Tablo nasıl mutlu olur?

Daha gençken, hakikate dokunduğumuzu sandığımız yıllarda, yok bu yanlış oldu, hakikati kuşattığımızı sandığımız yıllarda, hepimiz dünyayı değiştirmeye çalıştık. Daha büyük şeyler deneyenler de olmuştur, devrimciliğe soyunanlar falan, ben o kadar cüretkâr değildim elbette, ama ben de hayatımda birşeyleri devirmeye çalıştım. Düzenimi kendim belirlemeyi istedim. İlkelerimin(!) hâkimiyetinde bir hayat hayal ettim. Hırslandım, hırpaladım, hırpalandım, savaştım, yarıştım, denedim. Yirmilerimden otuzlarıma çıktığımda ise şunu açıklıkla farkettim: Dünya 'istemekle' değişmediği gibi 'denemekle de' değişmiyor. O kadar çok değişkenle kuşatılmış bir ihtimaller cenneti ki bu alem, eylediğiniz şeyin, amacınızın tam tersi bir sonuçla sizi şaşırtması işten bile değil.

Çok fazla irade var. Çok fazla sizinle birlikte mutlu olması gereken var. Çok fazla âlem var. Bu durum yavaş yavaş sizi içdünyanıza doğru yönlendiriyor. Daha zor olandan, hatta imkansız olandan, bir derece imkanlı gibi görünen daha küçük alana doğru yüzünüzü çeviriyorsunuz. Gerileye gerileye savaşıyorsunuz. Bu küçük alanda mücadele vermenin büyük alanda savaşmaktan sadece 'daha kolay' değil 'daha mantıklı' olduğunu da farkediyorsunuz. Hatta ilerisi: Bu dairede bile değiştiremediğiniz şeylerle barışmayı seçiyorsunuz. En başta dertlerinizle barışmayı. Değiştiremediklerinizle barışmayı. Unutamadıklarınızla barışmayı. Kaçırdığınız trenlerle barışmayı. Hatalarınızla barışmayı...

Bu bir noktadan sonra şöyle bir uyanışı da sağlıyor sanki: Yaşamak dünyada iz bırakmak değil. Yaşamak dünyanın sende güzel bir iz bırakması. Çünkü dünya geçici ama sen cennette (inşaallah) kalıcısın. Belki de değişmesi gereken sadece sendin ve sensin. Hem bu bakış açısıyla bir hadis-i şerifin haber verdiği "mü'minin niyetinin amelinden hayırlı olması" sırrı da anlaşılır oluyor. Eğer değişmesi gereken sensen, elbette, niyetin amelinden hayırlıdır. Çünkü sendeki değişimi niyet gösterir. Sendeki değişim niyetinden okunur. Sendeki izin güzelliği niyette parlar. Amelin sahada nasıl bir şekil alacağı ise, senden başka daha birçok şeye, en başta da Cenab-ı Hakkın muradına bağlıdır.

Niyetini kabul eder belki. Ama muradı öyle değildir. Yaratmaz. Sahada amelinin istediğin gibi olmaması niyetini bozmaz. Sendeki değişim tamamlanmıştır. Sendeki izler doğru işlenmiştir. Fakat sahada aynı âlemi paylaştığınız başka çok kalp ve niyet sahibi vardır. İmtihan dünyasıdır. Cenab-ı Hak, umuma bakan bir hikmetine binaen, amelini yaratmamış olabilir.

Hem yine buradan bakınca Bediüzzaman'ın "Bizim vazifemiz müsbet hareket etmektir. Menfî hareket değildir. Rıza-yı İlâhîye göre sırf hizmet-i imaniyeyi yapmaktır, vazife-i İlâhiyeye karışmamaktır..." demesindeki sırlardan birisi de anlaşılır. Hakikaten de insanın yapabildiği kendi âleminde bir 'yapıcı olanı seçme'den başkası değildir. Bundan sonrasına dönük her tasarrufu, her azmedişi ve her arzulayışı, beraberinde getirdiği kavgalar ve acılarla, ona tekrar bölgesine dönmesini söyler.

İçimizde üzerindeki manzaraya göre sonsuzlaşacağımız bir tablo var: Ruhumuz. Her gün bu tablonun üzerine yeni çizikler ekliyoruz. Yaşamak bu çünkü. Bu yüzden dünyamıza müsbet olanı sokmaya çalışıyoruz sadece. Yalnız güzelliğin fırçası üzerimizde çalışsın istiyoruz. Sonsuzluğa taşıyacağımız, dışımızdaki o büyük manzara değil de, buysa, doğru olanın bu olacağına inanıyoruz. Bizde kalacak kötü izlerinin zararından kaçmak için iyi şeylerle meşgul oluyoruz. Canımızı daha az acıtacak, yüzümüzü daha çok güldürecek, doğru yerde olduğumuzu daha çok hissetirecek şeylerin parçası oluyoruz.

Resim her an çizilmeye devam ediyor. Her bir niyetimiz resmin üzerinde yeni bir nakış oluyor. Güzel niyetler resmi güzelleştiriyor. Kötü niyetler resmin giderek çirkinleştiğinden haber veriyor. Korkuyoruz. Tablomuzun cennette ebediyen sergilenmeye değer bulunmamasından korkuyoruz. Güzel bir insan olarak ölmeye çalışıyoruz. Dünyada izimiz kalmış-kalmamış, adımızı anan olmuş-olmamış, yâda getirici eylemeler yaşanmış-yaşanmamış, bunlar hakikaten de işimiz değil, çünkü sadece irademizle olacak şeyler değil. Bizden istenen de bu değil. Yalnızca bir tuvaliz. Atölyede olanları yönetmiyoruz. Dünyaya değişmeye geldik. Dünyayı değiştirmeye değil. Kalıcı olan biziz. Kalıcı olan o değil.

