Parçalarda boğulmak 5: Risale-i Nur'dan başka kitap okunmamalı mı?

Geçtiğimiz günlerde, Umberto Eco'nun, bir üniversitede yaptığı sunum ve ardından bu sunum üzerine yapılan tartışmalardan oluşan Yorum ve Aşırı Yorum (Can Yayınları) kitabını okudum. Hayatta tesadüf diye birşey yok. Bu kitabı okumamın 'parçalarda boğulmak' üzerine çokça kafa yorduğum bir döneme denk gelmesi tesadüfle açıklanamaz. Zira Eco da kitapta 'aşırı yorum' ismini verdiği kavram çerçevesinde metinlerdeki parçaların, metnin bütünlüğünün hilafına olarak yorumlanmasını eleştiriyordu. Yani bir okurun, okuduğu bir metni nereye kadar yorumlamaya hakkı vardı? Koşabileceği alan neydi ve nereye geldiğinde durmalıydı? Buna bir cevap arıyordu Umberto Eco sunumu boyunca.

Ona göre, 'metni kullanmak' ve 'metni yorumlamak' isimlerini verdiği iki yolda yorumcuyu, kullanıcıdan ayıran şey; yaptığı yorumun metnin bütününe aykırı olmamasıydı: "Bulunan şey, metnin metinsel tutarlılığına ve bunun ardındaki özgün bir anlam sistemine bağlı olarak söylediği şey midir, yoksa alıcıların kendi beklenti sistemlerine bağlı olarak buldukları şey midir?" Bu soruya verilecek cevap, aynı zamanda kullanıcı ile yorumcu arasındaki nüansı da verecekti bizlere. Demek ki; bütüne bakmak, parçada yapılmaya çalışılan şeyin sağlığını sınamak açısından kıymetliydi. Kitapta buna dair pekçok örnek bulunmakla birlikte, benim pek beğendiğim bir kısmı buraya alıntılamak isterim:

"İpuçlarına gereğinden çok önem verme, çoğunlukla çok belirgin öğeleri önemli olarak değerlendirme eğiliminden kaynaklanır; oysa, bu ipuçlarının belirgin olması gerçeği, bize onların çok daha iktisadi olarak açıklanabileceğini göstermelidir. Yanlış öğeyi konuyla ilgili görme konusunda bilimsel tümevarım kuramcılarının verdiği bir örnek şudur: Bir doktor, siroz rahatsızlığı olan hastalarının hepsinin düzenli olarak viski-soda, konyak-soda ya da cin-soda içtiğini fark eder ve bundan sodanın siroza yol açtığı sonucuna varırsa, yanılmış olur. Yanılmış olur, çünkü üç durumda da ortak bir başka öğenin, alkolün var olduğunu fark etmemiştir; yanılgısının ikinci bir nedeni de, yalnızca soda içen, hiç alkollü içki kullanmayan ve siroz rahatsızlığı olmayan bütün hastalarının durumlarını göz ardı etmiş olmasıdır. Bu örnek gülünç görünüyor, çünkü doktor başka yollardan açıklanabilecek birşey üzerinde durup, asıl merak etmesi gereken konu üzerinde durmuyor; bunu yapmasının nedeni ise, belirgin olan sodanın varlığını fark etmenin, alkolün varlığını fark etmekten daha kolay olmasıdır."

İşte! Arananın, bulunanı nasıl etkilediğini anlatan harika bir örnek. Hem de parça yanıltıcılığını güzel izah ediyor. Eco'nun bu örnekle dikkatimizi çektiği şeyse şu: Parçadan çıkardığınız hükmün doğruluğunu, ancak onu bütünde sınayarak anlayabilirsiniz. Hakikat, bütünün yalnızca bir köşesinde doğru olan değildir, her zaman ve her yerde doğru olandır. Genele en yakın olan doğruya 'hakikat' deriz biz. Bediüzzaman'ın 'hakikat mesleği' diyerek altını çizdiği şey de buna tekabül eder. Bireysel (veya zümresel) keşiflerden, kerametlerden, zevklerden öte; herkesin, her zaman istifade edebileceği şekilde sunulan marifet bilgisidir hakikat bilgisi. Mümkün olduğunca umumun görebileceği şekilde söylemektir burada hüner, sözü. Doktorumuz yanıldı. Çünkü içilen bir karışımken onu yalnızca soda görme kolaycılığına düşmekle parçada boğuldu. Nazarını biraz daha yukarıya kaldırsa, önce içileni karışım olarak görse, 'Daha neler varmış?' diye baksa, hatasını teşhis edebilirdi.

Aslında bu sınama metodunu Bediüzzaman da kullanıyor. Geçmiş yazılarda birkaç örneğini verdim. Burada bir tanesini daha vereyim. Peygamber Efendimizin (a.s.m.) çok eşliliği meselesinde eşlerinin çokluğunu 'art niyetli' okumalarına tâbi tutanlara veya kalbine şüphe gelenlere neyi delil olarak gösteriyor Bediüzzaman? Yine Efendimizin (a.s.m.) gençliğini. Hayatının bütününü. Nasıl mı? Alıntılayalım:

"Yüzbin defa hâşâ ve kellâ! O dâmen-i muallâya şöyle pest şübehâtın eli yetişmez. Evet, onbeş yaşından kırk yaşına kadar, hararet-i gariziyenin galeyanı hengâmında ve hevesât-ı nefsaniyenin iltihabı zamanında, dost ve düşmanın ittifakıyla kemâl-i iffet ve tamam-ı ismetle Haticetü'l-Kübrâ (r.a.) gibi ihtiyarca birtek kadınla iktifa ve kanaat eden bir zâtın, kırktan sonra, yani hararet-i gariziye tevakkufu hengâmında ve hevesât-ı nefsâniyenin sükûneti zamanında kesret-i izdivaç ve tezevvücâtı, bizzarure ve bilbedâhe, nefsanî olmadığını ve başka ehemmiyetli hikmetlere müstenit olduğunu, zerre kadar insafı olana ispat eder bir hüccettir."

Bize burada gösterilen ne? Efendimizin hayatının tamamı. Neden gösteriliyor? Çünkü bu şüpheyi kalbinde duyanlar ve bu noktadan çirkin söylemler geliştirenler, parçada boğuluyoruz. Ahlaka dair geliştirdiğimiz (veya şeytanlarımızın geliştirdiği) bu çirkin argümanlar, Efendimizin (a.s.m.) yalnız ahir ömrüne dair. Halbuki onda (haşa) böyle bir ahlak bulunsaydı, sadece bu bölümüne (özellikle de bu bölümüne) tesir etmezdi. Hatta aksine, gençlikte şehvet daha kuvvetli olduğundan, o ahlakın kem izleri daha çok gençlikte görünmek lazımdı. Eğer gençlikte görünmüyor da (ki görünmemiş) ihtiyarlıkta evlilikleri artıyorsa, demektir ki bu; bu evlilikler şehveti tatmin için değildir. Başka hikmetleri vardır. Burada Bediüzzaman Hazretlerinin yaptığı da aslında parçada boğulmaktan kurtarmak bizi. Efendimizin hayatının tamamını aynı nazarla seyrettirerek parçadan çıkardığımız şeytanî argümanların sınamasını yapmak ve onları cerh etmek. Çok da başarılı bir yöntem bence.

Bu sağlamayı seviyorum. Daraldığım pekçok meselede sırat-ı müstakimi bulmama yardımcı oluyor.

Mesela bu yöntemle Risalelerde bir bölüme daha bakalım. Üzerinde en çok tartışma olan metinlerden: "Risale-i Nur talebelerinin hasları olan sahip ve vârisleri ve haslarının hasları olan erkân ve esasları olan kardeşlerime bugünlerde vuku bulan bir hadise münasebetiyle beyan ediyorum ki, Risaletü'n-Nur hakaik-i İslamiyeye dair ihtiyaçlara kâfi geliyor, başka eserlere ihtiyaç bırakmıyor. Kat'î ve çok tecrübelerle anlaşılmış ki, imanı kurtarmak ve kuvvetlendirmek ve tahkiki yapmanın en kısa ve en kolay yolu Risaletü'n-Nur'dadır. Evet, onbeş sene yerine onbeş haftada Risaletü'n-Nur o yolu kestirir, iman-ı hakikîye isal eder..." gibi kısımlarda, 'başka eserlere ihtiyaç bırakmıyor'un bağlamından ve kayıtlarından koparılarak "Başka kitap okumaya gerek yok, Risaleler yeter!" diye Nur talebelerine dayatılır hale gelmesi, bazılarının başka eser okuyanlara 'yolundan sapmış' muamelesi yapması veya küçümsemesi nedendir?

Bunun sebebi yine bütüne bakmama bence. Bediüzzaman'ın kendi eserlerinde andığı, bazı yerlerde havale ettiği, onlarca kitaba bakmadan, yalnızca bu metnin üzerinden bir hüküm üretme, parçada boğulma. Belki de sırf bu yüzden Risale-i Nur'a kaynakça hizmeti vermiş, Bediüzzaman'ı yetiştirmiş eserlerin çok azını bugün biliyoruz ve çok azını da okumuşluğumuz var. Yukarıda alıntıladığım mektubun hangi hadise üzerine, hangi çerçevede yazıldığını anlamadan, ondan çıkarılan hüküm bütüne uyumu açısından sınanmadan bir yere varabilmemiz çok güç. Nazarımızı kaldırıp bütün külliyata o gözle bir baksak; Bediüzzaman kaç kitap okumuş, kaç kitaptan alıntı yapmış, kaç kitaba değinmiş, kaç kitaptan ismen bahsediyor, kaçına havale ediyor; bunları araştırsak... O zaman sodanın bir günahı olmadığını anlayacağız. Günah, bize parçadan çıkardığı hükmü dayatan doktorlarda. Bizim de günahımız, bütün elimizin altındayken, onunla parçayı sınamamakta.

