Tebessüm, kime sadaka?

Benim namazla hukukum aslında eskidir. İlkokul yıllarından itibaren dönem dönem başlamış ve bırakmışımdır. Ta ki, yirmi yaşıma kadar... Yirmi yaşımda, bir manevî sarsıntı neticesi açlıkla sarıldığım seccade, değil yalnız ahiretime umut, dünya hayatım için de kurtuluş olmuştur. (Huzurundan umut kesilmeyen Allah’a hamdolsun.) Bu kurtuluşun/umudun detayları bir tarafa, o günlere dair analizlerimi konuşmak istiyorum bu yazıda sizlerle. Geçmişte neyi yanlış yaptığımı, yirmi yaşımda ise neyi doğru anladığımı tartışmak istiyorum. Hem böylece belki, fakr’a dair bir sır da bize nazar edecek, inşaallah. Muvaffakiyet Allah’tan ve hamd her zaman Ona.

Şimdi, geçmişime geri dönelim: İlkokulun masumiyeti, ortaokul ve lisenin saf taklitçiliği içinde uyanamadığım şey neydi ki; ben, defaatle başladığım namazlarımı birkaç ay sonra nedametsiz bırakıyordum? Öyle ya! Namazların kıymetini biliyordum. Ailemde kılanlar da vardı. Buna rağmen benim dünyamda nasıl bir eksiklik vardı ki; kıymetini bildiğim bir ibadeti hakkını vererek yapamıyordum?

Bunu çok sorguladım. Çünkü aynı Ahmet’in yirmisinden sonra namazlarına devam edişi, önceki sebatsızlığını anlamamı güçleştiriyordu. Yıllar sonra, aradığıma, Bediüzzaman’ın bir cevabında rastladım. Orada Üstad Hazretleri, özetle; “Cenab-ı Hakkın bizim ibadetimize ne ihtiyacı var?” şeklinde sorulan bir suale şöyle yanıt veriyordu: “Cenab-ı Hak senin ibadetine, belki hiçbir şeye muhtaç değil. Fakat sen ibadete muhtaçsın; manen hastasın.” O zaman jeton düştü kafamda: Ben o zamana kadar namaza muhtaç olduğumu ve bende birşeyleri tedavi ettiğini hiç düşünmemiştim!

Evet, bunu bir itiraf olarak değil yalnız, bu zaman müslümanlarının bir gerçeği olarak kabul etmemiz gerek: Bizim, daha küçük yaştan itibaren aldığımız dinî eğitim, ibadetleri/yasakları bize ihtiyaç olarak öğretmiyor, hissettirmiyor. Daha çok onları (affınıza sığınarak söylüyorum) bir bonus kazanma aracı gibi tarif ederek ve faziletlerine vurgu yaparak özendirmeye çalışıyorlar. Bu dünyadan uzak, ahirete dönük yüzünü anlatıyorlar.

Ve böyle bir tedrisat da en nihayet, ortaokul ve lise yıllarındaki Ahmet gibi “Cenab-ı Hakka hediye verir, hatta—haşa—Onun bir ihtiyacını karşılar gibi...” ibadetler yapmamıza neden oluyor. Risalelerdeki o sorunun beslendiği mantık, bu aslında. Bizim namaz başta olmak üzere bütün ibadetlerle ilişkimiz bu yönüyle sorunlu. Birşey bağışlar gibi, artı puan kazanmaya çıkmışız gibi yapıyoruz onları. Açlık çekerek değil. Bu, aslında modern insanın kendisine vehmettiği kusursuzluğa da bir kapı açıyor. Kusursuz insan, çevresi için ne yaparsa, bunu fedakârlık olarak yapıyor. İhtiyaç olduğundan değil. Her yaptığı bağış. Her yaptığı bonus.