Niyetin kaçmaktır

Geveze birisine kendisi gevezeymiş gibi gelmez. Öyle gelmediği için gevezedir zaten. (Aynı tesbiti bencillik için de yapabilirim.) Birşeyin sıfatımız haline gelmesi bizim ona olan farkındalığımızın azalmasıyla doğru orantılı gibi geliyor. Bu meselede biraz şöyle düşünüyorum: Bizi birşeyin içinde boğulmaktan alıkoyan şey ona karşı duyduğumuz farkındalıktır. Ve bu farkındalıktan gelen korkusudur. Bu farkındalık iki şekilde olabilir. 1) Halihazırda boğuluyor olduğumuza dair farkındalık. 2) O şeyin boğucu olduğuna dair evvelden edinilmiş bir farkındalık. Bu iki farkındalığın diri tutulduğu bir halet-i ruhiyede adına korku çekilen şey garkedici olamaz. Çünkü garkolmak bir 'içinde olunan şeyin farkına varamama' veya 'eylediğinin farkına varamama' meselesidir.

Şimdi, burada 'garkolmayı' ve 'boğmayı' kendimce bir ayrımla kullanmayı denedim. Boğmayı 'bütünüyle içinde olmaktan rahatsızlık duyulan' garkolmayı ise 'bütünüyle içinde olmaktan rahatsızlık duyulmayan' şey/şeyler için kullandım. Fakat bunu bütün yazı boyunca başaramayacağım belli. Şu örnekte hemen etimolojik keyfiniz kaçacak mesela: İnsan, havanın içinde garkolur, ama boğulmaz. Suyun içinde garkolur ve de boğulur. Demek insanı boğan şey salt bir garkolma hali değildir. 'Farkına varacağı birşeyde' garkolmuş olmasıdır. İnsan suya garkolduğunda suyun farkına varır. Ancak havaya garkolduğu çoğu zamanda havanın farkında değildir.

"Aklına bile gelmez..." demiyorum elbette. Ancak kabul edersiniz: İnsan havanın içinde suyun içinde olduğundan daha rahattır. Oraya göre yaratılmış olmasından gelen "Zaten olması gereken bu!" rahatlığı vardır üzerinde. Karada gezen birisine 'birşeyin içinde garkolduğunu' hatırlatmanız onun için anlık/değersiz bir farkındalıktan fazla birşey ifade etmez. (Zaten birkaç saniye sonra unutur.) Ancak sudaki bir insanın, hele bütün vücudu suda garkolmuş bir insanın, bu farkındalığını unutması zordur. O adam suda bulunduğu her an içinde olduğunun farkında olur. Çünkü su onun 'zaten olması gereken'i değildir. Suda yaşamak üzere yaratılmış değildir. Tersi örneklemeyi balıklar üzerinden de yapabiliriz. Şaire "O mâhîler ki deryâ içredir deryâyı bilmezler..." dedirten sırra dokunuyoruz bu noktada. Balığa suyun farkındalığını unutturan 'olması gerekenin o olması' halet-i ruhiyesi değil midir?

İsterseniz bu noktada fıtrî kelimesini kullanmaya başlayalım. Bizim için fıtrî olan bir açıdan ona karşı farkındalığımızın az olduğu şeydir. "Her fıtrî olan böyledir!" dememekle birlikte yaratılışımıza uygun olanın bu uygunluğun alameti olan bir rahatlıkla dünyamıza geldiği muhakkaktır. Bir insanın yaratılışında 'yazma yeteneğini/aşkının' olması başka birisinin boğulduğu beyaz kağıtta rahatlıkla hareket edebilmesini sağlar. Yaratılışımızda bulunan meziyetler, o meziyetlerle ilgili işler yaptıkça hissettiğimiz huzur ve o meziyetlerin dışında şeylerle meşgul oldukça hissettiğimiz boğulma hissiyle bize kendilerini tanıtırlar. Çok konuşmayı sevmeyen birisine 'konuşmak' merkezli bir iş yaptırdığınızı düşünün. Veya ciddiyetten hoşlanan birisine komedyenlik yaptırdığınızı... Her iki misalde de bu insanların hissedeceği şey sıkıntıdır. Sıkıntı da bir tür boğulmadır. Demek ki, etrafınızı, içinde garkolmak doğanıza uygun olmayan birşey sarmaya başladı. Ve fıtratınız 'rahatsız farkındalığıyla' size sesleniyor: "Çıkar beni buradan!"

Farkındalık zamanı uzatır. Sevmediği bir işte çalışan veya sevmediği ortamlarda bulunan insanların dakikaları sayması biraz bundandır. Etrafınızdakilerin sizin için hava değil su olduğunu farketmeniz ve bu farkındalığın hiç geçmemesi zamanın sizin için açılmasını sağlar. Neden? Zaman şuura farkındalığından ulaşır. Zaman anlara, anlar ise şuurlu farkındalıklara bölünmüştür. Rahatsızlandıkça geçen her anın farkına varırsınız. Oysa sevdiğiniz işte veya ortamlarda şöyle cümleler kurduğunuz çok olur: "Zaman nasıl geçti anlamadım!" Evet, çünkü garkolduğunuz şey sizi boğmuyordu. Boğmadığı için daha az farkına vardınız. Ve zaman kısaldı.