Bediüzzaman neden evrimi eleştirmiyor?

Önce bozulan 'hayat' mıdır, yoksa 'itikat' mıdır? Evet, sizi yeni bir "Yumurta mı tavuktan çıkar, tavuk mu yumurtadan?" sorgulamasına davet ediyorum. Zira bu ikisinin arasında da, tıpkı tavuk ve yumurta örneğinde olduğu gibi, girift bir ilişki var. İlişkinin giriftliği değinilen iki nesnenin de birbirini gerektirebilir oluşundan kaynaklanıyor. Daha doğrusu: Aralarında 'mukarenet' var. Yani tavuk, yumurtanın sebebi olabileceği gibi, yumurta da tavuğun sebebi olabilir. Yumurta tavuğun neticesi olabileceği gibi, tavuk da yumurtanın neticesi olabilir. Sonucun hem neden hem sonuç, nedenin de hem sonuç hem de neden olduğu bir düzlem.

Mü'min böylesi tekerlemeli demagojilerele karşılaştığında boğulmamalı. Bir adım geriye çekilip daha geniş çerçeveden bakabilmeli olaylara. Parçalarda boğulmamanın sırrı bu: İster tavuk yumurtadan çıksın, ister yumurta tavuktan. Neticede ikisi de yaratan Allah. Biz, temelde şirke karşı savaşıyoruz, sebeplerin sıralaması üzerine değil. Allah, ister birisini diğerine neden kılar, ister diğerini ötekine sonuç. Alt tarafta sürdürülecek tartışmaların itikadî anlamda 'olmazsa olmaz' bir yanı yoktur. Amma ki Kur'an ve sünnetle bize ulaşan bilgiyle çelişmeye. Ve kendisini, kendisi için nasların bükülmesini isteyecek kadar, mutlak bir doğru olarak dayatmaya. Zoolojiye dair kısmı ise: Bugün böyle bulunur, yarın başka bir delil ortaya çıkar, öteki gün başkası isbat edilir. Bir gün Newtoncu fizik sarsılmaz görünür, öteki gün Kuantum fiziği ortaya çıkar, yarın bir başkası onların yerini alır, vs. Bilim tedricen ve zamanla gelişir. Fakat ikincil niyetli teolojik saptırmalar çıkarılmadığı sürece bilim imansızlık üretmez. Bize yatayta Allah'ın azametini anlamanın imkanlarını sunar. Dikeyde ise herşeyin yaratanı, devam ettireni, sebep-sonuç ilişkisinden aşkın bir şekilde, Allah'tır.

Evrim teorisi bile (isbat edilemezliği bir yana) teori düzleminde türden türe atlamaları tesadüfle açıklamıyorsa, yani o türden türe atlamaları bir Yaratıcıya bağlıyorsa, "Canlılar böyle oluştu fakat o türden türe atlamaları da yaratan Allah'tır!" diyorsa işine bakabilir. Çalışmaya devam edebilir. Ama dikkatinizi çekerim: Yalnızca işine bakabilir. Kendisini bize dayatamaz. "Ehakkın müddet-i taharrîsi zamanında bâtılın vücuduna bir nev'i müsamaha var..." sırrınca bir tasavvurî ihtimal olarak ufukta asılı kalabilir.

Bugün, evrim teorisini sorun haline getiren 'biyolojik bir sanrı' olarak ortalıkta dolaşmasından ziyade, sanki kat'i bir hakikatmiş gibi içinden yapılan teolojik çıkarımlardır. Dinin de ona göre bükülmeye zorlanmasıdır. Bizim temelde mücadelesini verdiğimiz şey: Kainatın 'çoklu ilah' düzleminde veya 'ilahsız' açıklanamayacağıdır. Yaratılışın keyfiyeti Allah nasıl dilerse öyledir. Fakat, burada yine altını çizmek mecburiyetindeyiz, evrim veya herhangi başka bir teorinin bize kendisini 'bilimsel bir dogma' olarak dayatmaya hakkı yoktur. Origin Unknown filminde de hatırlatıldığı üzere: "Bilim tekrarlanabilirlik üzerine kuruludur." Evriminse bugünde tekrarlanabilirliği yoktur.

Yüzümüzü mürşidime dönelim. Evrim teorisini Darwin'in ortaya atış tarihi 1859. Bediüzzaman'ın Tabiat Risalesi'ni telif ediş tarihi ise 1920 civarı. Peki, Bediüzzaman, neden evrim teorisini birebir hedef tahtasına koyup eleştirmemiştir? Ben bunu iki sebebe bağlıyorum. Birincisi: Bediüzzaman'ın Kur'anî yoludur ki, Kur'an, fizik/biyoloji kanunlarını değil, kainatta sürekli tekrar eden olayları (ki bu tekrarlar da aslında ismi konulmamış bir/birçok kanunun habercisidir) misal olarak verir. Kur'an tüm değişmezliği, açıklığı ve yalınlığı içinde kainatı delil olarak kullanır. Umuma hitap eder. Gün gelir insanî bilim diye isimlendirdiğim tesbit edilen fiziğin, kimyanın, biyolojinin kanunları, yenilerinin veya daha doğrularının keşfiyle değişebilir. Ancak Kur'an, tekrar eden nesnelere ve olaylara dikkatlerimizi çektiği için, eskimez. Hatta zaman eskidikçe Kur'an gençleşir.

Bence Bediüzzaman da Yeni Said döneminde bu yolu kullanıyor. Teoriler veya kanunlar düzleminde, felsefenin zemininde, meseleleri tartışmak yerine, kainat düzleminde tüm zamanların anlayacağı bir şekilde varlığı tartışıyor.

"Eski Said ile mütefekkirîn kısmı, felsefe-i beşeriyenin ve hikmet-i Avrupaiyenin düsturlarını kısmen kabul edip, onların silâhlarıyla onlarla mübareze ediyorlar, bir derece onları kabul ediyorlar. Bir kısım düsturlarını, fünun-u müsbete suretinde lâyetezelzel teslim ediyorlar; o suretle, İslâmiyetin hakikî kıymetini gösteremiyorlar. Adeta, kökleri çok derin zannettikleri hikmetin dallarıyla İslâmiyeti aşılıyorlar, güya takviye ediyorlar. Bu tarzda galebe az olduğundan ve İslâmiyetin kıymetini bir derece tenzil etmek olduğundan, o mesleği terk ettim..." derken de kastettiği belki bu.

Yani, evrimi 'içinde kalarak' değil, daha ötesinde 'tesadüflerin yaratıcılığının mümkün olmadığının altını çizerek' konuşuyor. İkincisi de bu bence: Felsefe-i beşeriyeyi layetezelzel kılmamak, ona yaslanmamak, onun dogmalarına da hakikat muamelesi yapmamak. Daha öz bir ifadeyle: Bilimselliğin cazibesine kapılıp vahiyden olmamak. Parçalarda boğulmanın bir açıdan da buna baktığı kanaatindeyim. Hem şu da var: Bilim modern dünyanın varlığı açıklamaya çalıştığı 'uzmanlaşma adacıklarından' oluşmuştur. Biz ise adacıkları değil bütünlüğü dava ediyoruz. Vahyin ve sünnetin bu bütünlükten haber verdiğini iddia ediyoruz. Elbette, her meseleyi yine adacıklar üzerinden değil, biraz geriye çekilip bütün üzerinden konuşmak hikmetli olacaktır.

"Kur'ân-ı Hakîm şu kâinattan bahsediyor; tâ zât ve sıfât ve esmâ-i İlâhiyeyi bildirsin. Yani bu kitâb-ı kâinatın maânîsini anlattırıp, tâ Hâlıkını tanıttırsın. Demek, mevcudâta kendileri için değil, belki Mûcidleri için bakıyor. Hem, umuma hitâb ediyor. İlm-i hikmet ise, mevcudâta mevcudât için bakıyor. Hem, hususan ehl-i fenne hitâb ediyor. Öyle ise, mâdem ki Kur'ân-ı Hakîm mevcudâtı delil yapıyor, bürhan yapıyor; delil zâhirî olmak, nazar-ı umuma çabuk anlaşılmak gerektir."