Hatta bu gözle “Tebessüm sadakadır” hadisini bile tekrar bir izah etmemiz gerekiyor kendimize: Neşeli olmanın insanın bizzat kendi psikolojisine müspet tesirinin ispatlandığı bugünlerde, bu sadaka kimedir? Yalnız topluma yapılmış bir bağış mıdır? Yoksa insanın bizzat kendisinin de nasiplendiği birşeyler, tedavi olan ‘manevî yaralar’ var mıdır? Yani bu sadaka Allah tarafından, tebessüm suretiyle yapılan, sende bir ihtiyaç giderme midir? Yoksa sen muhtaç olmadığın halde (hâşâ) avantadan insanlara tebessüm mü sunmaktasın? İtiraf et nefsine: Bağışta bulunan mısın? Bağışta bulunulan mısın? Nasıl hissediyorsun ibadetleri yaparken kendini? Mesela zekatını verirken?

Bize yapılan her kudsî tavsiyeyi ve amel-i salihi bu gözle (yani ihtiyaç gözüyle) tekrar gözden geçirmemiz gerek. Yalnız farzları değil, sünnetleri de... Ki ancak böyle böyle onları ihtiyaçlarımız gibi açlık hissederek yerine getirebiliriz. Ekmeğe ihtiyaç, meyveye duyulan ilgiye benzemez. Ondaki ihlas, ötekinde yakalanmaz. Risale-i Nur’un mesleğinin bir esası da fakr’dır. Ben bu fakr’ı, biraz da, işte böyle ibadetlere/takvaya açlık hissetmek olarak anlamamız gerektiğini düşünüyorum. Bonusları sonra düşünüp önce açlığa ve nedenlerine konsantre olmak... Ki bunun Ene Risalesi’ndeki ifadesi de şudur:

“Nübüvvet ise, ‘Gâye-i insaniyet ve vazife-i beşeriyet, ahlâk-ı İlâhiye ile ve secâyâ-i hasene ile tahallûk etmekle beraber aczini bilip kudret-i İlâhiyeye ilticâ, zaafını görüp kuvvet-i İlâhiyeye istinat, fakrını görüp rahmet-i İlâhiyeye itimad, ihtiyacını görüp gınâ-i İlâhiyeden istimdâd, kusurunu görüp afv-ı İlâhîye istiğfar, naksını görüp kemâl-i İlâhîye tesbihhan olmaktır’ diye, ubûdiyetkârâne hükmetmişler.”

Nur mesleğinin fakr esasına dayanması, aslında insanın modern zamanlarda kendisine dayatılan ‘kusursuzluğu’ reddedip muhtaçlığına tekrar vurgu yapmasıdır bence. Kainata ‘veren’ olarak değil, ‘alan’ olarak temas ettiği noktaları itiraf edip açığa çıkarmasıdır. Girizgâhı itiraftır. Bu da bir tefekkür kapısıdır ve bu kapıdan girenler ibadetlerinde daha sebatkâr ve ihlaslı olurlar. Irvin Yalom’un da Bugünü Yaşama Arzusu’nda dediği gibi: “Tedavi, suçlamanın bitip kişinin sorumluluklarını kabul ettiği yerde başlar.”

Bizim ideal okurumuz hangisi?

Bediüzzaman’ın, Barla Lahikası’nda geçen Mukaddeme başlıklı mektubunu okurken tekrar tekrar, yeni pencereler açılıyor zihnime. Bu pencerelerden bazısı kendi hayatıma dair oluyor. Bazısı kardeşlerimle paylaşmaya değer, daha genel şeyler. Onları dökmeden paylaşmaya çalışıyorum. Tabii kalemim döndüğünce. Muvaffakiyet ise her zaman Allah’tandır. Biz döktüğümüzden mesulüz. Toplayan Allah’tır.

Bu mektupta, birkaç yazıdır anlamaya/anlatmaya çalıştığım gibi, acayip sırlar var. Bir kere Hulusi ve Sabri ağabey üzerinden yapılan modelleme içinde nokta vuruşlu dersler var. Onlardan bir tanesini de—birazcık mesleğimle alakalı gördüğümden—burada yâd etmek istiyorum. Ki bu da ‘ideal okurluğa’ dairdir.