Şimdi, burada bir nefes alalım, yine makas değiştireceğiz. Sagopa'nın "Kendim İçin..." şarkısında geçen bir cümle var. Diyor ki: "Olması gereken şeylerin adını 'iyilik yapmak' koymuşlar." Bence bu cümlenin dikkatimizi çektiği şey önemlidir. İyiliğin 'olması gereken şey' olarak yapılmasıyla 'iyilik yapmak' için yapılması sahibi için farklı tahliller gerektiren bir durumdur. Markar Esayan İyi Şeyler kitabında bu konuya dair şöyle der: "İyiliği canı istemeli insanın." Yine mürşidimin de alıntıladığı tasavvufî bir metinde Nakşibendiliğin yolu şöyle çizilmiştir: "Der tarik-i Nakşibendî lâzım âmed çâr terk. Terk-i dünya, terk-i ukbâ, terk-i hestî, terk-i terk."

Dünyayı, ukbayı, benlik davasını terkeden müridin terketmesi gereken dördüncü şey nedir? Zaten terkettikleridir. Peki, bu ne demektir? Bize bu terkin terki şöyle anlatılır: "Yani dünya, ukba ve benliği terkeden birisi, ben bunları terkettim diyerek böbürlenip kendinin üstün bir mevki ve makamda olduğunu tevehhüm dahi etmemelidir." Ben bu 'terk-i terk'i tarif ederken, Sagopa'nın ve Markar Esayan'ın söylediklerini aklımda tutarak, kendimce şöyle diyorum:

Terk-i terk, ardında bırakmanın 'iyilik yapmak' değil 'olması gereken şey' olduğunu düşünmektir. Terketmekle gelinen yerin kişide sıfat haline gelmesidir. İnsan terkettiklerini unuttuğunda aslında terketmeyi 'fıtrî ahval' haline getirmiş olur. Çünkü öteki türlü terkettiklerini hatırlamak da bir çeşit övünme ve sahiplenmedir. "Ben senin için neler ardımda bıraktım be!" diye başlayan bir ifade, bir mü'minin değil, rakı sofrasındaki berduşun sözüdür. Terk-i terk makamına gelen 'zaten olması gerektiğini' düşündüğü olmamışına bakar. Tıpkı Sahib-i Miraç aleyhissalatuvesselamın vefat zamanında dediği gibi: "Ya Rab, seni hakkıyla bilemedik!"

Mürşidim, Mesnevî-i Nuriye'sinde diyor ki: "İ'lem eyyühe'l-aziz! Hayrat ve hasenâtın hayatı niyet iledir. Fesadı da ucub, riyâ ve gösteriş iledir. Ve fıtrî olarak vicdanda şuur ile bizzat hissedilen vicdaniyatın esası, ikinci bir şuur ve niyet ile inkıtâ bulur. Nasıl ki amellerin hayatı niyet iledir. Onun gibi, niyet bir cihetle fıtrî ahvalin ölümüdür. Meselâ, tevâzua niyet onu ifsad eder; tekebbüre niyet onu izâle eder; feraha niyet onu uçurur; gam ve kedere niyet onu tahfif eder. Ve hâkezâ, kıyas et."

İşte ben bu ifadeleri de yukarıda belirttiğim şeyler ekseninde tefekkür ediyorum. Amellere hayat veren niyetin fıtrî ahvali öldürmesini biraz böyle anlıyorum. Becerebilirsem arzedeceğim: Niyet bir farkındalıktır. Kendine yaptığın bir hatırlatmadır. Tevazu 'olması gereken şey' iken onu kendine hatırlatıyor olman garkolduğunun aksi olduğunu gösterir. (Yoksa ayrıca hissetmeye mecbur olmazdın.) Tekebbüre niyet etmeye mecbur olman aslında garkolduğunun tevazu olduğunu anlatır. Feraha niyet etmen aslında bulunduğun yerin sıkıntı olduğunu gösterir. Gam ve kedere niyet etmen aslında çektiğinin o olmadığını hatırlatır. Birşeye niyet dışarısından edilir. Niyet ettiğin iradenle garkolmayı seçtiğindir. İçinden çıkmaya çalıştığın ise aslında boğulduğundur. Fakat ileri gitme. Sen de ben gibisin. Mecbursun fıtrî olana kadar, yani fıtratın alışana/kuşanana kadar, terk-i terk edene kadar, hoş ahvale iradenle dalmaya. "Benim kalbim temiz!" diyenlere de bir taş vur burada. Şuursuz niyet, niyetsiz irade, iradesiz amel, amelsiz ahval olmaz. Niyetin kaçmaktır. Her niyet edişinde, niyetten önceki halinden, niyetten sonraki haline kaçıyorsun.

Bir 'niyet çoğaltıcı' olarak sosyalmedya

Daha evvel de yazmıştım hakkında. "Ölüm hayatın bereketidir..." demiştim. Bunu derken dayanağım şu idi: Ölümün varlığı ile 'doldurulası' oluyordu hayat. Kabın sınırlılığı doldurulacağı fikrini doğuruyordu. (Kimse dibi olmayan kovayı doldurmak istemezdi.) Onun müphem bir son olarak ufukta duruşu ufuktan öncesini yeterlilik noktasında telaşlı kılıyordu. Hatta demiştim ki: Nasıl ki; tuzağın belirsizliği, dikkatimizi, karşımıza çıkabilecek her türden tehlikeye açık tutar ve rızkımızın biteceği korkusu bizi her gün çalışmaya iter; aynen öyle de; imtihan süresinin belirsizliği de her anın kıymetini anlamamızı sağlar. Zamanın sınırlanmasıyla sorulara ayrılan zaman bereketlenir.

