Ve takva, vicdanın ahlakıdır

Shutter Island (Zindan Adası) filmini hatırlarsınız. Leonardo DiCaprio, Mark Ruffalo, Ben Kingsley gibi pek çok ünlü oyuncuyu kadrosunda barındırıyordu. Dennis Lehane’nin romanından sinemaya uyarlanan filmde dedektif Teddy Daniels’ı canlandıran DiCaprio, akıl hastalarının tedavi gördüğü adaya, bir kayıp soruşturması için geliyordu.

Akıl karıştıran birçok olayın ardından en nihayet öğreniyordunuz ki; Teddy Daniels, aslında en tehlikeli hastalardan biridir. Tekrarla geçmişi unutmakta ve kurgu kimliklerle çevresine zarar vermektedir. Adada çevrilen dolaplar da, beyin ameliyatından önce, geçmişini hatırlaması için kendisine verilen son şanstır.

Sonunda ne mi olur? İzlemeyenler için filmin tadını kaçırmak pahasına onu da söylüyorum: Teddy Daniels, geçmişi hatırlar. Ama hatırladığı şey o kadar acı vericidir ki, unutmayı tercih eder. (Final, muğlak bırakılır. Ya sahiden unutmuştur. Yahut da unutmuş gibi yaparak ameliyatı tek seçenek haline getirmek istemektedir.) Ameliyata götürülürken Mark Ruffalo’ya söylediği o anlamlı sorgulamayla da film biter: “Merak ediyorum da, sence hangisi daha kötü olurdu? Canavar olarak yaşamak mı? İyi bir insan olarak ölmek mi?”

Şimdi, kendinizi Teddy Daniels’ın yerine koyun. Bu soruya sizin vereceğiniz cevap ne olurdu?

Herhalde hepimiz bir canavar olarak yaşamaktansa, iyi bir insan olarak ölmeyi tercih ederdik. Çünkü vicdanımız var. Vicdan, eğer bozulmamışsa, sızılarıyla doğruları gösteren bir pusula hükmünde. Bediüzzaman’ın, Mesnevi-i Nuriye’de, hakikati gösterir dört burhan-ı küllî içinde (Kainat, Kur’an, Hz. Resulullah ve vicdan) onu da sayması boşuna değil: “Âlem-i gayb ve şehadetin nokta-i iltisakı ve berzahı ve iki alemden birbirine gelen seyyaratın mültekası, vicdan denilen fıtrat-ı zişuurdur. Evet, fıtrat ve vicdan akla bir penceredir; tevhidin şuasını neşrederler.”

Hakikaten vicdan, bir ucu gaybda olan (sonuçları akıl ve duyularla kestirilemeyen) meselelerde bile, şıklardan hangisinin doğru olduğunu gösterebilme gücüne sahip. Sızlamasıyla veya huzuruyla doğruyu/yanlışı ayırabiliyorsunuz. Penceresinden görebiliyorsunuz.

Bir önceki yazıda (Aşk tesadüfleri değil, tevafukları sever) altını çizdiğimiz ‘uyum kanunu’ açısından düşünürsek, ‘yaratılmışlıktan’ kaynaklanan statik şuurun veya fıtratın kainatla uyumlu olmasından kaynaklanan ahengin, dinamik akla çağrısı bu. (Jack London’ın Vahşetin Çağrısı kitabını okuyanlar, bahsettiğim çağrı öyle birşey değil, ama benzer birşey.) Ne zaman yanlış bir adım atmaya yaklaşsan, aynı Allah’ın yaratmasıyla kardeşin olan kainata uyumun bozuluyor. Vicdanın da kırılmayı sana ihtar ediyor.

Bir ikincisi; vicdan ile nefs arasında şöyle bir kıyaslamam var: Sanıyorum nefs daha çok kısa vadeli/çabuk ulaşılır menfaatleri elde etmemizi sağlamak için bize verilmiş. Mesela; yemek, içmek, hayatta kalmak için muhtaç olduğumuz şeylerin peşinde koşmak vs… Yani nefs aceleci, çabuk ulaşılacak zevke güdümlü.

Fakat vicdan onun zıttı. O da uzun vadede doğru ve dolayısıyla menfaatli olanın peşinde koşuyor. Hatta bu uzun vadeye ahireti de katıyor. Diyelim: Yaptığın şey dünyada menfaatli, ama ahirette sana zararı olacak. Onun için bile sızlıyor vicdan. Diyor ki: “Yanlış yaptın. Bu iş ileride aleyhine.” İşte şeriat da bu kısa vadeli zevkperest ile uzun vadeli hakikatperestin dengesini korumamızı sağlıyor. İkisi arasındaki salınımlarda dengeyi tutturuyoruz böylece.

Nerelerden nerelere geldim. Ben aslında bugün sana Bakara sûresinin altıncı ayetinden söz edecektim. Hani var ya; “Gerçek şu ki, kâfir olanları korkutsan da korkutmasan da onlar için birdir; iman etmezler…” mealinde olanı. Filmdeki inkâr/örtme psikolojisiyle bu ayette aktarılan kâfir psikolojisinin ilgili olduğunu düşünüyorum.

Bilirsin belki: Kâfir, aslında ‘örten’ demektir. Küfür de örtmek. Ama Kurtubî gibi âlimler diyorlar ki: “Şer’î lisanda her nerede küfür vaki oldu ise, bu, İslâm dininde şer’an zarurî olan malum bir şeyin inkârıdır. Nitekim, şeriatta küfür, ni’metlerin inkârı, mü’minin şükrünü terk ve Onun hakkını yerine getirme işini ihmal manalarında gelmiştir.”