Hz. İbrahim aleyhisselam ile Nemrud arasında geçen o diyaloğu hatırlayalım: Yaratmak ve öldürmek noktasında Nemrud'un takıldığını, aşamayacağını, çıkamayacağını anlayan İbrahim aleyhisselam, onunla getirdiği iki esirden birisini öldürüp diğerini sağ bırakmasını tartışmayı seçmedi. Yani; "Senin bu yaptığın benim kastettiğim değil!" demedi. Nemrud'u biraz daha geriye çekerek hayat ve ölüm hakikatlerine daha geniş bir çerçeveden bakmasını salık verdi. Bakara sûresinin 258. ayeti bunu bize şöyle haber veriyor:

"Allah kendisine mülk verdi diye İbrahim ile Rabbi hakkında tartışanı görmedin mi? İbrahim: 'Rabbim, dirilten ve öldürendir' demişti. 'Ben de diriltir ve öldürürüm' dedi; İbrahim, 'Şüphesiz Allah güneşi doğudan getiriyor, sen de batıdan getirsene' dedi. İnkar eden şaşırıp kaldı. Allah zulmeden kimseleri doğru yola eriştirmez."
Evet, hayat ve ölüm, kainatta sürekli tekrar eden örnekleriyle bir büyük kanunun parçasıdır. Büyük bir sistemin parçasıdır. Bir köşesini güya kendi namına zaptetmekle kimse bir kanunun sahibi olamaz. İnsanın zahiren elinden çıkan fiiler de bu nedenle kendisinin olamaz. Çünkü o hangi fiili eylese bir kanunla bağı vardır. Parçasıdır. Bütünün sahibi olamayan parçasının sahibi olamaz. Bu yüzden 'tevhid' varlığın en sarsılmaz hakikatidir. Vahiy de, o bütünü gören makamdan geldiği için, en sağlam bilgi kaynağıdır. Bilimin elemanı gibi çalıştırılamaz.

Mutlak vekilliğe serzenişler 3: Tehlikeli kıyaslamalar

'Mutlak vekillik' meselesine dair yazdığım, yarı eleştirel, yarı analiz yazılarımdan sonra, bana en sık yapılan itirazlardan birisi de şöyle: "Onlar (yani abiler) Bediüzzaman'ı gören, onunla bulunan, ondan ders alan 'ilkler' sınıfındandırlar. İlkler başkadır. Sahabe, nasıl ki, Hz. Resulullah aleyhissalatu vesselamı görmekle ümmet içinde ilk ve üst bir konumdadır; Bediüzzaman'ı görenler de Nurcular içinde ilk ve üst bir konumdadırlar. '(...) sohbette insibağ ve in'ikâs vardır.' Yazılarınızda bu sırrı yakalayamamanız üzücü." İnanın, cümleler değişse de, pekçok kişi aynı perspektiften yaklaşıyordu meseleye. Bunlardan birisine şaka yollu şöyle itiraz ettim: "Aman, bunu 'sevmeyenlerimiz' duymasın! Yoksa bize 'Bediüzzaman'ı Allah Resulü aleyhissalatu vesselamın yerine koyuyorsunuz' diye saldırırlar." Diğer birisine ise daha ciddi şekilde şunu teklif ettim:

"Bu teşbihinizde hata var. Benzetilen ve benzeyen arasındaki kıyaslanmazlığı ıskalıyorsunuz. Bediüzzaman, bir varis-i nebi olsa da (ki buna can u gönülden inanıyorum) nuru velayettir, kurbiyet-i ilahiyeye bakar. Nübüvvetin nuru başkadır, akrebiyet-i ilahiyedendir. Eğer böyle bir kıyaslama yapacaksak, sahabeye bakmak yerine, ilk müceddid olduğu rivayet edilen Ömer b. Abdülaziz (k.s.) başta olmak üzere Mevlana Halid-i Bağdadî'ye (k.s.) kadar müceddidler kervanına bakmalıyız. Onlarda muamele nasıl olmuş? Analiz etmeliyiz. Acaba onlarda da ilk olanlar tabii olarak üst ve sorgulanmaz vekiller olarak mı muamele görmüşler? Hak verirsiniz ki: Benzetmeye yakışan, benzerine bakmaktır. Bediüzzaman'ın, müceddid olması hasebiyle, benzeri ise diğer müceddidlerdir, Allah Resulü değil."

Tabii bunu söyleyince iki tavırla karşılaşıyorsunuz: Muhatabınız eğer ehl-i insafsa, bu sorgulamanın 'daha evvel hakkında düşünmediği bir alana tekabül ettiğini' kabul ediyor, düşünmeyi vadediyor. Ama yeni soruları sevmeyen bir tipse, cevabı hazır: "Sen de nurcuların Abdülaziz Bayındır'ısın."

Bir keresinde sadece beni değil, böyle sorgulamaları sever bir grubu da itham etmişlerdi aynı şekilde: "Siz de nurcuların Mutezilesisiniz." Eh, anlıyorum onları da. Sorulara mantıklı cevaplar aramaktansa, ezberlerine sarınıp uyumak daha kolaydır. Cevap aramak emek ister, zahmet ister, mesai ister. Hazır cevapların üzerinde yan gelip yatmak varken yenilerine ne gerek var? Ezberi bozulan her insanın ilk tepkisi, biraz da bu yüzden, öfkedir zaten. Öfkedir, çünkü onu yeni bir mesaiye mecbur etmişsinizdir. Rahatın terki, ehl-i hamiyetten olmayana, zordur.

Bu meselede sahabeyle kurulan benzerlik bir yandan da bana ironik geliyor. Zira irşadına maşuk olduğumuz kişinin 'sonraki hiçbir neslin sahabe ile kıyaslanmayacağına dair' bir eseri de var: 27. Sözün Zeyli. "Sahabeler hakkındadır..." ifadesiyle başlayan bu eserin her parçası şunun altını çiziyor: Ümmetin geri kalanıyla sahabiler arasında fazilet veya konum açısından kıyaslama yapılamaz. Onlar eşsizdir. Durumları farklıdır.

Yazılarımı eleştirirken, ilklerden olmanın ehemmiyetini, aynı eserden alıntıladıkları; "Çünkü, sohbette insibağ ve in'ikâs vardır..." cümlesine dayandıran bu kardeşlerin, o cümlenin, mezkûr eserde sahabe için söylendiğine dair bilgileri bulunmuyor mu acaba? Yani kullandıkları amacın tam tersi bir şekilde, ehl-i velayetten olanların (veya velayet ehlinin yanında bulunanların) Allah Resulünün yanındakilerle kıyaslanamayacağının altı çizilmiyor mu orada? Peki, o cümle nasıl birden bire tam tersi bir amaçla kullanılabiliyor?

Umberto Eco, Yorum ve Aşırı Yorum (Can Yayınları) isimli eserinde okurları iki sınıfa ayırır: 1) Metinleri kullananlar. 2) Metinleri yorumlayanlar. Kullananlar pragmatisttir. Metinleri işlerine geldiği gibi bükerler. Ki ben buna Gülen hakkında yazdığım Siyer-Bükücü başlıklı yazılarda bir nebze değindim. Diğerleri ise metinlerin onları götürebileceği bilgi miktarını arttırmaya çalışırlar. İki grup arasındaki nüansı şöyle tarif eder Eco:

"Bulunan şey, metnin metinsel tutarlılığına ve bunun ardındaki özgün bir anlam sistemine bağlı olarak söylediği şey midir, yoksa alıcıların kendi beklenti sistemlerine bağlı olarak buldukları şey midir?" Yukarıyla bağlayarak ifade etmem gerekirse: Siz o cümleyi sahabeyi diğerlerinden ayırmak için mi kullanıyorsunuz? Yoksa sahabeyle diğerleri arasında benzerlik kurabilmek için mi? Ayırmak için kullanıyorsanız metnin sistematiğine uygun harekettir ve yorumdur. Ama benzetmek için kullanıyorsanız, bu metnin sistematiğine uymaz ve yaptığınız şeye de ancak 'beklenti sisteminiz için metni kullanmak' denir. İronik bulduğum bir anlamda bu.

Biraz daha detaya girersem, mesela Bediüzzaman orada pekçok 'sebep' ve 'hikmet' çerçevesinde (sebep ve hikmet, eserdeki bölümlerin başlıklarıdır aynı zamanda) sahabeyle ümmetin geri kalanı arasında benzerlik kurulmasının imkansızlığı ifade ederken; takipçileri aynı eserden yaptıkları tırnaklamalarla bir benzerliği savunmaktadırlar. "Nasıl ki, Allah Resulünün etrafındakiler, ilkler, farklıdır. O zaman Bediüzzaman'ın etrafındakiler ve ilkler de farklıdır."

Birisinin kitabını okuyup tam tersini söylemek böyle olsa gerek. Halbuki Bediüzzaman orada ne çok başkalığın altını çizer! Bazılarını sayarsam: Sohbet-i nebeviye başkadır. O zamandaki inkılab-ı azîm-i İslamî'nin şartları başkadır. Yalana ve gerçeğe bakış, aralarındaki mesafe başkadır. Hakikate uyanıklığın derecesi başkadır. Marziyat-ı ilahiyeyi kelamından anlamaya konsantre oluşun derecesi başkadır. Kurbiyet/akrebiyet denkleminde konum başkadır... vs. Benzerliğin kurulmasını engelleyen bir sürü başkalık vardır.