Zamanın bereketi çokça fiildir. Fiilin tetikçisi bir önceki fiilin bitişidir. Tek başına yeterli olmayışıdır. Ölümüdür. Tek bir cevapla imtihan bitmez. Yüzlerce soru vardır. Her yeni soruya geçtiğinizde bir önceki sorunun cevabı ölür. Geçmişte kalır. Zaman devam eder. Bu gidişler karşısında insan bant işçisine dönüşür. En doğru cevaplar en kısa sürede verilmeye çalışılır. Ölümün ensemizdeki bereketli soluğudur bu. İmtihanın ne zaman biteceğini kesin bir şekilde bilemeyişimiz, ama her an bitebileceğini kesin bir şekilde bilişimiz, sorulara karşı bizi diri ve gayretli tutar. Bu noktadan hareketle diyebiliriz ki: Sonsuzluk arzumuz ve fena korkumuzdur bütün gayretlerimizin kaynağı. Arzu koşturur. Korku sakındırır. Biz de böylece yaşarız.

Mülk sûresinde buyrulduğu gibi: "Hanginiz daha güzel işler yapacaksınız diye sizi sınamak için ölümü de hayatı da yaratan Odur." Çünkü 'güzel işler yapmak' kendisini hayat kadar ölüme de borçludur. Kabın bir dibinin olması, yani doldurulması gerektiği hissi ve bitebileceği korkusu, oradan gelen sınırlılık/yetmeyebilirlik endişesi, 'daha fazlası' için bizi koşturur. Mü'minler hayırda yarışır. Kafirler şerde... Fakat en nihayetinde ölüm olmadan ve hatta bu ölüm 'müphem' olmadan bulamayız bu bereketi. Mürşidim bu sadedde der ki:

"İnsan içinde veli, ömür içinde ecel, olmuş meçhul ve mühmel. Cumada müstetirdir bir saat, kabul olur dua edersen. Ramazan'da münteşir bir leyle-i zû-kadîr. Esmâü'l-Hüsnâ'da muzmer iksir-i ism-i Âzam. Bu misallerin haşmeti, hem de o sırr-ı hasen, iphamda izhar eder, ihfâda ispat eder. Meselâ, ecelin iphamında bir muvazene vardır; her dakikada tutar ne vaziyet alırsan. Kefeteyn-i havf ü recâ, hizmet-i ukbâ-dünya tevehhüm-ü bekâî, lezzet-i ömrü verir. Yirmi sene müphem bir ömür olsa ahsen, nihayeti muayyen bin senelik bir ömre. Zira nısfı geçerse, her saati geldikçe güya adım atarak darağacına gidersin. Şey'en şey'en üzülmek ve hem de teselli vermez; sen de rahat etmezsin."

Burada bir nefes alalım. Mevzuyu değiştireceğiz. Fiil çoğaltmaktan (bu iyi birşeydi) niyet çoğaltmaya (bu kötü birşeydir) geçeceğiz. Bu bahsin başında Bediüzzaman der ki: "Ey zîhassa-i meşhure, taayyünle zulmetme..." Ne demektir bu? Burada bir ironi vardır aslında. Malumunuz üzere 'taayyün' birşeyi açığa çıkarmaktır, 'zulm' ise kökeni itibariyle 'karartmak' anlamına gelir. (Kötülük/haksızlık gibi manalar kelimeye sonra katılan anlamlardır.) Peki birşey açığa çıkarılmakla nasıl karartılmış olur? Yahut da açığa çıkartmakla karartma yapılabilir mi? Metnin devamı bu zulmün nasıl işleneceğini de tarif eder:

"Ger perde-i hafânın altında sen kalırsan, ihvânına verirsin ihsan ve bereketi. Herbir ihvânın altında sen çıkması, hem de o sen olması imkân ve ihtimali, herbirine celb eder bir nazar-ı hürmeti. Eğer taayyün edip perde altından çıksan, mükerrem iken altında, üstünde zalim olursun. Güneş iken orada, burada gölge edersin, ihvânını düşürttürüp hem nazar-ı hürmetten. Demek taayyün ve teşahhus zalim birer emirdir. Sahih doğru böyle ise, hem de böyle görürsün. Nerede kaldı yalancı tasannu ve riyâ ile kisb-i teşahhus-u şöhret? İşte bir sırr-ı azîm ki hikmet-i İlâhî, hem o nizam-ı ahsen. Bir ferd-i fevkalâde, kendi nev'i içinde setr ile perde çeker, bununla kıymet verdirir, hem de eder müstahsen."

Sosyalmedyada yapılan ilan-ı aşklar üzerinden şöyle birşey karalamıştım vaktiyle: "Göstere göstere âşık oluyordu. Öyle ki; âşık olduğu gösterdiği miydi, gören miydi, göstermek miydi, belli olmuyordu."