İşte bence küfre girenin de hali, örtemezse çekeceği acıdan ötürü, inkâr şeklinde. Kaldıramıyor yani, hem yaptığını günah/inkâr bilip hem de yapmayı. Bu nedenle örtüyor. Bu nedenle hatırlamak istemiyor. Canavar olarak yaşamak kolay değil. Canavar olduğunu inkâr edemezsen, canavar gibi yaşamayazsın. Markar Esayan’ın İyi Şeyler kitabında dediği gibi: “(…) bilimsel açıklamanın vicdanî itirazları gideren bir gücü vardı.” Yahut Bediüzzaman’ın dediği gibi:

"Evet, günah kalbe işleyip, siyahlandıra siyahlandıra, tâ nur-u imanı çıkarıncaya kadar katılaştırıyor. Herbir günah içinde küfre gidecek bir yol var. O günah, istiğfarla çabuk imha edilmezse, kurt değil, belki küçük bir mânevî yılan olarak kalbi ısırıyor. Meselâ, utandıracak bir günahı gizli işleyen bir adam, başkasının ıttılaından çok hicap ettiği zaman, melâike ve ruhaniyâtın vücudu ona çok ağır geliyor. Küçük bir emâre ile onları inkâr etmek arzu ediyor."

İşte bence bu yüzden ayet şöyle diyor: “(…) korkutsan da korkutmasan da onlar için birdir; iman etmezler.” Çünkü onlar ehl-i küfürler. Örtmekten besleniyor fikirleri. Bilmemekten değil. Bildiğini bir bilimsel açıklama(!) ile nefisleri ekseninde şerh etmekte bütün güçleri. Bu izah, onlara vicdanlarını yatıştırmak için kuvvet veriyor. Çünkü vicdan, ancak nefsin tarafını tutmayanlarda çalışır. Ve takva, vicdanın ahlakıdır.

Aşk tesadüfleri değil, tevafukları sever.

Barfi’yi henüz izlemiş olmaktan belki, üzerimde tatlı bir hüzün var. Can sıkanlardan değil. Keyifle taşınanlardan. Güzel birşeyin son bulmasından değil, güzelin mekan/şekil/isim ve belki gölge-i esma değiştirmesinden kaynaklanıyor. Otobüsten el sallamak gibi. (Veya otobüse el sallamak.) Biliyorsun yani, o hâlâ var. Var olmaya da devam edecek. Bundan eminsin. Fakat nasıl desem? Ne de olsa ‘görememek’ de bir uzaklıktır.

İnsanız. Uzaklığı cetvelle, km’yle değil, gözümüzle tartarız. Gözden ırak olan, var olsa da hâlâ bir yerlerde, bir şekilde gönülden ırak olur. Gönlün muhabbet seviyesi ‘her an’dır çünkü. Her an yanında olmasını ister sevdiceğinin. Zaten gönülden ırak olmayı beceremeyenler, mesafeyi istedikleri kadar açsınlar, uzak olamazlar. O noktada gözün de hükmü biter arkadaşım. Biliyorsundur, ama hatırlatayım: İnsan birşeyi kalbine taşıdığında, duyularının farkındalığı değişir. Çünkü ‘kalbin ve ruhun derece-i hayatları’ bedenden farklıdır.

İnsan sınırlıdır. Hakikati, sınırsız esma-yı ilahî olan eşyayı elbet ‘yaratılmış olmakla başlayan’ sınırlarıyla algılar. Yalnız algısı değil, değerlendirmesi de; bu değerlendirmeleri ifade edişi de sınırlıdır bu yönüyle… ‘Sınır’ ne demektir peki? Birşeyin sonu mu? Böyle düşünüyorsan—yanlış değil, fakat—eksiksin arkadaşım. Sınır, yalnızca ‘bitmek’ değildir. ‘Bitmek’ ve ‘yeniden başlamak’tır. Sınırlarda birşeyler biter, bu doğru; fakat az ötesinde yeni birşeyler başlar. Çocukluk biter, gençlik başlar mesela. Hoşgörü biter, nefret başlar. Sevgi biter, ilgisizlik başlar.

Allah ‘Ol!’ demiştir varlığa bir kere, fakat kemal-i kereminden ‘Yok ol!’ dememiştir. Bu yüzden herşey hem biter hem yeniden başlar. Zerreler bile bu kanunun dışında kalmayacak; 30. Söz’de okudun, biliyorsun. Bu yüzden bizim hüznümüz “(…) âşıkane hüzündür, yetimane değildir. Firaku’l-ahbabdan gelir; fakdü’l-ahbabdan gelmez.”

İşte Barfi’yi izledim. Bendeki tesiri böyle oldu. Başka şeyler de anladım elbet o filmden. Mesela şunu anladım: Eğer iki kitabın müellifi birse, o kitaplar birbiriyle çelişmez. Aralarında mutlaka bir uyum yakalarsın. Eğer çelişki varsa, bil ki; müellif değişmiştir. Ya komple değişmiştir yahut düşünce dünyası değişmiştir. Kişi, aynı kişi değildir yani. Bedeninin aynı olması, kaşının gözünün öncekine benzemesi seni aldatmasın. Bizim asıl simamız yüzümüzde değil, içimizde. Ve o beden gibi değil, değişebiliyor.

Eğer bütün kainatı yaratan aynı Allah’sa (ki imanımız böyle) o zaman parçalar arasında uyumsuzluk olmaması lazım. Kur’an’la kainat asla çelişmemeli mesela. Ve yine mesela; Barfi’deki gibi, iki uyumsuz parça diyeceğin; hatta sen değil, modern bilimin iki uyumsuz parça olarak teşhis ettiği; birisi sağır ve dilsiz, diğeri otistik iki insanın birbirine âşık olabilmesi mümkün. Çünkü onlar, aynı müellifin kudret kaleminin ucunda iki güzel nokta olmakla ‘uyum’ kanunundan hariçte değiller, olamazlar. Sivrisineğin gözüyle güneşin arasında bir bağlantı var.

Bizi kandırıyorlar. Aşk tesadüfleri değil, tevafukları sever. Uyum, ‘rastgelelikle’ açıklanamaz çünkü. Denk getiriş olmadan aşkın sırrı izah edilmez. Daha bu gözle baksan neler görürsün. Sonbaharı sarıya, baharı yeşile, gökyüzünü maviye; onları öyle bulduğun için değil yalnız, öyle olmaları gerektiği için, sen de yakıştırırsın. Vücudunda gözlerine daha uygun bir yer bulmaya çalış mesela? Buldun mu?