Ben bu yazıyı yazmayı tasarlarken, bir abim enteresan bir komplo teorisinden bahsetti bana: Nurcuların ümmetten koparılıp ayrı bir grup olmaya yönlendirilmesi projesi. Gülen ve takipçileriyle şiddetlenen, ama ondan öncesinde de Nurcular içinde telkin edilen birşey, bir tuzak olduğunu söylüyordu bunun. Gülen'in siyer anlatımı hakkında yazdığım 'Siyer-Bükücü' yazılarımda bu ucundan yakalıyordum bunu, ama proje olarak, bir komplo teorisi olarak düşünmemiştim. Gülen'in, Efendimizin (a.s.m.) "Kardeşlerime selam olsun!" diye başlayan bir hadisini sürekli kendisine ve etrafındakilere dönük okuması gibi; Nurcuların mühim bir kısmı da sahabiler ve kendi aralarında doğrudan bağlantılar kuruyorlar aslında. "Onlar dostlarıydı, biz ahirzamandaki kardeşleriyiz!" tarzı, aradaki bütün geleneği ve müceddidî mirası görmezden gelen bir okuma bu. Bu, başlarda iyi niyetli olsa bile, sonradan zıvanadan çıkanlar olabiliyor. Mesela benim gibi birisi Yenibosna'da gittiği bir sohbette şunu işitebiliyor: "Eğer Kur'an Türkçe gelseydi, Risale-i Nur olurdu." Saçmalığın daniskası.

Evet, ben bu cümleyi şu kafamdaki kulaklarla işittim. Çok şükür ki, bu Nurcular arasında ancak birkaç meczubun söylediği birşey. Ama bir adım ötesinde, sahabe ve kendi aralarında kurulan sağlıksız benzerlikler farklı aşamalarda pekçok Nurcuda var. "Nefsini ıslah edemeyen başkasını ıslah edemez." Nurcuların belki bu yönden de bir özeleştiri yapmaları lazım. Biz ümmet içinde seçkin/üst bir sınıf değiliz. Hakkını verebildiğimiz kadar müminiz, müminler içinde. İman ve Kur'an hepimizin davası. Mutlak vekillik meselesinden başlamak üzere bütün vekillik/seçilmişlik davaları bu noktada riskli. Sahabenin biricikliği üzerine bir eseri okuyup, tefekkür edip, sonra 'ikinci bir biriciklik' davasına girmek doğru birşey mi?

Ateistler nasıl argüman üretir?

'Parça' ve 'bütün' üzerine konuşmaya bir süre daha devam edelim istiyorum. Bunu istememin sebebi, serinin başından beri dikkat çekmeye çalıştığım gibi, 'hakikat' denilen o karşıkonulmaz ve tadına doyulmaz şeyin parçalardan ziyade bütüne yakın olması.

Evet. Kanaatimce: Muhakemat'taki "Hilkatte hayır asıl, şer ise tebeîdir. Hayır küllî, şer cüz'îdir" ifadesinin verdiği derslerden birincisi 'varlıkta hayrın asıl olduğu'ysa, ikincisi de bu 'aslın küllîde görünmeye daha yatkın olduğu'dur. Farklı bir şekilde söylersek: Tebeî olan şer cüz'î'de görünmeye daha yatkındır. Yani cüz'î insanı yanıltmaya daha yatkındır. Fakat resmin bütünü bu yanılgı ihtimalini azaltır. Parçanın mutlaklaştırılması/genelleştirilmesi bu noktadan bakınca tehlikeli ilüzyonlara/aldanışlara sebebiyet verebilir.

Hakikat, bir renge garkolmak değil, bütün renkleri kuşatmaktır. Veya hepsine yukarıdan bakmaktır. Veya hepsinden hissedar olmaktır. Denge de zaten, parça üzerinde değil, bütünün kuşatıcılığıyla ve merkezini tesbit edebilmekle yakalanabilir. (Denge konulu fizik derslerini hatırlayalım liseden.) Risale-i Nur'da muvazene, muvazene-i şeriat, Kur'an'ın muvazenesi gibi ifadeleri arattığınızda ortaya çıkacak metinleri bu pencereden okumanızı da isterim. Çok ilginç şeyler söyleyecektir size.

Bu yazıyı okurken Ehl-i Sünnet mabeyninde 'imam' unvanını almaya layık görülmüş kişilerin 'daha kuşatıcı' kişiler olduğunu anımsamanızı isterim. Örneğin: Tüm mezhep imamları aynı zamanda çok sağlam bir hafızaya, bu hafızayla birlikte çok sayıda hadis ezberine ve pekçok İslamî ilimde yetkinliğe sahip kişilerdir. Salt bu ezber gücü dahi aynı mesele hakkında söylenmiş neredeyse tüm hükümleri kafalarında tutabilmelerine ve onun kuşatıcılığıyla, ifrat ve tefrite kapılmadan, dengeli/bütüncül içtihadda bulunabilmelerine imkan sağlamıştır. Allah hepsinden razı olsun. Zaten o bütüncül insanların gidişiyle âlemde 'mutlak müçtehid' de kalmamıştır.

Hatta, bunun bir adım ötesinde, belki aynı hadiseyi iki veya daha çok raviden dinlemekle onların perspektif zenginliklerine de sahip oldukları söylenebilir. Nihayetinde demek istediğim: 'İçtihadın sağlamlığı' ile de 'kuşatıcılık' arasında bir bağ var. Ümmetin kabulünü bir sağlamlık emaresi sayarsak (ki saymalıyız, ama anlık değil, zamana yayılmış olarak) bugün en çok müntesibi olan imamlar, aynı zamanda, hakikati en iyi kuşatan imamlardır. Hakikati kuşatamadığını düşündüğü bâtıl ekolleri ise, ümmet, zaman içinde bünyesinden atmıştır. Mutezilenin Abbasi desteğine, Cebriyenin Emeviye himayesine rağmen ümmet içinde beklediği rağbeti bulamaması bu türdendir. Bütüne uygun düşmeyenler, anlık parlamalar yaşatıp göz alsalar da, süreç içinde bütün tarafından dışlanır.

Peki bu denge nereden geliyor? Bu soruya cevap arayalım şimdi. Evvelemirde şunu biliyoruz: Bütünün bilgisi 'parçanın mutlaklaştırılmasına' engel olur. Yani ona bir sınır koyar ve gerçeğin tamamıymış gibi davranmamaya zorlar. Bu noktada hemen Münazarat'ta geçen bir soruyu ve mürşidimin ona verdiği cevabı da hatırlayalım:

"Sual: Yahudi ve Nasara ile muhabbetten Kur'ân'da nehiy vardır. 'Yahudileri ve Hıristiyanları dost edinmeyin.' (Mâide Sûresi, 51) Bununla beraber nasıl dost olunuz dersiniz?

Cevap: Evvelâ: Delil kat'iyyü'l-metîn olduğu gibi, kat'iyyü'd-delâlet olmak gerektir. Halbuki tevil ve ihtimalin mecâli vardır. Zira, nehy-i Kur'ânî âmm değildir, mutlaktır. Mutlak ise, takyid olunabilir. Zaman bir büyük müfessirdir; kaydını izhar etse, itiraz olunmaz. Hem de hüküm müştak üzerine olsa, me'haz-ı iştikakı, illet-i hüküm gösterir. Demek bu nehiy, Yahudi ve Nasara ile Yahudiyet ve Nasraniyet olan aynaları hasebiyledir.
Hem de bir adam zâtı için sevilmez. Belki muhabbet, sıfat veya san'atı içindir. Öyleyse herbir Müslümanın herbir sıfatı Müslüman olması lâzım olmadığı gibi, herbir kâfirin dahi bütün sıfat ve san'atları kâfir olmak lâzım gelmez. Binaenaleyh, Müslüman olan bir sıfatı veya bir san'atı, istihsan etmekle iktibas etmek neden câiz olmasın? Ehl-i kitaptan bir haremin olsa elbette seveceksin!

Saniyen: Zaman-ı Saadette bir inkılâb-ı azîm-i dinî vücuda geldi. Bütün ezhânı nokta-i dine çevirdiğinden, bütün muhabbet ve adaveti o noktada toplayıp muhabbet ve adavet ederlerdi. Onun için, gayr-ı müslimlere olan muhabbetten nifak kokusu geliyordu. Lâkin, şimdi âlemdeki bir inkılâb-ı acîb-i medenî ve dünyevîdir. Bütün ezhânı zapt ve bütün ukulü meşgul eden nokta-i medeniyet, terakki ve dünyadır. Zaten onların ekserisi, dinlerine o kadar mukayyed değildirler. Binaenaleyh, onlarla dost olmamız, medeniyet ve terakkilerini istihsan ile iktibas etmektir. Ve her saadet-i dünyeviyenin esası olan âsâyişi muhafazadır. İşte bu dostluk, kat'iyen nehy-i Kur'ânîde dahil değildir."

Görüldüğü gibi, Bediüzzaman, Kur'an'ın bir ayetinden (ve yine o ayete yönelmiş parçalı bir bakıştan) neşet eden bir soruyu, muhataplarını 'bütüne bakmaya davet ederek' cevaplamaktadır. Burada mürşidimin bütünlüğe üç seviyede baktırdığını düşünüyorum ben:

1) Dinin tamamına baktırarak gayrimüslim insanları sevmeye müsaade eden parçalarına dikkatimizi çeker: "Ehl-i kitaptan bir haremin olsa elbette seveceksin!" 2) İnsanın bütünlüğüne bakmamızı ister ve küfrün onda bir parça olduğuna ve belki sirayet etmediği yerler de olabileceğine işaret eder: "Öyleyse herbir Müslümanın herbir sıfatı Müslüman olması lâzım olmadığı gibi, herbir kâfirin dahi bütün sıfat ve san'atları kâfir olmak lâzım gelmez." 3) Zamanın bütünlüğüne dikkatimizi çeker ve ondaki değişimin 'dostluk' algımızda yaptığı oynamaya bakmamızı salık verir:

"Lâkin, şimdi âlemdeki bir inkılâb-ı acîb-i medenî ve dünyevîdir. Bütün ezhânı zapt ve bütün ukulü meşgul eden nokta-i medeniyet, terakki ve dünyadır. Zaten onların ekserisi, dinlerine o kadar mukayyed değildirler. Binaenaleyh, onlarla dost olmamız, medeniyet ve terakkilerini istihsan ile iktibas etmektir. Ve her saadet-i dünyeviyenin esası olan âsâyişi muhafazadır."