Has dairede olanların 'göstere göstere' yaşanılmasında böyle bir riski hep görüyorum. Göstermenin pek kolaylaştığı bir çağın çocuklarıyız. Hatta gösterdiğimiz şeyin beğenisi ile itibar arıyoruz. Ancak şu tehlike hepimizin paylaşımlarında dolaşıyor: Göstermek o hissin asıl amacını ve hatta 'aslını' öldürüyor. Biraz cür'etle şöyle de diyebilirim: Başkalarına gösterme arzusu her niyetin şirki oluyor. Burada şirkten kastettiğim Allah'a eş/ortak koşmak değil, niyete eş/ortak koşmak. Çünkü mürşidimin de dediği gibi: "Hayrat ve hasenâtın hayatı niyet iledir. Fesadı da ucub, riyâ ve gösteriş iledir. Ve fıtrî olarak vicdanda şuur ile bizzat hissedilen vicdaniyatın esası, ikinci bir şuur ve niyet ile inkıtâ bulur."

İhlassızlık amelin ölümüdür. Yapıldığı kadar kalmasıdır. Bizim de eylediklerimiz ellerimizde ölüyor. Çünkü onları ikincil niyetlerden koruyamıyoruz. (Koşmak durmanın ölümüdür. Durmak koşmanın...) Her fiilin ölümü bir diğerinin başlangıcı olduğu gibi her bir yeni niyet de bir diğerinin ölümü oluyor. Özellikle nafile ibadetlerimizi 'göstere göstere' yapmaktan sakındıran hadis-i şerifler bizi bu açıdan da düşündürmeli. Şunu doğru tayin etmek lazım: İnsan niyetini karar alarak değiştirmiyor. Ancak ikinci niyetler için aynı fiili istimal ettikçe, mesela gösterdikçe, fiilin amaçlarını çoğaltmış oluyor.

Amaçların çoğalışı fiilin bu amaçlardan hangisine yönelik işlendiği konusunda bir tehlike alanı oluşturuyor. İhlasın 'göstermekle' imtihanı burada. 'Sağ elin verdiğini sol elin bilmemesi' sırrı bu. Göstermek bir niyet çoğaltıcıdır. Âşık olduğunuzu gösterdiğinizde asıl âşık olduğunuz göstermek midir, gösterdiğiniz midir, gören midir? Sevgilinize aldığınız çiçeği paylaştığınızda çiçeğin amacı çoğalır. 1) Sevgilinizi mutlu etmek için. 2) Sizin sevgilisine çiçek alan bir erkek olduğunuzu göstermek için. 3) Bu paylaşımı görenlerin takdirini kazanmak için... Sizinkisi hangisinde kalacak? Değiştirip soralım: Fıtrî olarak vicdanda şuur ile bizzat hissedilen, ikinci bir şuur ve niyet ile inkıtâ bulacak mı? Bulmadığını söyleyecek babayiğit az olduğundan ikinci niyetlerin hayat bulacağı alanlardan kaçınmak önemli. Kalbimize sahip çıkamıyoruz çünkü.

Önce 'amelinizde' rıza-i İlahî olmalı

"Demek, iki veli, iki ehl-i hakikat birbirini inkâr etmekle makamlarından sukut etmezler. Meğer, bütün bütün zâhir-i şeriate muhalif ve hatâsı zahir bir içtihadla hareket edilmiş ola." Kastamonu Lahikası'ndan.

Çok şeyler öğrendiğim ve hâlâ da öğrenmekte olduğum bir ağabeyimle yaşadığım anlaşmazlıktan (yoksa yorum farkı mı demeli) dolayı bu yazıyı gerekli gördüm. Çünkü bu yazı, konuyu kafamda da netleştirecek. (Kustuktan sonra içimde ne tuttuğumu öğreneceğim.) Şöyle bir noktadan başlayayım: "Ameller niyetlere göredir..." hadisi, mabeynimizde, metnin tamamından ve dolayısıyla biraz da bağlamından kopuk bir şekilde yorumlanıyor. Tahlilime geçmeden önce hadisin tamamını alıntılarsam: "Ameller niyetlere göredir. Herkese niyet ettiği şey vardır. Öyleyse, kimin hicreti Allah’a ve Resûlüne ise, onun hicreti Allah’a ve Resûlünedir. Kimin hicreti de elde edeceği bir dünyalığa veya nikahlayacağı bir kadına ise, onun hicreti de o hicret ettiği şeyedir." (Buhari, Nikah 5; Müslim, İmaret 155)

Kaynaklarda, Allah Resulü aleyhissalatuvesselamın, bu muhteşem düstûru 'sevdiği hanımla evlenmek için' Medine'ye hicret eden birisi üzerinden söylediği nakledilir. Dikkat edilirse, burada yapılan tesbit, belirsiz bir fiile dönük değil, 'hicret' fiiline dönüktür. Yani fiilin kendisi bellidir. Fiilin şer'î oluşu noktasında bir sıkıntı (veya yorum farkı) yoktur. Hatta Allah Resulü aleyhissalatuvesselam hicret emrini verdikten sonra o hicreti yapmamak mümini mesuliyet altına sokar. Fakat yapılması şer'an mecburî olan bu fiilin niyetinin de lillah için olması lazımdır ki, işte, "Ameller niyetlere göredir..." hadisi bize bu dersi veriyor.