"Onlar (takva sahipleri) sana indirilene de, senden önce indirilenlere de inanırlar. Ahirete de kesin olarak inanırlar…" ayetini yalnız kutsal kitaplar ekseninde anlama lütfen. Ayette zikredilen ‘inzal olanlar’dan kasıt başka şeyler de olabilir. Kur’an’da demir için de, yağmur için de ‘inzal’ ifadesi kullanılmıştır. Hem ‘kitap’ kaydını koyuyorsan bile neden bunu sadece daha önceki peygamberlere gelen suhuflara ve kitaplara indirgiyorsun? Sen de bir kitap değil misin? Varlık da bir ‘kitab-ı kebir-i kainat’ değil mi?

Hem hatırlarsın, yine ‘demirin indirilmesi’ meselesini aktarırken diyor ki Bediüzzaman: Böyle zikredilmesi nimetiyet cihetini hatırlatmak için de olabilir. Yani yağmur gibi, demir de sizin için ‘indirilmiş’ (çünkü kerem dairesi, kulluk dairesinden yukarıdadır) bir nimettir. Durduğunuz yer itibariyle Allahın her ikramı size indirilmiş sayılır. Kul, Allahından elbette aşağıdadır. “Veren el, alan elden üstündür.” Bu yön değil, konum gereğidir.

Biz elbette hem Efendimiz aleyhissalatu vesselama indirilene; hem de ondan önce indirilenlere inanır, iman ederiz. Çünkü aralarındaki muhteşem uyumu görüyoruz. Onların hiçbir parçasına karşı güvensiz değiliz. Aynı Allah tarafından yaratıldığımıza göre (ki tevhid de bu demektir) onlar da bizim kardeşlerimiz. Biz, beraberken güzeliz. Varsa zahirde bize sorunlu gibi görünenler, onlar da aslında okunması biraz daha gayret bekleyen satırlardır. Takva sahipleri böyle satırlarla karşılaştıklarında pes etmezler.

Biraz incelikli bakarsan fark edeceksin, düşmanlarının bile senin hayatında önemli bir yeri var. Sana kötülük edenler bile seni bir şekilde yetiştirmiş. Şahinin serçeye saldırışı, serçenin daha güzel uçmasına sebep olmuş. Demem o ki: Parçaların, indirilenlerin, kitapların tamamına iman et arkadaşım. Öncekilere ve sonrakilere… Önceki olmakla indirilenlere. En sonraki olmakla da ahirete. Onlarla, yani sürecin tamamına bakmakla, sen tamam olacaksın. Anlarda boğma ki kendini, mutlu olasın. Hüznün de âşıkane olsun. Yetimane olmasın.

"Madem öyledir; hazer et, dikkatle bas, batmaktan kork. Bir lokma, bir kelime, bir dane, bir lem’a, bir işarette, bir öpmekte batma! Dünyayı yutan büyük letâiflerini onda batırma! Çünkü çok küçük şeyler var, çok büyükleri bir cihette yutar. Nasıl küçük bir cam parçasında gök, yıldızlarıyla beraber içine girip gark oluyor. Hardal gibi küçük kuvve-i hafızanda, senin sahife-i a’mâlin ekseri ve sahaif-i ömrün ağlebi içine girdiği gibi, çok cüz’î küçük şeyler var, öyle büyük eşyayı bir cihette yutar, istiab eder."

Son'u olmayan yol, yolların en güzeli

Gayb'a dair bütün anlam araştırmaları, gidip en sonunda 'bilinmezliğe' dayanıyor. Kimisi onu 'beş duyu organıyla bilinemeyenler' olarak tarif ederken, kimisi de 'Allahın bildirmesi dışında bilinemeyecekler' olarak izah ediyor. Ben bu tanımların tamamının hakikatin bir köşesine denk geldiğini düşünüyorum. Ama hakikat, tariflerden ibaret değildir. Tariflerin yetişemediğidir. Zaten tarifin asl-ı hizmeti odur ki; hakikate giden yolda 'hakikat avcısına' mihmandar olabilsin. Fakat perde olmasın. Ama gölge etmesin. Zaten avcı da hakiki ise bilir ki; tarif, hakikate giden yoldur sadece. Hakikatin kendisi değildir.

Şimdi ey nazar sahibi, sen de okuduklarına öyle bak. Ben de birşeylerin etrafında geziyorum. Varıyor muyum, uzaklaşıyor muyum, bilinmez. Yolculuğumun bittiği yer, seninkinin başladığı yerdir sadece. Hayırda yarışıyoruz, ama birbirimizi geçmeden. Gıpta damarını tahrik etmeden. Bir çemberin etrafından, çemberin merkezine koşan çocuklar gibiyiz. Kâbenin etrafındaki saflar gibiyiz belki. Aramızdaki hakikat o kadar büyük ki, bazı birbirimizi de göremiyoruz.

İşte; koştuğum kısmı tarif ediyorum sana, görebilesin diye. Dilerim; sen de bir gün bana tarif edersin. Böyledir bizim halimiz. Fazlası değil. Hele son hiç değil. Marifet yolunda, ilk aldığımız derslerden birisidir seninle: Bu, sonu olmayan, inşaallah cennette de devam edecek bir tedrisin başıdır! Hz. Âdem efendime, talim-i esma ile sonsuzluğun ilk müjdesini tattıran Allah'a hamdolsun. Hiç bitmeyecek olanı öğrenmeye başlamak, hiç bitmeyecek tedrisin müjdesidir çünkü.