“İdeal okur senin kafanda nedir?” diye sorsanız, size şunu söyleyebilirim: İdeal okur, pasif olmayan okurdur. Bir yanıyla onu beğenen, hakveren; ama diğer taraftan Montaigne’nın Denemeler kitabında söylediği gibi yazarları da her zaman doğru söyleyenler olarak kabul etmeyen, sınayan insandır. Yazarın ismine veya titrisine mağlup olmayıp; hakikatin peşinde koşandır. Ki böylesi okurlar, yazarlar için çok kıymetlidir.

Neden mi? Çünkü böyle okurlar yazarı da geliştirirler. Garip bulmayın lütfen. Bu aslında editörlük mesleğinin de esasıdır. Editör, benim kanaatimce, bir yazarın sahip olabileceği en gıcık okurlardan birisini temsil eder. Yazarı bir taraftan beğenirken, diğer taraftan onun okurunun karşısına daha kemalde çıkması için çaba harcar. Mevcut kusurlarını en önce o yüzüne çarpar, sorular sorar ve bu sayede yazar, geniş kitlelerin karşısına çıkarken metinlerini sınamış olur. İyi yazarlar, iyi editörlerin kıymetini bu yönüyle bilirler ve takdir ederler. Kötü yazarlar ise belki onlardan rahatsız olurlar.

Şimdi, bu uzun girişin ardından aynı mektuba tekrar dönüyorum. Ama bu sefer, Bediüzzaman’a Bediüzzaman olarak bakmadan. Onu sadece bir yazar olarak görerek... Hulusi ve Sabri ağabeylere ise üzerlerine giydirdiğim tarihsel kimliğin dışında sadece bir okur giysisi giydirerek. Bu gözle bakıyorum yazılan metne. Ve görüyorum: Bir yazar, iki okurunu, sahip oldukları meziyetlerden ötürü takdir ediyor.

Mesela daha başlarda diyor ki yazar: Bu iki okurumun ciddiyetleri, gayretleri ve iştiyakları sayesinde eserlerimin bir kısmını telif ettim. Benim başlarda da altını çizdiğim; bir okurun, bir yazarın düşünce dünyasına sorularıyla/yorumlarıyla neler katabileceğinin altını çiziyor Bediüzzaman adeta. Ve devam ediyor: “Bu iki zât hakikî talebelerimden ve ciddî arkadaşlarımdan; ve hizmet-i Kur’ân’da arkadaşlarım içinde talebelik ve kardeşlik ve arkadaşlığın üç hassası var ki, bu iki zât üçünde de birinciliği kazanmışlar.”

İşte bu cümlede, Bediüzzaman, bir müellif olarak, ideal bir okur profilinin nasıl olması gerektiğini tarif ediyor kanaatimce. Talebelik, kardeşlik ve arkadaşlık dediği üç şeyin—bence tek tek değil, tamamının birden bir okurda—bulunmasıyla okurun asıl okur haline gelebileceğinin altını çiziyor. Peki, bu okur türlerinin detaylarında neler var:

Bence ‘talebe okur’ başlığının izahı olan birinci hassada (26. Mektup’tan bu noktada destek alıyorum) Bediüzzaman, telif ettiği birşeye sevinmelerini, şükretmelerini, kendileri yazmış gibi mutlu olmalarını talebe okurluğa bir delil olarak gösteriyor. Bu okur türünün genel özelliği olarak da ‘yazarın manevî varisi gibi’ davranmayı örnek veriyor. Ki bence manevî varislik, talebeliktir. Bediüzzaman’ın manevî âl-i beyt tarifi de buna yakındır. Öğrenmeye odaklıdır.