Yaşadığım anlaşmazlık içerisinde farkettiğim şey şu ki: Biz bu hadisi 'zararları belirgin' fiiler için de bir meşruiyet aracı olarak kullanıyoruz. Örneğin; zahir-i şeriata uygun görünmeyen fiilerde dahi, niyetin iyi oluşuyla o fiilin salih amele dönebileceği yönünde bir yorumlayışımız var. Oysa, hadisin tamamı bize böyle bir hakkı vermiyor. Bu yorum tarzının zahir-i şeriatı küçümseyen yanı da yatsınamaz üstelik. Çünkü din bizi sadece kalpteki niyetle değil, ondan önce 'eylemlerle' sorumlu tutmuştur.

Helal ve harama taalluk eden her işimiz, bir niyet işi olmadan önce bir fiil işidir. Niyet, tıpkı yukarıdaki hadis metninde olduğu gibi, fiili eyleyenin 'fiilde kaliteye ulaşmak için' sıhhatini sorgulaması gereken birşeydir. Fakat namazı, orucu, zekatı, haccı vs... yapmadığı, yani hayırda fiili olmadığı halde (hatta buna mukabil haramlarla iştigal ettiği halde) bir de bu emirleri/nehiyleri küçümser tarzda niyetin güzelliğine yapılan vurgu veya onun rıza-i ilahîye matuf olmayan fiileri dahi salih amele dönüştürebileceği düşüncesi giderek "Benim kalbim temiz..." hamakatinin başka tarzda söylenmesine benzer. Zaruretler mi? Zaruretler zaten şeriatın küllüne dahildir. Din, zaruretlerin haram/helallere tesirinden habersiz değildir ki. Fakat zarurete ve şartlarına senin hevan değil, Kur'an ve sünnet karar verir.

Yani demem o ki: Biz, bir insanın Allah rızasını aradığını önce fiillerinden anlarız. Bediüzzaman'ın mahkeme müdafaalarında sıklıkla altını çizdiği gibi, kalbe değil ele bakarız. Hatta, en çok da bu yüzden belki, İhlas Risalesi ismiyle de meşhur 21. Lem'a'nın ilk düsturu şöyledir: "Amelinizde rıza-yı İlâhî olmalı." Yani değildir: "Niyetinizde rıza-yı İlahî olmalı." Niyet, hakikat bilgisi gibi umuma açık değildir. Önce amelde rıza-yı İlahî olmalıdır ki, eylem üzerinden tanımayı gerçekleştirelim. Yoksa kimsenin kalbini bilemeyeceğimizden en kerih bir işi yapanla, en iyi bir işi yapanı niyetçe birbirinden ayıramayız.

Kulluk, kardeşlik mabeyninde fiilde şeffaflık ister. Allah Resulü'nün, Safiye annemizin yüzünü açarak sahabe efendilerimize gösterdiği gibi, amelin açıklığı şeytanın fitne yollarını kapatır. Aksinin en bed örneklerini Fethullahçıların 'maslahat/tedbir' adına şeriat-ı İslamiyede verdikleri tavizlerde gördük. Başkaları da başka örneklerini bize gösteriyorlar. Özetlersem: Varlığı spesifik bir 'zamanın ilcaatı' veya 'iyi niyet' ile rıza-i İlahî'ye matuf olan amellerin değişmemesi için, okumamıza önce fiiller üzerinden başlamamız şart. Okumaya önce niyetten başlamak sağlıksızdır.

Biz, eğer ihlaslı olma iddiasındaysak, hazır olalım, bizi önce fiilerimizden tanıyacaklar. Allah'ın emri ve nehyi dairesinde sorunlu, dolayısıyla takvayla ilgisi sorunlu fiiler işleyip sonra da "Ameller niyetlere göredir..." diyemeyiz. Böyle fiiller işleyenleri de 'taraf-ı muhalifi iltizam' kokan bir bitaraflıkla 'samimi' bulamayız.

Allah Resulü aleyhissalatuvesselam hicreti emrettikten sonra Mekke'de kalmayı seçen bir müslüman "Benim niyetim iyi. Kalıp burada İslam'ı anlatmaya devam edeceğim..." diyemezdi. Deseydi de kimse onun iyi niyetine hamletmezdi. Çünkü zahir-i şeriat onu hicrete mecbur ediyordu. Biz de insanların zahir-i şeriata uymayan amellerini gördüğümüzde elbette bir çeşit halet-i ruhiye okuması yapabiliriz. (Bıçakla üzerimize koşan birisine dair yaptığımız niyet okuması suizan olabilir mi?) Aksi, aklın fonksiyonunu iptal olur. Müminin feraseti nerede kalır? Hucurat sûresindeki 'zannın çoğundan kaçınma' emri, bu noktada, hem daha bireysel/gizli, hem de niteliği meşkuk fiiller için geçerlidir. (Devamındaki 'Casusluk etmeyin!' emri de bunu destekler.) Kötülüğü, işleyeni tarafından da malum ve sakınılıyor olanı deşmemek içindir. Aksinde, zahir-i şeriata uymayan işler için dinin koyduğu tüm müeyyideler duman olur. Çünkü kimse niyeti göremez. Tekrar olacak, ama altını bir daha çizeyim: "Ameller niyetlere göredir..." hadisi, fiilin rıza-i İlahî dairesine isabet ettiği, fakat niyetin isabet etmediği bir durum için söylenmiştir. Fiilin de isabet etmediği bir durumu meşrulaştırmak için değil.