Buraya varırken nefes alalım. Ben de sana bencileyin bir gayb tarifi yapacağım. Gaybın, dünyamda nasıl yansıdığını anlatamazsam, bundan sonra söyleyeceklerimi de isbat edemem. Bence gayb, ikinci bir akıl/kalp yürütmeye ihtiyaç duymayacağımız şekilde bize sunulan şahitlik alanının dışında kalan herşeye tekabül ediyor. Yani malumatımızın dışında kalan herşeye... Çünkü aynı kökten gelen 'gıybet' gibi, 'gıyabında konuşmak' gibi kimi kullanımlar, onun bireysel şahitliğimizin dışına dair olabileceğini de gösteriyorlar. (Bu noktada mana-yı isminin, mana-yı harfiden farkı; birincisinde nesnenin kendisine, ikincisinde nesnenin arkasındaki gayba ferasetle nazar etmektir.)

Diyelim; birşeyin şahidi oluyorsun. O şahidi olduğun şeyden sonra, hâlâ şahidi olamadığın her ne varsa, onlar senin gaybındır. Hepimizin şahitlik seviyesi de farklıdır üstelik. İmam-ı Mübin'den Kitab-ı Mübin'e düşen, oradan da bizim nazarlarımıza isabet eden kısımlar, değişiyor. Ehadiyet, bize özel bir gılaf giydiriyor onlara. Kulluğumuz da bunu arttırma çabamız oluyor. Daha çok şeye şahit olma çabası.

Bana öyle geliyor ki; ayet-i kerimenin övdüğü; 'gayba inananlar' bir yönüyle de, işte, bu bilme yolculuğunun hiç bitmeyeceğini kabul edenlerdir. Allah Resulü misali; "Seni hakkıyla bilemedik ya Maruf!" diyenlerdir.

Nasıl tarif etmeli? Yani bizim için her zaman birşeyler gayb kalacaktır. Hakikatin her tarafı aşikâr olmuş, sonuna gelinmiş olmayacaktır hiçbir zaman. Zaten bilmedikleri birşeyler olduğunu kabul edenler ki; yeni şeyler öğrenmek de ancak onlara nasip olur. İlmin başlangıcı, cahilliğin kabulüdür. Şimdi sen söyle arkadaşım: Cahiliyeyi cahiliye yapan nedir? Bilmemek mi? Yoksa bilmediğini bilmemek mi? Bence bütün cahilliklerin 'gaybında birşeyler olduğunu inkâr etmekle' bir ilgisi var.

"Onlar (takva sahipleri), gaybe inanırlar, namazı kılarlar, kendilerine verdiğimiz rızıktan yerli yerince sarfederler..." ayeti bunu da ihtar ediyor âdeta.

Şahit olunan âlemin dışında, şahit olamadığımız birşeylerin de varlığını kabul etmek, farketmek. Buna açmak kalbini ve ruhunu. Beklemek. "Öyleyse, sen kalbinin gözüyle, ruhunun nazarıyla kendini ona mukabil tut ve gözünü ona tevcih et, bekle. Belki kendi kendine gelir..." dersini almak 17. Lem'a'dan. Uyananları uyandıran bu. Uyanmayanların uykularını ağırlaştıran da.

Birşeyi k(g)aybetmek'ten çektiğimiz korkuyu ve acıyı hatırlayalım bu arada. Acaba g(k)ayba iman etmek, birşeylerin yokluğunu ve açlığını çektiğimize iman etmek de olabilir mi? Tamam olmadığımızı, vahiy olmadan tamam olamayacağımızı, hep eksik birşeylerin kalacağını kabul etmek mi? Mesela; dua etme açlığını, Allaha bütün güzel isimleriyle inanma ihtiyacını, bekaya erme açlığını, ibadet etme ihtiyacını... Bunları, k(g)aybettiğimiz birşeyi arar gibi aramak mı gayba iman etmek?

Ah arkadaşım, fıtratımızın derinine insek, daha bunlar gibi bir sürü açlığımız var, hepsini göreceğiz. Hatta her ne ki imana dahildir; inanmayan birisi için, o, fıtratının kaybettiği yanıdır kanaatimce. İbadet de zaten bu açlıkları giderir. "Cenab-ı Hak senin ibadetine, belki hiçbir şeye muhtaç değil. Fakat sen ibadete muhtaçsın..." Belki ayetin devamında namazın, rızıkla birlikte zikredilmesindeki hikmet de bu. Yani muhtaçlıklarımızı farkedişimizin ifadesi ibadetler. (Rızka ne kadar muhtaçsan, namaza da o derece muhtaçsın.) Yani eksik yanlarımızı, k(g)aybettiklerimizi...

Bugün 'insan' kalmaya bak

Başarı kitapları kandırıyor bizi. Açlığımızın yönünü değiştiriyorlar. Kur'an'ın istediği başarı öyle birşey değil. Onların sonuç odaklı 'başarı' anlayışları, Kur'an'ın nazarında başarıdan sayılmıyor. İzzetli bir duruş lazım bize. Vahye göre hüner; içinde çelişkiler olmayan bir hayat yaşamak, ne pahasına olursa olsun dünyayı kazanmak değil. Her gün okuduğun Fatiha'da dilediğin istikamet (sırata'l-mustakîm) bu. Hani o sapmışlarda bulunmayan özelliğin senin. Hariçte kalmanı sağlayan şey 'dâllîn' güruhundan.

Meyveleri hemen istemek acelecilik. Süreci anlamama belirtisi. Burası imtihan dairesi. Sınanıyoruz. Sınanmak, içinde mutluluk garantisi olmayan bir süreçtir.

Çelişkisiz bir hayat yaşamak istiyorsan, sonuçlara odaklanmamalısın. Sonuçlar Allah'ın hikmet elinde. Süreçle olmalı işin. Bugünün hakkını vermelisin ve yarın... Yarın ancak yarına uyandığında işin olmalı.

"(...) vazifemiz hizmettir; vazife-i ilahiyeye karışmamak ve hizmetimizi onun vazifesine bina etmekle bir nevi tecrübe yapmamakla beraber, kemiyete değil, keyfiyete bakmak..." bahsi ne hikmetli ders saklıyor bağrında. Bırak kemiyet/nicelik; hayali, dünyanın dışına çıkmamışlara kalsın. Eğer ahireti istiyorsan, sürecin nasıl yaşandığına konsantre ol. Kavgan keyfiyet/nitelik üzerine olsun. Bugün üzerine olsun.