İkinci hassa başlığı altındaki tarif ise daha çok ‘kardeş okur’ tanımının altını dolduruyor. Burada artık teliflere sevinmek üstünde ‘bir yaşam amacı olarak, o kitapta geçen güzellikleri insanlara nakletmeyi seçmek’ belirleyici özellik. Bu noktada artık eser ile arasında vazife-i fıtriye türünden organik bir bağ kuran okur, elçiliğin peşinde. Ki bence kardeşlik de böyle birşeydir. Hadisin tarifiyle; kendisi için istediğini mümin kardeşleri için de isteme hali... Yaşamasa da taşıma hali.

Üçüncü hassa ise bence ‘arkadaş okur’ şablonuna uyan bir tarifi kapsıyor: Burada artık kitabın içinde yer alan okur, o kitabın müellifini kendisinden üst ve ötede görmeyerek, birebir dersi içselleştirip, ilk ders alması gerekenin kendisi olduğunu fark ve kabul ediyor. “Aynı hissiyatla mütehassıs olmak” diye metinde ifade edilen bu hal, artık kuru okumanın da ötesinde bir nevi müellifle arkadaş olma hali... Belki empati.

Ben buradaki ifadelerle 26. Mektup’taki dost, kardeş, talebe tariflerinin büyük çapta uyuştuğunu düşünüyorum. Yalnız arkadaş ve dost başlıklarını farklı konumlandırıyorum. Bence Bediüzzaman ‘dost’ ifadesini, daha genel, arkadaş ifadesini ise daha özel bir alanın tarifi için kullanıyor. Ama en nihayetinde bence burada modellenen üç okur tipi var ve Bediüzzaman tek tek bunlardan birisi gibi olmamızı değil; hepisinin birden meziyetlerini taşımamızı istiyor üzerimizde. Zaten Hulusi ve Sabri ağabeylerin mektuplarına külliyat içinde yer vermesinin gerekçesini de bu sözlerle ifade ediyor: “... bu iki zât üçünde de birinciliği kazanmışlar.”

Risalelerin bizden beklediği sadece sevinme, sahiplenme değil; sadece yaymaya çalışmak da değil. Bunların dahil olduğu bir süreçte aynı zamanda dersleri içselleştirmek, bir nevi müellifin arkadaşı haline gelmek. Hulusi ve Sabri ağabeyler gibi sormak, sorgulamak. Ders vermekle beraber, ders de almak... Yani Üstad Hazretleri, okurlarının sadece mürit gibi davrandığı bir düzlemde mutlu olmuyor. Onların hem talebesi, hem kardeşi, hem de Kur’an huzurunda arkadaşı gibi olduğu bir zeminde ‘idealini’ tarif ediyor. Böylesi okurlar istiyor. Peki biz şimdi kendi okurluğumuza bakalım? Biz hangisiyiz? Talebe mi? Kardeş mi? Arkadaş mıyız? Yoksa, hiçbiri mi?

Not: Üstadın bu talebe, kardeş ve arkadaş tariflerini bir de şu hadisin eşliğinde okumanızı istirham ederim: “Allah’ın beni kendisiyle gönderdiği hidayet ve ilmin misali bir toprağa inen şiddetli yağmurun misalidir. Tertemiz olan o toprağın bir bölümü suyu kendine çeker, onda birçok bitkiler ve birçok otlar yetişir. Sert olan bir bölümü ise suyu tutar, Allah onunla insanları faydalandırır. Zira oranın suyundan içerler, tarlalarını sularlar, hayvanlarını otlatırlar. Yağmur suyunun bir bölümü de çöl olan başka topraklara yağar, orada ne bir su tutulur ve ne de bir bitki biter. Allah’ın dininde derin bir anlayış sahibi olan, Allah’ın beni kendisine gönderdiği şeyin kendisine fayda verdiği, öğrendiği ve öğrettiği kimse ile bu sebeple başını bile kaldırmayan ve kendisi için gönderildiği ilahi hidayeti kabullenmeyen kimsenin misali işte budur.”

Risale-i Nur: Bitiş mi, başlangıç mı?