Bir nefes alıp şöyle bir parantez daha açalım: Parçanın mutlaklaştırılması aynı zamanda bir tuzak olarak da kullanılabilir. İnternetteki ateist paylaşımlarda göz gezdirirken farkettiğim birşey var: Kur'an, din veya Allah üzerine yapılan itirazların tamamı aslında birer parçada boğulma. Dinin bütünlüğünden habersiz bireylerin, bir ayeti mutlaklaştırarak Kur'an'ın veya şeriatın tamamını ondan ibaret gösterme çabası yapılanlar. Mesela: Tevbe sûresinin 5. ayetini, yani, "Haram aylar geçince müşrikleri bulduğunuz yerde öldürünüz, yakalayıp hapsediniz, bütün muhtemel geçitleri tutup onları gözetleyiniz. Eğer tevbe eder de namaz kılar ve zekât verirlerse onları salıveriniz..." manasını "İşte İslam böyle emrettiği için bugün IŞİD var. Ve onlar tuttuklarının kafasını kesiyorlar!" şeklinde anlayıp oradan vurmaya çalışıyorlar.

Halbuki biz açıkça biliyoruz: Aynı İslam'ın, gayrimüslim hukukunu da tanımlayan, yani onların varlığını tanıyan bir içeriği olduğu için egemen olduğu topraklarda başka din mensupları da huzurla yaşayabilmişler. Yani İslam tarihi, gayrimüslimlerin katli tarihi değil, aksine farklı din mensuplarının beraber yaşayabilme tarihi. Sair dinlerin mensuplarına bunun imkanını öğretmenin tarihi. Aleyhissalatuvesselamın döneminden tutun ta Osmanlı'ya kadar her karede bu barışın izleri var.

Siz bu bütünlüğü görmeden tek ayetle bütünü açıklamaya çalışırsanız, işte bu, 'parçanın mutlaklaştırılması' tehlikesini ortaya çıkarıyor. Bugün IŞİD, bünyesindeki insanları etkilemek için bunu yaptığı gibi, din karşıtı olanlar da İslam'ı etkisizleştirmek için aynısını yapıyorlar. Âdeta düşman ikizler gibi hareket ediyorlar. Bediüzzaman'ın ahirzamanda Kur'an'ın ve sünnetin bütünlüğüne, muvazenesine, dengesine bu denli çok vurgu yapması, tüm yaşananlar eşliğinde, bugün bize daha bir anlamlı görünmüyor mu? Ezcümle: "Onlara, 'Gökleri ve yeri kim yarattı?' diye sorsan, mutlaka 'Allah' derler." Mesele zaten o bütünlükte bakabilmelerinde. Parçalarda boğulmamalarında. Biz buna karşı savaşıyoruz.

Mutlak vekilliğe serzenişler 2: Faziletlerinin mi esiriyiz?

“Güzel bir söz, bir affediş, ardından eziyet gelen sadakadan daha hayırlıdır. Sizin bağışlarınıza Allah’ın ihtiyacı yoktur; O kullarına yumuşaklık ve müsamaha ile davranır." Bakara sûresi, 263

Bence ıskalanan birşey: Bediüzzaman sadece bir istibdatla mücadele etmemiştir. İki istibdatı birden karşısına almıştır. Bunlardan birisi, bildiğimiz siyasal istibdattır ve genellikle elinde maddi topuz olanın baskısını ifade eder. Maddi güç/otorite suistimalidir. Fakat ikinci istibdat, gücünü daha manevî kaynaklardan alan, genellikle de dinî referanslarla beslenmiş görünen bir baskılama içerir. İkisinin ortak özelliği; bireyi meşru dairede irade beyan edemez hale getirmesidir. Birisi kolluk kuvvetlerinin korkusuyla yapar bunu, diğeri mistik kuvvetlerinin. Birincisinin örneği çok olduğundan ben doğrudan ikincisine örnek vereceğim. Mesela Münazarat'ta geçen; "Bir büyük adama ve bir veliye ve bir şeyhe ve bir büyük âlime karşı nasıl hür olacağız? Onlar meziyetleri için bize tahakküm etmek haklarıdır. Biz onların faziletlerinin esiriyiz..." sualine verdiği cevap, Bediüzzaman'ın bu ikinci istibdata vurduğu bir tokattır: "Velâyetin, şeyhliğin, büyüklüğün şe'ni tevazu ve mahviyettir, tekebbür ve tahakküm değildir. Demek, tekebbür eden sabiyy-i müteşeyyihtir. Siz de büyük tanımayınız."

Bu noktada, Bediüzzaman'ın mesleğini tasavvuf ekolüne değil de sahabe ekolüne daha yakın görmesi, yine sahabiler arasındaki eşitler arası dengeye/kardeşliğe duyduğu bir hayranlık ve aynı zamanda tasavvufun hiyerarşik yapısına yaptığı bir eleştiri olarak görülebilir:

"Evet, eğer mesleğimiz şeyhlik olsaydı, makam bir olurdu veyahut mahdut makamlar bulunurdu. O makama müteaddit istidatlar namzet olurdu. Gıptakârâne bir hodgâmlık olabilirdi. Fakat mesleğimiz uhuvvettir. Kardeş kardeşe peder olamaz, mürşid vaziyetini takınamaz. Uhuvvetteki makam geniştir; gıptakârâne müzâhameye medar olamaz. Olsa olsa, kardeş kardeşe muavin ve zahîr olur, hizmetini tekmil eder. Pederâne, mürşidâne mesleklerdeki gıptakârâne hırs-ı sevap ve ulüvv-ü himmet cihetiyle çok zararlı ve hatarlı neticeler vücuda geldiğine delil, ehl-i tarikatin o kadar mühim ve azîm kemâlâtları ve menfaatleri içindeki ihtilâfâtın ve rekabetin verdiği vahîm neticelerdir ki, onların o azîm, kudsî kuvvetleri bid'a rüzgârlarına karşı dayanamıyor."

Peki, neden kudsî kuvvetleri bid'a rüzgarlarına karşı dayanamıyor? Ben bu noktada manevî istibdadın 'susturuculuğunu' ana etken olarak görüyorum. Yani toplulukların kaymasını engelleyen şey; içlerinden birilerinin diğerinin yanlışını eleştirebilme ve uyarabilme yeteneğidir. Bir grup aidiyetine sahip olan insanların, eğer bu grup içindeki fertleri iradesizleştiriyorsa, o zaman yalnızca en yukarıdaki aklın yoldan çıkmasıyla hep beraber yoldan çıkmaları mümkün olabilir. Hiyerarşide en yukarıda olan ismin, pederane mürşid tavrıyla; "Ben böyle olmasına hükmettim!" demesi ve evladane takipçilerin; "Efendi böyle buyurdu!" deyip Kur'an ve sünnet mizanlarına vurmadan emirleri içselleştirmesiyle bu kırılma çabuk meydana gelebilir. Halbuki mürşidin 'eşitler arasında birinci' olarak görüldüğü ve doğruluğunun ondan evvel Allah'ın ihsan ettiği diğer mürşidlerle (Kur'an, sünnet, kainat, fıtrat ve vicdan) sınandığı bir düzlemde, mürşid de asıl dengesini bulur.

"Hatta benim sözümü de, ben söylediğim için hüsn-ü zan edip tamamını kabul etmeyiniz. Belki ben de müfsidim. Veya bilmediğim halde ifsad ediyorum. Öyleyse, her söylenen sözün kalbe girmesine yol vermeyiniz. İşte, size söylediğim sözler hayalin elinde kalsın, mihenge vurunuz. Eğer altın çıktıysa kalbde saklayınız. Bakır çıktıysa, çok gıybeti üstüne ve bedduayı arkasına takınız, bana reddediniz, gönderiniz."

Bediüzzaman'ın bir mürşid olarak dinleyenlerine karşı tavrı böyledir. Onlarda uyandırmak istediği şey; koşulsuz itaat değil, akıllarını ağalarının ceplerine koymamalarıdır. Bu noktada, Metin Karabaşoğlu abinin Yenişafak gazetesine verdiği 30 Ocak 2014 tarihli röportajda şunları söylemesine şaşırılmamalıdır:

"Kemalist vesayetle Gülenci vesayet arasında tercih yapmak zorunda kalsam, Kemalist vesayeti tercih ederim. Çünkü Kemalist vesayet bana dindar olduğum için baskı uyguluyor. Oysa Gülenci vesayet, kendisinden farklı bir duruş sergilemem dolayısıyla, benim dindarlığımı da sorgulamaya açar, imanımı, itikadımı sorgular."