"Dünyanın 'yarın'ı harika olacak!" diye şu anı savsaklama. Hep böyle kandırıyorlar bizi. Ütopyalarla çukurlarına çekiyorlar. Sırf galip gelenlerden olmak için bugün başka, yarın başka eksenlerde yürümek münafık karakteridir. Müminin yarını, bizzat bugündür. Yarın, takdir-i ilahidir. Hikmeti iktiza ederse, verir. Etmezse, vermez.

Sen bugün 'insan' oluşunun hakkını ver. 'Yarın sultan olurum'a bakma. Bazen Bedir gibi şenlik olur hayat, bazen Uhud gibi hüzün. Yine de kılıcını alıp gidersin. Cihaddan kaçanlara bak, Kur'an onları nasıl anlatıyor? Her defasında sonuçlarla kandırmaya çalışıyorlar müminleri:

"İçlerinden bir takımı: 'Ey Medineliler! Tutunacak yeriniz yok, geri dönün' demişti. İçlerinden bir topluluk da Peygamberden: 'Evlerimiz düşmana açıktır' diyerek izin istemişlerdi. Oysa evleri açık değildi, sadece kaçmak istiyorlardı."

Ama Allah onlara diyor ki:

"De ki: 'Eğer siz ölümden ya da öldürülmekten kaçıyorsanız, kaçmak size asla fayda vermeyecektir. O takdirde bile (hayatın zevklerinden) pek az yararlandırılırsınız.'"

Bunlar da yetmezse, Hz. İsa peygamberim örnek olsun sana. Hani iblis ona, daha bir çocukken demişti: "Madem herşey Allah'ın elinde. Buna o kadar inanıyorsun. O zaman at kendini şu uçurumdan! Eğer Allah varsa, birşey olmasına izin vermez. Atlamıyorsan, imanın eksik demek."

İsa'nın (a.s.) buna cevabı ne güzel olmuştu: "Allah, kulunu değişik hallere sokarak onu sınayabilir. 'Ben böyle yaptım. Senden de şunu bekliyorum' diyebilir. Fakat kulun haddi değildir ki, 'Ben böyle yaparsam, sen de şöyle yaparsın!' deyip Allah'ı sınayabilsin."

Peki, sen söyle şimdi arkadaşım: Ütopya düşleriyle bugünden vazgeçirmeler, bugünün günahlarını yarının husul-u meşkuk zaferleriyle soslayıp yedirmeler, yine aynı iblisin oyunu değil mi? Mesela; âlem-i İslam'ın bir zemherir vaktinde, "Başörtüsü füruattır!" deyip, hakikat-i şeriatı incitip, daha sonra "Biz öyle demesek, bu kadar genç okuyamazdı!" diye hava atanlar... Onlar gelsin hatırına. Bak yarınları ne oldu! Vazgeçtikleri dün, bugünlerine değdi mi?

"O kitap (Kur'an); onda asla şüphe yoktur. O, müttakîler (sakınanlar ve arınmak isteyenler) için bir yol göstericidir."

Ben bu ayeti okuyunca, sanki vahiy bana şöyle diyor arkadaşım: Kur'an, yani içinde şüphe/çelişki bulunmayan o istikamet kitabı; ancak hayatını takva'ya adayanlara yol gösterebilir. Takva nedir peki? Takva istikamettir. Sakınarak yaşamaktır. Yani an'ı yaşamaktır.

Sonrakiler için öncekilerden vazgeçmez. Sonuçlarla ilgilenmez. Yaşam amacı sürecin hakkını vermek olanların ahlakıdır takva. Bu yüzden yine Kur'an der: "Akıbet takva sahiplerinindir." Demez: "Akıbet galip gelenlerindir." Çünkü yine vahiy öğretir ki bize: Dünyevî anlamda bugün galip gelenlerden pekçoğu, ahiret nokta-yı nazarında mağluptur. "Yarınlar bizim!" diye bağıranların çoğu, bugünü bedel vermekle, asl-ı imtihanı anlamadıklarını göstermişlerdir.

İşte bu yüzden köprüyü geçene kadar ayıya dayı demek ahlakında olanlar birşey alamaz Kur'an'dan. Kur'an'ın dersi onlara göre değil. Başta dedim: Başarı kitapları kandırıyor bizi. Yüzümüzü Kur'anî olandan dünyevî olana çeviriyorlar. Fakat yanlış anlama: Bugünün hakkını vermek noktasında elbette onlardan bir hisse alabiliriz. Ama sonuçlara odaklılık, bu bizim tevekkül anlayışımızın ayrıldığı yer. Hem hatamız da değil bu; dik duruşumuz, izzetimiz, istikametimiz.

Bugünün hakkını verip, eğilmeyip bükülmeyip, yarın hatırlatıldığında "Allah kerimdir!" demek, yani esnememek, duruşunu bozmamak; müminliğin şiarıdır, aptallığın değil. Şimdi anladın mı: Sırtında odun taşıyan ihtiyar neden Hatem-i Taî'den daha merttir? Ve neden mümin, 'elinden ve dilinden emin olunan'dır. Elinden ve dilinden emin olunmak bir istikamet belirtisidir çünkü. Sağı solu belli olmazlardan, eylem/söylem uyuşmazlığı yaşayanlanlardan, söz verip de tutmayanlardan olmadığını gösterir. Hasılı; bugün 'insan' kalmaya bak arkadaşım, senin işin bugünle.

Soruların, dualarındır...