Yine aynı mektupta takılıyım. Bediüzzaman’ın, talebeleri; Sabri ve Hulusî ağabeylerin mektuplarını neden Risale-i Nur külliyatına kattığına dair izahlarda bulunduğu, Mukaddeme isimli, o mektupta. Geçmek istiyorum, geçemiyorum. Bırakmıyor sanki. O zaman farkediyorum: Barla Lahikası’ndaki bu mektubun kendisinden birkaç sayfa önce yer alan ‘Yedinci Risale olan Yedinci Mesele’ ile bir irtibatı var. Belki küçük birşey, ama kıymetli birşey. İlgili bölümün ikinci işaretine gidiyorum. Orada da Bediüzzaman yine bu iki talebesinin ismini anıyor ve onların nezdinde inayet ve keramet arasındaki mühim bir farkı öğretiyor bizlere:

“Cenâb-ı Hak, benim gibi kalemsiz, yarım ümmî, diyar-ı gurbette kimsesiz, ihtilâttan men edilmiş bir tarzda; kuvvetli, ciddî, samimî, gayyur, fedakâr ve kalemleri birer elmas kılıç olan kardeşleri bana muavin ihsan etti” diyor mesela orada. Ve birkaç cümle sonra şöyle devam ediyor:

“O mübarek cemaat ise, Hulûsi’nin tabiriyle telsiz telgrafın âhizeleri hükmünde ve Sabri’nin tabiriyle Nur fabrikasının elektriklerini yetiştiren makineler hükmünde ayrı ayrı meziyetleri ve kıymettar muhtelif hâsiyetleriyle beraber, yine Sabri’nin tabiriyle bir tevafukat-ı gaybiye nev’inden olarak, şevk ve sa’y ü gayret ve ciddiyette birbirine benzer bir surette, esrar-ı Kur’âniyeyi ve envâr-ı imaniyeyi etrafa neşretmeleri ve her yere eriştirmeleri ve şu zamanda (yani hurufat değişmiş, matbaa yok, herkes envâr-ı imaniyeye muhtaç olduğu bir zamanda) ve fütur verecek ve şevki kıracak çok esbab varken, bunların fütursuz, kemâl-i şevk ve gayretle bu hizmetleri, doğrudan doğruya bir keramet-i Kur’âniye ve zâhir bir inâyet-i İlâhiyedir.”

Yedinci Risale olan Yedinci Meseleye dair yazdıklarımızı hatırlayanlar, bu noktada aldığımız dersi de hatırlayacaklardır. Üstad Hazretleri orada ‘Benim Rabbim’ bilgisinden kendi adına bir keramet keşfi yapmak yerine, bunu öteliyor ve ‘Âlemlerin Rabbi’ bilgisine yönelerek tabloya daha geniş bakılmasını öğütlüyordu. İşaretler boyunca yaptığı vurgu buydu. Ve küçük daireye bakıldığında görülen kerametken, geniş daireye bakıldığında görülen inayet oluyordu. Bediüzzaman tekrar tekrar bu nüansı zikrederek mezkûr meseleyi bitiriyordu. Yunus sûresinin 58. ayetini böyle tefsir ediyordu.

Şimdi, bu kısmı hatırladıktan sonra, tekrar Hulusi ve Sabri ağabeylerin mektuplarına neden külliyatın içinde yer verildiğini anlatan metne dönüyorum. Burada da Üstad sanki önceki metinde ilk işaretini verdiği meselenin şerhini yaparak izahını inayet eksenine oturtuyordu. Burada saydığı beş sebepten birincisi (ki; “Hulûsi ise, âhirdeki Sözler’in ve ekser Mektubat’ın yazılmasına onun gayreti ve ciddiyeti en mühim sebep olması. Ve Sabri’nin dahi On Dokuzuncu Mektup gibi bir sülüs-ü Mektubat’ın yazılmasına sebep, onun samimî ve ciddî iştiyakı olmasıdır” cümlelerinden oluşmaktadır) yine önceki meseleyle irtibatlı olarak külliyatın yalnızca Bediüzzaman’ın telifi değil, kollektif bir şuurun ve vicdanın talebi ile ortaya çıktığının delili oluyordu. Yani Bediüzzaman, eserlerini tek başına yazdığını düşünmüyordu. Bu nedenle de kerameti olarak kabul etmiyordu. Onlar, geniş çerçevede, bir inayet-i ilâhiye olarak kitlelerin katılımı ve duası sonucu Allah’ın lütfu olarak ortaya çıkmışlardı.