Bazıları bu beyanı suizanlarıyla suistimal etmeye çalışsa da burada dikkat çekilmeye çalışılan şey açıktır: Kemalist vesayet dindarlar açısından sadece maddi istibdat tehlikesini içerirken; Gülenist vesayet, eğer iktidarı ele geçirirse, iki topuzu birden kullanabilir. Hem maddi istibdat hem manevi istibdadı bir arada uygulayabilir. Bu ise Bediüzzaman'ın toplumdan gidermek için mücadele verdiği öcüleri geri çağırmak olur. İkisinin birden dirilmesi, sadece birinin gelmesinden daha tehlikeli olur elbette. Her eleştirinizde, sanki kendi güvenlik şirketleriymiş gibi, başınızın üstüne 'gayretullahı' kaldıran bu oluşumun eline bir de kolluk kuvvetlerini geçirdiğini düşünün. Korkutuyor olmalı.

Burada bir nefes alalım ve biraz başa dönelim: "Vesayetler nereden besleniyor?" sorusuna bir cevap arayalım. Bence vesayetlerin en çok beslendiği şey Allah'tan gayrısına karşı duyulan korkudur. Bu korku da iki çeşittir. 1) Vereceği zarardan korkma. 2) Faydasını kaybetmekten korkma. Birincisi götürüsüne, ikincisi getirisine bakar. Birincisi kuvve-i gadabiyenin suistimalidir, ikincisi kuvve-i şeheviyenin. Bu noktada maddi vesayet veya istibdat daha çok bu dünyada verebileceği zararlarla korkutur ve kaybettireceği menfaatlerle ürkütür sizi. Ancak manevi istibdat, bu dünyayı da bir tokatlama alanı olarak görmekle birlikte, daha çok ahiretiniz ile korkutur sizi. İradesine boyun eğmezseniz ahirette başınıza gelecek zararlar veya kaçıracağınız faydalar ile büker iradenizi. Maddi vesayet kalbin içini çok sınamazken manevi vesayet sürekli psikolojik bir baskı uygular. Kolluk kuvvetlerinin olmayışını, mistik kuvvetleriyle doldurur. Cennetin yolunu zorlaştırmak, imanı şeyhin/efendinin eteklerine tutunmadan kalpte tutulamayacak birşey gibi göstermek, bireyi üste ihtiyacını daha ziyade hissetmesini sonuç verir. Maddi vesayet aynısını 'muasır medeniyetler seviyesine ulaşmada önderin yolunu takip etmenin zorunluluğu' ile yapmaya çalışır.

Maddi vesayet de kalbin peşini bırakmaz, ama kolluk gücü yetmez olduğunda yapar bunu. Mesela "Atatürk vatanı kurtardı" veya "Atatürk olmasaydı baban kim bilmezdin!" tarzı bir söylem, dolayısıyla Atatürk'e muhtaç olduğunu(!) ihtar etmektir sana. Gülenist vesayet bunu "Hizmetin ekmeğini yediniz. Bu ülkede herkesin kursağında hizmetin ekmeği vardır. Hizmet bu ülkenin dünya çapındaki tek başarısıdır. Gülen bu ülkeye şu kadar hizmet yapmıştır. Hizmet olmasaydı şöyle olurdu, böyle olurdu" tarzı bir borçlandırmayla başarmaya çalışır.

Birinci örnekte borçlanılan Atatürk yerine şimdi Gülen Örgütü (bazen de Gülen'in kendisi) geçmiştir. Ve siz, başta Bediüzzaman'a sorulan soruda olduğu gibi, artık onların faziletlerinin esirisinizdir. Madem şu kadar okulları vardır, madem bu kadar başarılı olmuşlardır, o halde onlar kadar başarılı olmayanlar onlara boyun eğmek zorundadır. Halbuki Bediüzzaman'ın bu gibi manevi istibdatlara yönelik cevabı açıktır: "Velâyetin, şeyhliğin, büyüklüğün şe'ni tevazu ve mahviyettir, tekebbür ve tahakküm değildir. Demek, tekebbür eden sabiyy-i müteşeyyihtir. Siz de büyük tanımayınız."

Tam bu noktada biraz daha geriye gidiyorum: Geçtiğimiz ay; "Mutlak Vekillik Eleştirileri 1: Müminler Seçse Daha İyi Olmaz mı?" başlıklı bir yazı yazmıştım. O yazıda Bediüzzaman'ın vekalet anlayışının ardından bir oligarşi bırakmak olamayacağını, zira bu anlayışı kendi metinleriyle bağdaştıramayacağımızı söylemiştim. Vekaleti postnişinlik gibi algılamanın, Nur ekolünü, tasavvuf ekolüne döndürmek tehlikesi içerdiğini belirtmiştim. O yazıma gelen tepkilerden birisi (bir twit) şöyleydi: (@abdullahbarla): "Yazıyı kaleme alan nurlar ıcın çile çekmiş mı bilemiyorum. Ancak biraz cerbezeli ve cüretkar bir yazı yazmış."

Aslında ben bu tepkileri daha evvel Gülenistleri eleştirirken de almıştım. Eleştirebilme hakkının ancak onlar kadar çile çekmeye, hizmet etmeye, okul açmaya, holding sahibi olmaya vs. bağlı olduğunun altını çizen bir yaklaşımdı bu. Bir nevi fazilet esirliği istiyordu benden. Mutlak vekillik eleştirim sonrasında benzer tepkilerin Nurcular içinden de bolca geldiğini görünce şaşırmadım. Zaten bu canavarı besleyen, bizdeki yanlışlar değil miydi? Biz 'mutlak vekilliği' zorlama tevillerle külliyata dayandırıyorduk, Gülen kendi vekilliğini daha mistik öğelere yaslıyordu. Ama sonuçta herkes hiyerarşinin üstünü ve astın suskunluğunu istiyordu, hem de hiyerarşinin olmadığı bir meslekte. Cevabım ise şu: Ardından eziyet gelen sadakalarınız sizin olsun.

Esma engel olur mu?

Bu tam yazı gibi olmayacak. Daha çok ders notu gibi. Hatta o da değil. Daha silik birşey. Bir okumadan aklımda kalanları koyacak bir yer arıyorum. O bakınma, bakınmalar, işte bu yazıdır. Şöyle bir yerden konuşmaya başlayalım: Cenab-ı Hakkın şuunatına dair olan tefekkürümü, kimi zaman, esmasına dair olan tefekkürümden daha fazla önemsiyorum. Şuunat, daha evvel de bir yazıda belirttiğim gibi, Cenab-ı Hak ile daha bir Ehadiyet zemininde, daha bir sen-ben'li (tabirim mazur görülsün) tefekkür üretebildiğimiz bir zemin. Esma bana öyle gelmiyor. Esmada bir resmiyet var. Esmada Vahidiyet var. Araya hâlâ eşya giriyor. En azından düşüncesi.

Süreci şöyle özetleyeyim: Eşyaya bakıyorum. Eserden fail buluyorum. Sonra o faile eserdeki fiilini anlatır bir isim koyuyorum. Onu kendi âlemimde (bu sürecin şahidi olarak) Allah'a ait kılıyor ve yoluma devam ediyorum. Veya önceden ismi biliyor ve izlerini kainatta arıyorum. Bulduğumu o isim namına işaretleyip geçiyorum. Bir delil daha elde etmiş oluyorum. Allah beni affetsin. Bir yönüyle sanki mekanikleşiyorum.

Risale-i Nur'u ilk tanıdığım dönemlerde bu esma tefekkürü aklımı başımdan alırdı. Hiç görmediğim bir dünya, hiç tadına bakmadığım bir sofraydı. Öyle hırsla yerdim ki! 99 esma yetmemeye başladı. Kur'an'ın beyanıyla bütün güzel isimler Allah'ın olduğuna göre, ben de sahibime Ahmedce güzel isimler bulabilirdim. Bir tane bulmuştum hatta: "Bilmekle bitmeyecek olan." Ben şu 'bilmenin ebediyeti' dediğim şeyden öyle bir lezzet alıyorum ki tarif edilmez. Cennette ebedî kalmaktan daha çok lezzet veriyordu. Belki zaten cennetteki edebiyetin müjdecisi bu oluyordu. Öyle ya! Bilinecek olan sonsuzsa bilecekleri de sonsuz olmalıdır. Yahut da mürşidimin dediği gibi: "Bakinin ayine-i zişuuru baki olmak lazım gelir."