Yazmanın motivasyonları 1: Sana iltifat eden, seni esir almak ister

"Genelde olduğu gibi, bir kişinin kararlılığı, gücünü kalabalıktan alanların cesaretini kırmaya yetmişti." Christopher Hitchens, Genç Felsefeciye Mektuplar

Yazmanın onlarca motivasyon kaynağı içinde yalnız 'beğenilmeye' güvenmek, 'teveccüh-i nas'a müptela olmak, mantıksız iş. Elbette bu mantıksızlığın 'mantıksızlık' olduğunu anlamak için biraz törpülenmeniz gerekiyor. Görmezden gelinmeniz, bekletilmeniz, hatta birkaç kez; "Herkes de yazar oldu arkadaş!" hitabına maruz kalmanız hoş oluyor. Alaya alınmak bile faydalı olabilir bu noktada.

Her nedense, her yazan, ilk yazmaya başladığı günlerde enerji kaynağı olarak 'beğenilme ve farkedilme' arzusunu kullanıyor. Halbuki en marazlısı o. İnsanı kullanılmaya en müsait kılan; hakikati değil, teveccüh edileni söylemeye mecbur eden teveccüh-i nastır. Bediüzzaman'ın teveccüh-i nas ile arasına koyduğu mesafe, yani ondan kaçınmanın gerektiğine dair söyledikleri, sadece kibirden kaçınma merkezinde değil bence. Teveccüh, aynı zamanda yazının (ve öncesinde fikrin) kalitesini de mahveden birşey.

Şöyle ifade edeyim: Bir yazar, birşeyler karalıyorsa ve bu karaladıklarına özeniyorsa, bu, hakikate duyduğu saygıdan dolayı olmalıdır. Kalite veya sanat bu yüzden aranır. "Allah güzeldir, güzeli sever" sırrınca yaptığını güzel yapmak zaten 'yapmanın' omzuna yüklediği birşeydir. Sen bu birincil niyetin ardına ikincil bir niyet (ne bileyim 'insanların beğenisini' mesela) eklediğinde birincil niyetin gümleyip gidiyor. Her yazının bir merkezi oluyor çünkü. Etrafında dönebileceğin yalnız bir eksen var. Merkezine kimi alırsan, sözlerini o şekillendirir. Ya hakikatin kendisi yahut da teveccühün kendisi.

"Hırs, ihlâsı kırar, amel-i uhreviyeyi zedeler. Çünkü, bir ehl-i takvânın hırsı varsa, teveccüh-ü nâsı ister. Teveccüh-ü nâsı mürâât eden, ihlâs-ı tâmmı bulamaz. Bu netice çok ehemmiyetli, çok câ-yı dikkattir. Elhasıl, israf, kanaatsizliği intaç eder. Kanaatsizlik ise, çalışmanın şevkini kırar, tembelliğe atar, hayatından şekvâ kapısını açar, mütemadiyen şekvâ ettirir. Hem ihlâsı kırar, riyâ kapısını açar. Hem izzetini kırar, dilencilik yolunu gösterir."

İnsanların teveccühünün ayrıca bir esir alıcı, bir de tembelleştirici yanı vardır. Size düzenli iltifat eden bir okurunuzu düşünün mesela. Ondan aldığınız her iltifatta sevindirik oluyor, bulutların üstüne uçuyorsanız, büyük problem; zira tattıra tattıra bağımlısı yaptığı şeyi çekip ücret talep etmesi yakındır. Para olarak düşünmeyin, ilk isteyeceği şey; söylediğinizi, onun doğru bildiği ile çelişmeyecek bir şekilde ifade etmeniz. Yani bükülmeniz. Dilenciliğe hazır olun.

Tamam, bu ilk evrede, sizden birebir düşündüğü gibi şeyler yazmanızı istemez, ama yazdıklarınızın düşünceleriyle çelişmesini de istemez. (Açıkça çelişmesin en azından.) Bu noktada sizi biraz evriltir kendine doğru. Bağımlılığın ilk alameti; hakkın hatırı dışında başka hatırların da 'âli' olmaya başlamasıdır. Onu kırmak istemezsiniz. Bazı cümleleri olması gerektiğinden, belki ilk yazdığınız halinden daha yumuşak söylemeye başlarsınız. Halbuki ilk dersi kaçırmışsınızdır: Hz. Musa'ya 'kavl-i leyyin'le söylettiren Allah'tır, Firavun'un iltifatı değildir. Ve Hz. Musa, kavl-i leyyin'i bükülmek değil; hakikati, hakikatten soğutacak bir damara basma ile söylememek olarak anlamıştır.

İltifatları neden seviyoruz? Eğer yaptığımız şeyin zaten gerçekten 'becerdiğimiz' birşey olduğunu düşünüyorsak, iltifatın varlığı veya yokluğu neyi değiştirir? Sanıyorum iltifat tâbi olma öncelikle yazarın özgüven eksikliğinin bir neticesi. Yani muhtaçsın, yaptığının iyi olduğunu bilmek için bir ikinci kişinin onayını arıyorsun. Zayıfsın. Yoksa yazdığının iyi mi, kötü mü olduğunu bilmiyorsun, o kadar başındasın bu işin. Acaba? Eğer buysa yalnız, böyleleri işte en çabuk yazmayı bırakanlar olur. Çünkü kendileri de kendilerine inanmazlar zaten. Kısa bir ilgisizlik onları bitirmeye yeter.