Ve belki lahikaların külliyatın içinde yer almasıyla bize verilen ders de buydu. Risale-i Nur tek müellifinin dar-ı ahirete göçmesiyle bitmiş değildi. Risale-i Nur, onun ekseninde bilgi üretilmeye, yazılmaya, çalışılmaya devam ettikçe kendisini geliştirecek bir Kur’an tefsir metoduydu. Yeter ki; talebelerinin (Hulusi ve Sabri ağabeyler gibi) beş sebepte belirtilen hasletleri olsun. Bu beş sebebin emanetçiliğini yapanlar; yeni nefesler, şerhler, izahlar katarak Kur’an’ın bostanından terütaze meyveler koparabilirdi. Risale-i Nur, bu yönüyle bitmiş bir kitap değil; başlamış bir ekolün ilk emeğiydi. Hiç bitmeyecek bir külliyatın adıydı. Ve hepsinden önemlisi: Risale-i Nur kitap değil, ekoldü. Lahikalar, talebelerin mektuplarını bağırlarına basmalarıyla bize bu sırdan da haber veriyorlardı.

Sıktıkça parçalanmak...

Barla Lahikası’nın hemen başlarında bir mektup var. Kısa, ama kıymetli bir mektup... Üstad Hazretleri, orada, Hulusi (Yahyagil) ve Sabri (Arseven) ağabeylerin yazdıklarına lahikalar içinde neden yer verdiği izah ediyor beş maddede. İkisinin birden medihlerini yapıp samimiyetlerinin altını çiziyor ve diyor ki: “Bu iki zât hakikî talebelerimden ve ciddî arkadaşlarımdan; ve hizmet-i Kur’ân’da arkadaşlarım içinde talebelik ve kardeşlik ve arkadaşlığın üç hassası var ki, bu iki zât üçünde de birinciliği kazanmışlar.”

Ben, bu mektubu ne zaman okusam, aklıma, Bediüzzaman’ın bir cadde olarak tarif ettiği mesleği geliyor. Toplumsal hayatta birbirinin zıttı noktalarda/zeminlerde sandığımız insanları, aynı tedrisin önünde müdavim haline getiren sırrı... Ben, bu sırra, Üstadımın tariflerinden aldığım cesaretle ‘caddeleşmek’ diyorum. Sokaklara, dar alanlara, kısır tartışmalara talip olmamak; caddeleşmek... Geneli kanatlarının altına alabilmek.

Bediüzzaman’ın ayrı ayrı iltifatlar ettiği iki talebesinin toplumsal kimliklerine bakıyorum bu sefer. Birisi askeriyeden, rütbeli birisi. Ötekisi ulemadan, talebeleri olduğu anlatılıyor. Devrin şartları da gözönüne alınırsa, normalde, zıt kutuplarda olmaları gerekiyor. “Ulema o devirde en çok kimden çekiyor?” diye sorsak alacağımız cevap da belli çünkü: Askerî idareden... Orduya hakim ve çoğu eski rütbeli bir zümre ancak devr-i sabıkı yönetiyor. (Ordu en çok kimden korkuyor diye sorsak cevap yine aynı: Ulemadan.) Ve onların istibdatı altında en çok ulema eziliyor. Bu yönüyle hem Hulusi, hem Sabri abi farklı kimliklerle bulundukları konumlara gelmişler. Yakın tarihin karanlık oyunları da onları karşı safların insanları gibi göstermiş bize.