Şimdilerde ise esma tefekkürüm bir engel sanki. Allah'ı daha fazla bilmeme engel oluyor. 'Hâşâ' diyeyim. Çünkü gerekir buraya. Horgörmeyin beni. Niyetim kötü değil. Bediüzzaman da 33. Söz'de esmadan öte marifet yolları olduğunu öğretmiyor mu? Mesela: Sıfat. Mesela: Şuunat. Neden herkes esmadan bahsediyor da sıfat ve şuunat pek öyle medar-ı bahs olmuyor? Bunu soruyorum kendime. Belki tehlikesinden. Evet, ifade edilirken tereddüde sevk edecek, Bediüzzaman'ı bile 'tabir edemediğimiz' demeye mecbur edecek bir dile gelmezlik sözkonusu. Kabul. Ama yine de vazgeçmemiz gerekir mi? Güzel bir koridor açmış mürşidim bence. Yürünesi bir koridor. Kaçınmamak gerek. Mesela şu yerde:

"Merhametine mazhar olanların, hususan Cennet-i bâkiyede nihayetsiz enva-ı rahmet ve şefkatine mazhar olanların derece-i saadetlerine ve tena'umlarına ve ferahlarına göre, o Zât-ı Rahmânirrahîm, Ona lâyık bir tarzda bir muhabbet, bir sevmek gibi, Ona lâyık şuûnâtla tâbir edilen ulvî, kudsî, güzel, münezzeh mânâları vardır. 'Lezzet-i kudsiye, aşk-ı mukaddes, ferah-ı münezzeh, mesrûriyet-i kudsiye' tâbir edilen, izn-i şer'î olmadığından yâd edemediğimiz gayet münezzeh, mukaddes şuûnâtı vardır ki, herbiri, kâinatta gördüğümüz ve mevcudât mâbeyninde hissettiğimiz aşk ve ferah ve mesrûriyetten nihayetsiz derecelerde daha yüksek, daha ulvî, daha mukaddes, daha münezzeh olduğunu çok yerlerde ispat etmişiz."

Bu metinde benim ilk dikkatimi çeken şey, yukarıda da sen-ben'li demekle dokunmaya çalıştığım, şuunatın insandaki duygulara bakan tarafıdır. Ne demek bu? Şu demek: Esma tefekkürü daha aklî bir zeminde, daha matematiksel bir 'bak-keşfet-ilan et' marifeti içerirken, şuunat tefekkürü daha kalbe/duygulara yakın 'bil-zannet-ümit et' marifeti içeriyor. Hatta çoğu zaman, duygusal bağlamda yaşadıklarımıza bir ismi ile teselli bulduğumuzda, aslında kastettiğimiz şey Allah'ın şuunatı oluyor. Yani o ismin arkasında görünen şuunatı. ("Ben kulumun zannı üzereyim" hadis-i kudsîsini de anımsayalım burada.)

"Allah kulunu darda bırakmaz!" dediğimizde bunun eşyaya bakan yönünü el-Bâsıt (bolluk veren) ismi karşılıyorsa, Hak Tealaya bakan yönünü de 'darda bırakmanın Allah'ın şanına yakışmadığı' veya 'darda kalana yardım etmenin Allah'ın şanından oluşu' karşılıyor. Buna, bir adım ötesinde, şöyle de diyebiliriz: Darda kalmışa yardım etmekte Allah'ın bir 'lezzet-i kudsiye, aşk-ı mukaddes, ferah-ı münezzeh, mesrûriyet-i kudsiye'si var.

Yani Cenab-ı Hak, tabir-i caizse, darda kalana yardım etmekten bir lezzet-i münezzehe alıyor. Beşerin lezzeti gibi değil. Ondaki kusurlardan mukaddes ve münezzeh. Zaten bu tenzih ve tesbih kelimeleri yalnızca Allah'ın fiillerinin ve Zat'ının kusurlardan beri olduğunu ilan etmek için değildir. Aynı zamanda Allah'ın fiilerinin ve isimlerinin insanın kendisinde/kendisince algıladığı fiilerinin ve isimlerinin cinsinden olmadığını da unutmamamız içindir. Bilmesi başkadır (Alîm). Yapması başkadır (Halık). Sevmesi başkadır (Vedûd). Bizim arızalarımızdan/sınırlarımızdan münezzehtir. Biz kısıtlıyız. Kendi dünyamızdan ene vasıtasıyla yaptığımız kıyaslamalarla küçük küçük Onu anlamaya çalışıyoruz. Bunun eşya/fiil dairesindeki kıyaslarını esma tefekkürü temsil ediyorsa hissediş boyutunu da şuunat temsil ediyor.

Bir sürü şey söyledim. Fakat aslında yazıya başlarken şuna değinmek istiyordum: Mekke normalde ne ziraat yapılabilecek, ne rahat yaşanabilecek, ne de hayvan beslenebilecek bir yer. İnsanın yaşamak için en son seçeceği yerlerden. Çöle yakın, sıcak, üstelik zemini kayalık da. Ama Allah hidayet güneşini oradan yükseltmiş. Sonra yetim olmak, Efendimiz aleyhissalatuvesselama 'yetim-i Ebu Talib' deyip kafirlerin dalga geçmesinden anlıyoruz, o devirlerde bir zayıflık ve aşağı olma vesilesi, ama Allah nurunun anahtarlarını bir yetim sultanın ellerinden bize ulaştırıyor. Araplar o dönemde belki bedevilikte en ileri milletler. Lakin Roma ve Sasani gibi kadim medeniyetlere meydan okuyacak nizam oradan çıkmış.

Bunun dışında Kur'an'a baktığınızda görüyorsunuz ki: Firavun'un yakınları da Hz. Musa'nın (a.s.) İsrailoğullarından çıkışını şöyle yadırgıyorlar: "Kavimleri bize köle iken bunlara mı iman edeceğiz?" Yine İsrailoğulları Hz. Meryem'in rüçhaniyetini böyle kabullenemiyorlar. "Ama o kadın!" diyorlar. Bunun İslam tarihinde de bir sürü örneği var. Mesela: Bediüzzaman'ın Kürtlerin içinden çıkması da bazı Türkler için imtihan değil mi? Türklere muhabbeti de yine bazı Kürtler için imtihan olmuyor mu?

Eşya tefekküründe bile buna benzer 'dokunuş'lar görebiliyorum ben. İncir çekirdiğinden koca incir ağacının çıkması mesela. Ve buradan Allah'ın şuunatına dair şöyle bir çıkarımda buluyorum: Allah, tabir-i caizse, bizi 'şaşırtmayı' seviyor. Lezzet-i kudsiye, aşk-ı mukaddes, ferah-ı münezzeh, mesrûriyet-i kudsiye... Hangisini seçersek seçelim. Allah'ın kullarına hayret ettirmeyi sevdiğini hissediyoruz buradan. Bu hayret ettirme öyle birşey ki, Rahman isminin de, Kahhar isminin de, diğer bütün isimlerin de tecellilerine tesir ediyor. Bütün esmada izleri okunuyor. Firavun'un boğuluşu ne kadar hayret edilesi ise, Hz. Musa'nın kurtuluşu da o derece hayret edilesi. Herbirinde başka bir ismin hayretli tecellisi.

Hem Aleyhissalatuvesselamın meşhur bir duası da şöyle değil mi: "Allahım hayretimi arttır!" Elbette, kullarına hayret ettirmeyi seven, sanatına daha çok hayret edenleri daha çok sever. Kullarını gülümsetmeyi seven, gülümseyenleri, 'tebessümü sadaka bilenleri' daha çok sever. Yukarıda hani sen-ben'li bir tefekkürden bahsettim ya. İşte kastettiğim böyle birşeydi. Allah'ın şuunatını görüyorsun ve daha fazla sevmesi için neyi/nasıl yapmalı ona bakıyorsun. (Bunu da en çok sünnet-i seniyye öğretiyor.) Kendi kusurlu duygularından Allah'ın münezzeh şuunatına yol buluyorsun. İşte, Allah beni affetsin, esma tefekküründe bu sıcaklığı yakalayamıyorum ben.

Parçalarda boğulmak 2

"Kâfir olanlara gelince: 'Allah böyle misal vermekle ne murat eder?' derler." Bakara sûresi,  26. ayetten.

Bir önceki yazıdan devamla konuşalım. Böylesi daha kolay. Yolun taşlarını tekrar döşemek zorunda kalmıyorum böylelikle. Kendimi ve sizi meseleyi yarım bilir kabul edip, öyle devam ediyorum. Parçalarda boğulmakla ne kastettiğimi bir önceki yazımda bir nebze anlatmıştım. Şimdi, bu yazıda, onun tehlikeli bir yönünü daha anlatmaya çalışacağım. Bu sefer konumuz 'uzmanlaşmanın körleştirmesi' değil, 'parçanın özelliklerinin genelleştirilerek bütünün ondan ibaret görülmesi' üzerine olacak. Buna kısmen bir önceki yazının sonunda değindim. Yalnız dikkat çekmek gibi birşey oldu o. Hem şer/hayır ekseninde değinmemiştim. Eksik kaldı. Bugün şer ve hayır ekseninde 'parçalarda boğulmayı' tekrar konuşalım. Hareket noktamız Muhakemat'taki şu cümle olacak: "Ukul-ü selime yanında muhakkaktır ki: Hilkatte hayır asıl, şer ise tebeîdir. Hayır küllî, şer cüz'îdir." Peki, bu cümle parçalarda boğulmakla ilgili bize ne söylüyor?

Öncelikle; parçanın ve bütünün birbirinin bütün özelliklerine kefil ve sahip olmadıklarını gösteriyor. Yani bütün, parçaların birleşiminden fazlası olduğu gibi tamamen zıttı birşey de olabilir. Mesela küçük küçük (kimine göre) şerler bir araya geldiğinde, parçaların tamamı (kimilerine) şer gibi görünüyor olsa da, bütünün ortaya çıkardığı hakikat hayır olabilir. Bediüzzaman, Muhakemat'ta altını çizdiği bu hakikati, yıllar sonra telif ettiği diğer eserlerde daha da detaylandırıyor. Mesela şeytanın hilkatinin ve imtihanın hikmetinin anlatıldığı yerlerde, şerri yaratmanın şer olmadığını izah ettiği yerlerde. Hilkatteki hayrın bütün neticelere baktığını, şer algısının ise neticelerden yalnız birisine saplanıp kalma ve diğerlerine karşı körleşmeyle olduğunu ortaya koyuyor. Mesela ateş, beşere çok faydalar sağlıyor. Fakat birisinin suistimaliyle veya dalgınlığıyla bir yeri yansa, bu, ateşi külliyen şer yapmaz. Bilakis, onun kesbi/kazanması/istimali nedeniyle ona şer görünür, hakikatte ise ateşin hilkati hayırdır.