Yeni yazarların tamamı böyle değil. Bir kategori daha açalım. Zira, ilginç olarak, yazma yolculuğunun en başındaki diğer bir grup insanlar, yani bizler, birileri yazılarımızı beğenmediğinde onlara dil çıkarmaktan ve "Seni kim beğenmiş?" demekten geri kalmıyoruz. (Okusun diye gönderdiğimiz halde.) Demek ki, aslında yazdıklarımızın güzel olduğuna inanıyoruz. Eh, zaten inanıyoruz ki yazıyoruz. Peki, bu gösterme merakı nedir? En açık ifadesiyle: Zaaftır. Hamlıktır. İnsanlar beni sevsin, beni övsün, ben harikayım, ben muhteşemim şeysidir bu. Maskeye gerek yok. Yazılarını sağa sola gönderdikçe; "Öff, yapıştı bu da iyice. Her yazısını gönderiyor!" deyip insanların ardından güldüğü; haydi, gülmese bile sıkıldığı genç yazarlar böyle ortaya çıkar. Çünkü beğenilmeye niyet, beğenilmeyi öldürür.

"Hayrat ve hasenatın hayatı niyetledir. Fesadı da ucb, riya ve gösterişledir. Ve fıtri olarak vicdanda şuurla bizzat hissedilen vicdaniyatın esası, ikinci bir şuur ve niyetle inkıta bulur. Nasıl ki amellerin hayatı niyetledir. Onun gibi, niyet bir cihetle fıtri ahvalinölümüdür. Mesela, tevazua niyet onu ifsad eder; tekebbüre niyet onu izale eder; feraha niyet onu uçurur; gam ve kedere niyet onu tahfif eder. Ve hakeza, kıyas et."

Ben, bunun yerine, genç yazarlara farklı bir motivasyon kaynağı öneriyorum. Ve altın değerinde bir öneri olduğunu düşünüyorum bunun: Beğenilmek değil; rahatsız etmek, kızdırmak. Bunun beğenilmekten daha güçlü ve daha yazdırır bir güç olduğunu düşünüyorum. Birincisi; ezberbozan her düşünceniz, bir ezbere iliştiğinden dolayı zaten ister istemez 'okunulur' oluyor. Örneğin: Ezberi bozulmasın isteyen, size cevap verebilmek için, okuyor. Ezberinin bozulmasına açık olan ise; "Nihayet ezberimi bozacak malzeme ortaya konmuş!" diyerek sizi takip ediyor. Nasıl ama?

İnsanların aslında o kadar da ehemmiyeti ve samimiyeti olmayan kuru tasdikini almaktansa, 'insanları sarsmaya' ne dersiniz? Okur-yazar ilişkisi anlamında değişen rolleri ise şöyle ifade edebilirim: Onlar sizin sırtınızı sıvazlamasın, siz onları omuzlarından itin. Sarsılsınlar. Dünyanın kafalarının içindekinden ibaret olmadığını hissetsinler. Bu daha çılgınca ve yazdırır bir motivasyon kaynağı değil mi?

Teveccüh müptelası olursanız, insanlar tarafından beğenilmek istedikçe beğenilmeyecek ve soğuk düşeceksiniz. Yazınıza iltifat edenler bile muhtemelen hiç okumadan, hatta biraz sorgulasanız yazınızın başlığını bile hatırlamadan "Kalemin güzel!" diyecekler. Açık söyleyeyim: Aldatılıyorsunuz. İdare ediliyorsunuz.

Okurlar, özellikle kendileri de yazar olan okurlar, onları sarsacak ve tahrik edecek şeyler yazmadığınız sürece size dikkat etmezler. Size ihtiyaç duymazlar ki okusunlar! Zaten kendileri yeterince güzel şeyler yazıyorlar. Bir gencin daha yetişmesi falan. Peh! İnanın bana kimsenin umurunda değilsiniz. Her taraf kum gibi yazar kaynıyor ve bu kazandaki hiçbir dane diğerinin umurunda değil. (Piyasadaki tecrübelerimden bunu söylüyorum.) Ta ki, can yakana kadar. Can yaktığınız zaman "Ne diyor bu salak?" diye okumaya başlıyorlar. Önce sizi değiştirmeye çalışıyorlar. Değiştiremezlerse, anlamaya başlıyorlar. Ama o bile umurunuzda olmuyor. Çünkü artık aradığınız o değil.

Bu yazıyı yazmamın sebebi bana yazılarını gönderen genç arkadaşlardır. Bu arkadaşları anlayamıyorum. Belki ben de onlar gibiydim, bilmiyorum, serüvenimi bu yönüyle çok hatırlamam. Bana yazılarını göndermelerinden sonra, eğer yazdıklarında hata bulursam veya "Şunun altı boş kalıyor" gibi şeyler söylediğimde çok alınıyorlar. Sanki yapmam gereken sadece iltifat etmek. Ve ben bunu farketmiyormuşum gibi oluyor. "Ne yaptın sen? Rezil!"

İnanın bana, bir sonraki maillerinde üşenmeyip benim yazılarımdaki hataları bana yazanlar bile oldu. İyi de ben zaten ne mal olduğumu biliyorum. Bunu senin bana söylemene gerek yok ki. Yazılarını sana gönderen ben değilim, bana gönderen sensin. Ben birşey olduğumun iddiasıyla yazmıyorum o yazıları. Sadece kuyuya bir taş atmak istiyorum, yüz akıllı o taşı çıkarmaya çalışırken bilgi üretsin diye. Bu kadarcık olsa, bana yeter. Kuyuya taş atanla, kuyudan taş çıkarmaya çalışanın motivasyonları aynı değildir. Deli, iltifatın nasıl esir alıcı birşey olduğunu zaten bilir.