Fakat nasıl oluyor, Bediüzzaman, bu farklı kimlikleri, böylesine bir sadakatle sisteminin içerisine dahil edebiliyor? Birisinden “Birinci talebem...” ötekinden “Hulusi-i Sânî...” diye sözedebiliyor? Ve bu iki kişiyi, birer nümune-i imtisal olarak talebelerine lahikaları içinde sunabiliyor. Ve bununla adeta şöyle diyor:

“İşte size sabık düzenin saflara ayırmaya çalıştığı toplumdan iki farklı/zıt kimlik. İki farklı insan. Bunların bu farklılıkları, kimliklerinin arasına bıçaklar konulmaya çalışılması, onların Kur’an’ın sancağı etrafında toplanmasına engel olmadı. Siz de sizdeki kimlik farklılıklarını Kur’an’a intisapta engel olarak algılamayın. Sorun yapmayın. Aşın bunları. Bu yol caddedir. Caddede herkesin hakk-ı hayatı var.”

İşte ben, ne zaman bu mektubu okusam, Bediüzzaman’ın sadece Hulusi ve Sabri abileri bize övmek için değil; aynı zamanda zıtların ahengini yakalayan mesleğinin sırrını da göstermek için bu mektubu yazdığını düşünürüm. Hatta lahikalar içerisinde yer alan her mektup ve sahibi, toplumun farklı bir kesimini yansıtan bir kimlik sahibi olarak, Kur’an sancağı altında nasıl topyekün biraraya gelinebileceğini gösterir bize. Ve ben, bunun en şefkatli ifadesini, Bediüzzaman’ın, yine lahikalarda yeralan şu cümlesinde yudumlarım: “Çok sıkı tutmayınız; herkes bir meşrepte olmaz.”

Eyvallah Üstadım, eyvallah. Zaten son altmış yılın (ve belki on asrın) dağılıp kopmaları, kırılıp saçılmaları, husumetleri, pişmanlıkları da hep bu çok sıkı tutmalardan değil midir? Buna sebep de nazariyata bile sirayet eden taassup değil midir? Cadde-i kübra mesleğidir bu. Sıkmakla birarada durmaz. Sıktıkça parçalanır. O nur eli mesken ittihat etmez. Sokaklara ayrılır.

Marifet geometrisi...

Daha ilköğretim yıllarından ders aldığımız birşey var: Benzerlikler... Açı-kenar-açı veya kenar-açı-kenar şeklinde (daha farklı şeyler de vardı belki, ama anımsamıyorum) kurulan benzerlik bağıntısı, iki şekil içinde değeri sorulan herhangi birşeyin cevabını bulmamızı sağlayabiliyor. Üç öğesi arasında farkettiğiniz matematiksel oran, her iki üçgenin diğer öğeleri arasında da aynı matematiksel oranın bulunduğuna hükmetmenizi sağlıyor. (Üniversiteye hazırlananların kafasında kesin bir ampul parlamıştır şimdi.) Ve böylece problemde sizden istenen cevabı oran kullanarak bulabiliyorsunuz.

Bu benzerlikler bahsini ne zaman düşünsem aklıma ene geliyor. Enenin bizde yaptığı görevlerden birisi de buna benziyor sanki. Mesela ene; Allah’a dair meselelerde kâinatla Onun arasında kuramayacağımız bağıntıları, ikinci bir gerçeklik alanı daha oluşturarak, kurabilmemizi sağlıyor. Bediüzzaman’ın Ene Risalesi’nde bahsettiği gibi, insanın içinde bir tasavvur ve tahayyül aracı ene... Tahayyülleri va tasavvurları, bize geometrideki ikinci üçgene benzer bir alan sağlayarak, asıl üçgenle benzerlik bağıntıları kurmamızı öğretiyor. Fakat bu alan gerçekte yok. Tıpkı geometrik şekiller gibi...