Bediüzzaman'ın 'parçada boğulmak' noktasında dikkatimizi çektiği ikinci şey ise; parçanın bütünün tamamını temsil etmediği. Ancak bu seferkinde tamamen zıttı olmasına gerek yok. Aksine, bütünün her yerine homojen veya heterojen şekilde yayılmış olarak bulunabilir bu hasiyet. Fakat yine de tamamının bundan ibaret olduğu söylenemez. Mesela yine "Hayat bir cidaldir" diyenlere itiraz ettiği yerde Bediüzzaman cidalin/mücadelenin hiç olmadığını söylemiyor kainatta. Ki varlığa baktığımızda bir mücadeleye de şahit oluyoruz. Birileri veya birşeyler birbirine karşı baskın gelmek için bir kavga veriyorlar. Bunu inkâr edemeyiz. Ancak şunun altının çizilmesi gerektiğini gösteriyor bize Bediüzzaman Hazretleri: Hayat, mücadeleden ibaret değildir.

"Nübüvvetin hayat-ı içtimâiyedeki düsturî neticelerinden ve şems ve kamerden tut tâ nebâtât hayvanâtın imdadına ve hayvanât insanın imdadına, hattâ zerrât-ı taâmiye hüceyrât-ı bedenin imdadına ve muâvenetine koşturulan düstur-u teâvün, kanun-u kerem, nâmus-u ikram nerede; felsefenin hayat-ı içtimâiyedeki düsturlarından ve yalnız bir kısım zâlim ve canavar insanların ve vahşî hayvanların fıtratlarını sû-i istimâllerinden neşet eden düstur-u cidâl nerede? Evet, düstur-u cidâli o kadar esaslı ve küllî kabul etmişler ki, 'Hayat bir cidâldir' diye, eblehâne hükmetmişler."

Gördüğünüz gibi, cidalin varlığı değil, 'yalnız bir kısım'ın tasarrufundan bütüne dair yapılan "Hayat cidaldir" çıkarımı hatalı Bediüzzaman'a göre. Ki bu Kur'an ekseninde de böyledir. Allah varlığı hayır üzerine yaratmıştır. Hayır ise yardımlaşma, kerem, ikram üzerinedir. Ve hayır her zaman galiptir. Eğer şerrin galip olduğu bir âlemde yaşasaydık, mutlaka bir noktada hiçliğe yuvarlanmıştık.

Bu noktada hemen kurgusal alana bir eleştiri yapmak istiyorum. Kurgusal alandan kastım: Edebiyat, sinema, tiyatro, televizyon vs. (Bir yönüyle bilim de bu alana dahil. Sınırlılığıyla.) Firavun'un sihirbazları gibi ipi yılan gösterebildiğimiz o alan. Kurgusal alan, kendinin de gerçek olduğu iddiasıyla bizim dünyamızda, epey de kendisine nazar ettiğimiz, ikinci bir gerçeklik algısı oluşturuyor. Daha doğrusu: varlık algısı. Örneğin; kahramanın başına ne geleceği kaderin değil, senaristin ve yönetmenin ellerinde olan bir sinema yapıtında ortaya konan hayat, bu hayatı 'hayatın tek yansıma biçimi' olarak gören insanlarda şiddetli bir algı bozulmasına neden oluyor bence.

Nasıl? Mesela peşpeşe on tane Emrah filmi izleyen bir insan hayatın kahredilesi, isyan edilesi ve yakıp yıkılası bir acılar yumağı olduğunu düşünebiliyor. Peşpeşe on tane Sır Kapısı, Kalp Gözü, Sırlar Dünyası benzeri program izleyende de oluyor buna benzer bir kırılma. Sıradışı dokunuşlar bekliyor hayattan hep. Yine peşpeşe on tane aşk filmi izleyenin (hadi bunlar Bollywood yapımları da olsun) evliliğe bakışı muhtemelen epey bir standart üzerine çıkmış oluyor. Olmayacak, olsa bile çok zor farkedilecek tesadüfler, sürprizler, seçimler ve onların eşliğinde gerçekleşen bir aşk/evlilik. Bunun günlük hayatta bir insanın karşısına çıkma olasılığı nedir? Çok zayıf olduğunu içimizde bir yerde hepimiz biliyoruz. Fakat bu kurgusal alan, yani bulaşık beşer elinin oynattığı ilizyon, hepimizin varlığın geneli adına yaptığımız çıkarımları etkiliyor. Hassaten anahaber bültenlerinin ve hatta belgesellerin. Eşyayı Allah Resulünün duasında olduğu gibi 'olduğu gibi göstermeye' değil, 'rating aldığı şekilde göstermeye' çalışan medya, cüzi olanı, külli olana galip getirebiliyor. Zaten vurgu da bu değil midir? Vurgu, azı çoğa galip getirme sanatıdır. Cerbeze de en çok bununla yapılır.

İman, bir kalbe girip çalışabilmek için doğru bir varlık algısı ister. En azından varlık algınızla oynamaya açık olmanızı. Kur'an sûreleri içinde defalarca bizi varlığa tekrar bakmaya, tekrar tekrar bakmaya davet eder. "Üstlerindeki göğe bakmazlar mı?" gibi pekçok soru ayetinin ardında zımmi bir emir vardır: "Hadi, baksana!" Ama sadece NASA'dan gelen bilgilerin oynanmış kurgusuyla değil, kendi kafanla ve gözlerinle de bak. Bugünlerde göğe bakmak yerine, gökbilim ile ilgili belgesellere bakmayı tercih ettiğimiz ortada. Kendi yeğenimden biliyorum. Çıkıp dünyayı keşfetmek yerine, dünyayı bilgisayarından seyretmeyi seviyor. Neden yeğenim? Ben de şimdilerde biraz öyleyim aslında.

Bediüzzaman'ın siyaseti terk etmek arkasından 'gazete okumayı bırakmasını' özellikle zikretmesi, daha sonra radyo ile dünya savaşını dinlemekten cemaatle namazı terkedenleri eleştirmesi, biraz da bu kurgulanmış varlık algısına yaptığı bir eleştiri bence. Bilgiyi yöneten, bilgiyi ondan alan herkesin varlık algısını da yönetebiliyor. Vurgularla, cerbezelerle, deccalî bir perspektiften cenneti cehennem, cehennemi cennet göstermekle şerri hayra galip kılıp üzerine imanın bina edileceği varlık algısını raydan çıkarıyor.

Haşir Risalesi'ne geleyim. Orada Bediüzzaman'ın 'hakikatler' bahsinde üzerine imanı bina ettiği kanunlar, eğer siz varlığı öyle algılamıyorsanız, size nasıl tesir edebilir? Bu yüzden Bediüzzaman öncesinde doğru varlık algısını içeren hikayeler anlatıyor bize. Varlık algımızı hikayelerle düzelttikten sonra üzerine hakikatleri bina ediyor. Hem bu noktada bir parantez daha açayım: Kur'an neden bize Tevrat'ı veya İncil'i okumamızı veya başka kitaplara bakmamızı değil de varlığa bakmamızı öğütlüyor? Varlık daha bozulmamış, beşer eli karışmamış/kurgulanmamış, olduğundan olabilir mi? Ondan çıkarılacak yorumlar daha dengeli olduğundan?

Milan Kundera'nın Jacques ve Efendisi oyununda geçen bir diyalog vardır, çok severim. Jacques, Efendisine der: "(...) bana yol göstermenizi istiyorum. Buyrun!" Efendi cevap verir: "Buyuracağım buyurmasına da ilerisi ne taraf?" Jacques'ün cevabı manidardır: "Ben size bir sır vereyim en iyisi, hem de büyük bir sır. Kadim zamanlardan kalma en büyük numarası insan evladının. Neresi biliyor musunuz ilerisi, nereye dönersen, işte orası ilerisi."

İşte modern zamanların dinî tartışmaları içinde de birazcık bu var. Mesela diyelim, dindarlıkla mesafeli birisi, hadi biraz daha ilerisi, inançsız birisi; sizinle din konusunda tartışmaya başladığında hemen 'tesettür' gibi, 'çok eşlilik' gibi, 'kader' gibi bahisleri açıyor. Oradaki kendi varlık algısıyla sizi mat etmeye gayret ediyor. Bir nevi parçada boğmaya çalışıyor sizi. Kendince sorunlu bulduğu parçada. Kendi ilerisinde. Halbuki Bediüzzaman'ın hem Kader Risalesi'nin başında, hem Mirac bahsinde altını çizdiği birşeydir: İman, sonrakiler önce konuşularak veyahut parça bütünün tamamının yerine geçerek konuşulacak birşey değildir. Parçalarda boğmak, şeytanın da küfrü kalbimize yerleştirmeye çalışırken kullandığı bir silah.