"Elif, Lâm, Mîm..." diyor ki bana: Hayat bazen şifrelidir. İkinci bir dikkat, bir nazar ister. Okutmaz hemen kendini. "(...) nazlanan ve istiğna gösteren nazeninlerin mehirleri dikkattir..." Kitapları suçlama. Eğer okumasını bilmiyorsan, en açık satırlar bile okunmazdır senin için. Dillerini anlayana kadar anlamsız şekiller gibi görünür harfler. Bu yüzden diyorum ki: Her okuyamadığını hakikatsizlikle itham etme. Belki sen bilmiyorsun. Belki sorun senin nazarında, eşyada değil. Neden hakikatine varamayınca, abeslikle itham ediyorsun varlığı? Bir kere de bakışından şikayet et. Böylesi bir istiğfar, Rabbe duadır. Bakarsın, nazarın da açılır.

Dünya balığının karnında Yunus peygamberim gibi ol. Birşeyler içinden çıkılmaz geldiğinde; nefsine zulmedebilme, yani kusurun kendinde olabilmesi ihtimalini düşün evvelce. Bir aman ver, hüsnüzan ile bak hemen duvağını açmayanlara. Bir fırsat tanı... Güzellik bazen öyle cesim olur ki, tamamını kuşatamazsın. Parçalarını görürsün ancak. O parçalar okunmuyor diye bütünün anlamını inkâr etme. Ne biliyorsun, belki evveli hoş olmayanın ahiri hoş çıkar. Zaten bu evvellik/ahirlik var ya, hep sendeki sınırlar. Allahın tasarrufuna kayıt mı var?

"Elif, Lâm, Mîm..." diyor ki bana: Bazen üstüne üstüne gelir herşey. Çözemezsin. Tıpkı Cebrail efendimin, Peygamberim aleyhissalatu vesselamı kucaklayıp sıkması gibi, sıkar yaşananlar da seni. "Oku!" der aslında o baskılar sana, ama okuyamazsın. Acizsindir, itiraf edersin: "Ben okuma bilmem!" dersin.

İnsan anlayamadığına düşman olur genelde. Daha da çözemezse, inkâra meyleder. Manasızlık, bir nevi ölümüdür varlığın, insanın nazarında. Hayat mertebelerinde bir gerilemedir. Daralırsın. Akıl bir hisse ister her başa gelenden; onun hissesini vermezsen, hiçbir şeyi ardında bırakamazsın. Hep döner yakalar seni başını yastığa koyduğunda. Yahut yalnız kaldığında. Veyahut yağmur yağdığında.

Bir yere bağladığın/bağlandığın zaman huzurludur dünya senin için. "İman, bir intisaptır..." Bineğini bağlamak gibi birşey bu. En kıymetlilerini, emin birine emanet vermek. Sonra da arkanda bırakmak herşeyini. O sebepten "Huzur İslamdadır!" yazıyor kocaman kocaman mahyalarda arkadaşım. İslam; yani teslimiyet, kendini ve varlığı emin bir yere bağlamak bir nevi. Geri döndüğünde bulacağın bir yere. Bağlamak; 'emin olma' hali. Bağlanmak; 'elinden ve dilinden emin olunma.'

Peki, nereye bağlıyorsun? Elbette hakikat-i eşya olan esmaya. Eşyayı, esma ile birlikte okuyunca herşey yerli yerine oturuyor çünkü. Serseri değil hiçbiri; sahibi ve kanunu var, görüyorsun. İsmini bilmek, tanımanın alametidir. Tanımaksa, ünsiyettir, endişeyi giderir. Aklın omzundan atıyorsun tazyiki böylece. İnsansın en nihayet. Her gördüğünü bir ömür hafızanda taşıyamazsın. Bir ömür endişelenemezsin her kalbine girene. Unutmak da bir nimet, birşeyleri arkada bırakmak da. Bilgini marifetle bağlayıp, bazı bazı gemiye bırakmalısın. Yeni keşifler için, rahatlamalısın.

"Elif, Lâm, Mîm..." Bediüzzaman diyor ki: "(...) sûrelerin başlarındaki huruf-u mukattaa ilahî bir şifredir; has abdine, onlarla bazı işaret-i gaybiye veriyor..." Bana sorsan hayat da böyle. Sana özel şifreleri var. Ehadiyet cilveleri. Serpiştirilmiş ömrün her köşesine. Okuyabilirsen; inayet, ikram, tevafuk, keramet diyorlar. Zaten Kur'an ile kâinat, nazarımda ikizkardeştirler. Birinde ne varsa, ötekinde de vardır. "Yaş ve kuru ne varsa hepsi apaçık bir kitaptadır." Bu yüzden Elif, Lâm, Mîm'lere, Hâ, Mîm'lere; Elif, Lâm, Râ'lara rastladığında şaşırma. Hemen çözülmeyenlere alış.

Haydi bir kısmını çözdün diyelim, bir üst mertebe yine nazarında şifreli kalıyor. Takılıyorsun. Hem sana çok güzel birşey söyleyeyim mi? Allah'ın en büyük nimeti; Onu bilme yolculuğunun hiç bitmemesi bence. Sana nasihatim, kendime ettiğimden farklı değil: Malumatını dünyanın mihengi zannetme. Okuyamadığını inkâra girişme. Anlaşılmayanın da bir gün açılacağına dair açık bir kapı bulunsun kalbinde arkadaşım. Soruların, duaların olsun.

Kurtul önyargılarından. Uzanamadığın ciğere mındar demekten kurtul. "Anlaşılmıyor, anlamadım, o zaman saçmadır!" deme. Allah Resulünün sünnetine ittiba et: "Ben okuma bilmem" de. Çünkü 'bilmediğini bilmek' büyük bir lütf-u ilahidir. Bunu itiraf eden ve azmeden kuluna, lütfeder Rabbisi, okumasını da öğretir. "Elif, Lâm, Mîm..." diyor ki bana: Okumayı öğrenmeye çalışan her talebe, önce harfleri bilir.

Nimete kavuşanların yolu: Yolun kendisi nimet.

