lezzetin, günahtaki o arsız lezzetin aslında zehrolduğunu bilmem gerek. Camilerde ve her irşadda böyle bir dil geliştirmeye muhtacız. Kısavadede iyi gibi gözükenin, aslında kısavadede de kaybettirdiğine ikna edebilecek bir dil. 'Lezzetleri acılaştıran ölümü çok zikretmek' tavsiyesi içinde 'her lezzetin ölümünü' zeval-i lezzet ile hissetmek/hayal etmek; bence Bediüzzaman bu işi çok başka anlamış. Tefekkürümüzün tahtası eksik, ardından yürüyemiyoruz.