Kur'an, arayanların kitabıdır. Bulmuşların(!) değil. Bilme'nin sonuna geldiklerini sananların hiç değil. Ne zaman böylesine rastlasan, Kur'an'ın gırtlağından aşağıya inmediği görürsün. Okudukları ona birşey söylemez olur, çünkü nüzul sebebi yoktur. Vahyin kalbe inebilmesi için ona nüzul sebepleri gerek. Tıpkı Asr-ı Saadette olduğu gibi. Hayatında bir yerlere koyabilmelisin onu. Birşeylere bağlamalısın. Birşeylerine deva olmalı. Birşeylerine ışık tutmalı. Yahut o birşeyler, seni, Kur'an'a bakmaya zorlamalı. Hayatla olmalı yani, ötesinde değil.

Kur'an bir kitaptır; evet, doğru. Fakat yalnızca bir kitap değildir. Bir mürşiddir o. Hem de hayatının her yerinde, her an'ında bir mürşid. Bir kere okunup yola çıkılması gereken değil; yolda hep yanında bulunması/bakılması gerekendir. Nasıl anlatmalı bunu? O bir kere değil, her kere inendir. Bir yere değil, her yere inendir. Bir zamanla değil, her zamanla konuşandır. Bir insana değil, her insana bakandır. İki kapak arasına almakla bitti zannetme. Tek kitap olması vahidiyetin tecellisidir. Herkesle ona özel konuşması ehadiyetin cilvesidir. Yeter ki; hayatını tara, nüzul sebeplerini gör, nur-u tevhid içinde sırrı ehadiyet inkişaf etsin, bağlantıları keşfet. Zaten tefekkür de bu arayışa denilir.

Bediüzzaman 'üç küllî muallimden' bahsediyor ya bir yerde. Kâinat, Hz. Peygamber aleyhissalatu vesselam ve Kur'an diyor ya. İşte bu üç muallimi birlikte okursan açılıyor şifreler. Birbirinden ayrı tuttukça, kapanıyor. Kur'an bir kitap oluyor yalnız; Hz. Peygamber dersinin üzerinden zaman geçmiş bir öğretmen; kainat yalnızca dokunulan, tadılan, görülen, duyulan ve hissedilen.

Böyle yalnız yalnız olmamalı. Karşılaştırmalı ayetleri birbirleriyle. Yollar bulmalı birbirine varası. Bitirmemeli, hep okumalı. Safa ve Merve arasında koşar gibi aralarında koşmalı. Anlıyorum: Sana sadece Kur'an'da geçenleri ayet olarak öğretmişler. Halbuki tek öyle değil. Ayet, delil demek. Kainat ise, baştan aşağıya delil. Sen de bir delilsin. Senin içinde binler delil var. Birleştir uçlarını. Kainat, Kur'an'ı tefsir etsin. Kur'an, kainatı. Allah Resulü, ikisini birden. Müstemi ol, dinle hepsini.

Kur'an, sadece Allah'ın bize söylediklerinden oluşmaz. Söyletmek istediklerinden de oluşur. Cümle dua ayetleri böyledir aslında. Allah'ın bize söyletmek/düşündürmek istedikleridir. Ben de ne zaman Fatiha'yı okusam, Allahın benim dilimde görmek istediklerini Ona sunarken bulurum kendimi: "Nimet verdiklerinin yoluna ilet beni!" derim mesela, "Gazaba uğrayanların ve sapıtmışların yoluna değil."

Gazabı yalnız ahirette mi sanıyorsun? Hayır, hayır; doğru yolu kaybettiğin zaman, tekrar ona çıkıncaya kadar yaşadıkların hep gazaptır. Kaybolmak nasıldır bilir misin? Bir vakit kaybolmuşluğum var, iyi biliyorum: Hayatın azap kesilir. Kalbinde bir zakkum-u cehennem taşırsın ki, çektirdikleri, hakikat-i cehennemden beterdir.

Nereye baksan karanlık, karamsarlık, kararsızlık. Nereye baksan keder! Nereye gideceğin belli değil üstelik, bir sürü neydiğibelirsiz yol var. Azap şaşırtır seni; oradan oraya, oradan oraya koşarsın. (Bakara 17, 19; En'am 39, 122 ışık tutsun sana.) Canı yanan nereye koştuğunu nasıl bilemezse, gazaba uğrayan da nereye koştuğunu öyle bilemez, göremez, düşünemez. Yollar arasında savrulur durur. Sapıtmışlık da aslında budur. Bir kere değil, her keredir artık o sapış. Bir fiil değildir doğru yolda olmayanda sapkınlık, bir melekedir.

Acının aklını başından alması ve deliler gibi kurtulmak için başka acılara koşman. "Bu değil, şu değil, o da değil..." diye ağlaman. Susuzluğun geçsin diye deniz suyu içmen. Bunları düşünürken, Allah Resulünün münafık ahlakına dair tasvirlerini de hatırla. Yolların sayısını arttırmak, kurtuluş getirmez.

'Nimet verilmişlerin yolu...' bana mutluluğu bulduğum yer gibi geliyor. Çünkü kalpte karar olmazsa, nimet de hâzâ zehroluyor. Nedeni, niçini, niyesi belli olmuyor. Sana bütün nimetler üstünde bir nimet söyleyeyim mi? Doğru yolu bulmak, orada olduğunu tüm vicdanınla hissetmek, diğer bütün nimetleri nimet kılan asıl nimettir. Böyle düşününce; Fatiha'nın ahiri, zaten o yolu bulmakla asl-ı nimete kavuşmuşlara, ne güzel bir yol tarifidir.

Tutunamayanlar'ın duası

Boşluktayım. Dengemi arıyorum. Ayaklarımı zemine basmak, nerede olduğumu hiç soru işareti kalmamış şekilde (bizzat kendime) hatırlatmak ve 'sapasağlam bir kulptan' tutunmak istiyorum. İnsanım en nihayet. Tüm zayıflığımla, zaaflarımla insanım. Fazlasını beklememeli ben'den. Bu takılıp kalmalar normal. Duraklamalar, şaşkınlıklar yeni değil. "Kusur, insanın imzasıdır." Kararsızlık ise, her babanın oğluna mirası. Babamdan aldığım bu yükle, yani yaratılışımla, Tutunamayanlar'danım. Fıtratım bu hakikati söylüyor bana: 'Sapasağlam bir kulbu' bu yüzden arıyorum. Muhtacım. Tam da Atay'ın tarif ettiği gibiyim: "Ben Selim Işık, anlatmadan anlaşılmaya âşık."

Yaşlanıyorum galiba. Boşlukların artması, ihtiyarlığıma delil. Durmaya yaklaşırken nesne yavaşlar. Zaman da, ömrüm adına, durma noktasına giderken yavaşlıyor sanki. Açılıyor. Herşey şeffaflaşıyor. Herşey derin artık... Bazı şeyler eskisinden daha boş. Bazı şeyler daha görülebilir. Bazıları daha çok 'keşke!' Herşey hakkında söyleyecek daha çok şeyim var. Daha çok düşünüyor, daha yavaş hareket ediyorum. Yaşlanıyorum. Uğruna yaşanılacak 'şey' sayısı azalıyor. Ve yaşlandıkça, ve durakladıkça, ve tutunamadıkça; Kur'an'ın kendini neden böyle, 'sapasağlam bir kulp' diye tarif ettiğini daha iyi anlıyorum.

Peki yazmak? Yazmak, benim için denge aracı. Rehabilitasyon. Bir pusula değil, bir direk. Kur'an'da dağlara atfedilen tüm vazifeleri, bende 'yazmak' yapıyor: Dengemi sağlıyor. Sarsıntılarımı alıyor. Devrilmekten koruyor beni. İçimdeki hazineleri (varsa) gösteriyor. Durduğum yeri bana ve başkalarına izah etmek için de yine onu kullanıyorum.

Bana ve başkalarına. Önce kendime, sonra başkalarına. Nefsini ıslah etmek, yani onunla fıtrat düzleminde bir sulh aramak, yahut onu kendisiyle barıştırmak; başkalarını da kendileriyle barıştırmanın tek yolu gibi geliyor. Hepimiz insanız. Kendimizden, yani bizi 'biz' kılan şeylerden hareketle başkalarının ruhuna dokunabiliriz. Öteleyerek değil. Başkalarına tesirimiz, kendi içimize uzandığımız kadardır.

Yazılarımın derinliği de, tasannu ile asıl ben'den uzaklaşmadıkları kadar işte. Fazlası değil. Fazlasını yapmaya çalıştıkça, yapmacıklık beni safiyetin nazarında soğuk düşürüyor. Üşüyorum.

Allah'tan her namazda doğru yolu istemek! Tekrar tekrar istemek! Günde beş vakit istemek! Yani Fatiha, yani Fatiha'daki ihdinessıratalmustakîm, yani "Bizi doğru yola ilet!" yakarışı; böyle bir haletteyken daha bir anlamlı geliyor.

İnsan nedir? İnsan savrulandır. Boşluklarda savruldukça tutunmaya çalışandır. (Maddesini tahlil etseniz, onun da çoğu boşluktur.) Unutandır, hatırlayandır. Günah işleyen, ama pişman olandır. Kaybedendir, sonra tekrar bulandır. Gaflete düşen, ama ayılınca huşûda da coşandır. Gönlü bir genişleyip bir daralandır. Rızkı bir genişleyip bir daralandır. Safa ile Merve arasında koşandır. Zıtlar arasında savrulan da savrulandır.

O zıtlardan birisinin ucuna vardığını, orada uzunca kaldığını, pek nadir görürsün. Kur'an da onun bu gelgitlerine çok dikkat çeker. Denizde, dalgalar arasında hali başkadır mesela; karaya çıktığında başka. Derde düştüğünde hali bir başkadır, dertten kurtulduktan sonra başka. İhtiyaçta hali başka, ihtiyaçsız sandığında başka.

İnsan (çok klişe bir benzetmedir fakat) bir yolcudur aslında. Bir yere varmakla değil, kendi içinde yürümekle yolcu. Mevlana'nın (k.s.) tabiriyle kendi 900 katı içinde gezmekle yolcu. Fıtratındaki uçlar arasında hadd-i vasatı arayan bir yolcu.

Modern psikoloji, böylesi boşlukların kaç çeşidini ve bu çeşitlerin bilmem kaç ismini bulursa bulsun, Allah yarattığı zamandan itibaren insanda bu boşluklar vardı. O, yaratılışından belliydi ki; zaman zaman kaybolacak; koşacak fakat duracak ve kendine yol arayacaktı. Zaten bu arayış için yaratılmıştı. Nebiler ona bu yüzden yollanmıştı. Bu yüzden tutunacak bir yer arıyordu. Belki bu fıtrî duasının kabulüydü, imtihanı. Bu aramak, bulmak, kaybetmek ve tekrar aramak yeteneğindendir ki; arayışlar âlemine, aramak için gönderilmişti. İbn-i Arabî'nin (k.s.) o hoş ifadesiyle: Her arayan bulamazdı, ama bulanlar ancak arayanlardı.

Bak nereden başladık, nereye geldik. Tıpkı hayatlarımız gibi cümlelerimizde savruluyor. Başladığımız yer, bitirdiğimiz yer değil. Doğru yerde başlamak, doğru yerde bitirmenin garantisi değil. Tutmuyor her zaman amaç ve sonuç. Olmuyor. Bu iman/hayat yolu her vakit uyanık olmayı ve süreci sınamayı gerektiriyor. Yolun nihayeti değil, yolun kendisi maksat sanki. O yüzden hep tetikteyiz. Hiçbir yerde uzun kalamıyor, tekrar aramaya başlıyoruz. Bunca savrulmalar içinde değil beş vakit; hatta kırk vakit, kırk tekrar ile "Allahım bizi doğru yola ilet!" desek yeri var, öyle değil mi? Bir de böyle bakıver Fatiha'ya be arkadaşım. Yani Tutunamayanlar'ın duası nazarı ile.