İkinci bir alan kurgulayarak kendinizde var farzettiğiniz fiileri, gerçekte varolanla benzerliklerini de ortaya koyarak, bilgiye dönüştürüyorsunuz. Bu, belki sadece yukarıdaki tarzda bağıntı formülü elde edebilmek için yapılan birşey. Açı-kenar-açı, kenar-açı-kenar gibi bir benzerliği yakaladığınız anda üçgenlerdeki diğer öğeler arasında bir benzerlik kurgulayabiliyorsunuz:

“Ben nasıl bu odayı temizliyorsam, Allah da kainatı öyle temizliyor ki, kainat temiz kalıyor...” diyorsunuz mesela. Bu yönüyle sanırım orantıyla da bir bağıntısı var enenin ölçüm yönteminin. Fakat burada kritik pozisyon esmanın tamamından geçildikten sonra ism-i Kayyum’a varıldığında alınması gereken pozisyon. Ona varıldığında var farzettiğimiz alanın tamamını yıkmak gerekiyor. Çünkü onlar kendi başlarına varolamazlar. ism-i Kayyum tefekkürü, hepsinin köklerini kesmemizi tembihliyor bize. Devam ettiren yalnız O... Ya biz? Biz sadece enedeki farzetme yeteneğiyle bunları anlayabilenleriz.

Ben buradan daha evvelki yazılarda dikkat çektiğim sırr-ı temsil dürbünü meselesine bir paragraf daha açacağım: Kur’an’daki misallerin de aslında böyle bir ölçü verme tarafı var bize. Cenab-ı Hakkın gayba dair şeyleri bizlere anlatırken çoklukla kullandığı misaller, aslında bize işte aynı benzerlik bağıntısını kurmayı öğretiyorlar. Mesela baharın haşre misal gösterildiği ayet, yine aynı kenar-açı-kenar benzeri bir bağıntıyı; ölümle kış, baharla hayat, dirilmeyle yeşerme arasında kurmamızı ve bu benzerlikten hareketle gaybî meseleyi tıpkı “Mahrem bir suale cevaptır” bahsinin son kısmında denildiği gibi şuhuda yakın bir şekilde anlamamızı sağlıyor.

İnsan, anlamaya çalıştığı herşeyi anladığı şeyler üzerine bina ederek öğrenen bir canlı. Bu yönüyle uzağı yaklaştıran, dağınık meseleleri toplattıran, işte bizim malumatımız üzerine inşa edeceğimiz bilgi. Bu yönüyle benim “Mahrem bir suale cevaptır” bahsinin sonundan hareketle anladığım öğretim şekli; insana bildiği üzerinden benzerlik bağıntıları kurabilmesini sağlayabilecek bir öğretim şekli. Bir nevi marifet geometrisi veya matematiği.

Kurgu alanlardan hakikat alanına çıkarımlar yapabilme... Bu öyle bir bilgi üretim metodu ki, eğer böyle benzerlikleri bulabilir bir akla sahip olabilirseniz; herşeyin içinden Allah’a uzanan yollar çıkarabiliyorsunuz. Bilginize göre... Çünkü kenar-açı-kenarı bulduğunuz an aklınız temsilin diğer ucundaki bağlantı noktalarına gidiyor. Bir yönüyle gayba iman ediyorsunuz. Ne güzel dersler var şu sırr-ı temsilde veya enede. Belki sünneti de bu gözle okumak gerek. Ama o konuyu işlemek bu yazının haddi değil.

Bediüzzaman'ın dürbünü 2

Bir önceki yazıdan devam edelim istiyorum konuşmaya. Bediüzzaman’ın Dürbünü yazısından. O yazıda birşeyleri avlamaya çalışmış, ama pek de becerememiştim. Zaten ne zaman nakilli yazılara girişsem elime yüzüme bulaştırır, uzatmamak istedikçe de mahvederim. Öncelikle; dürbün kelimesine geri dönelim. Dürbün ifadesi ekseninde birşeylere dikkatimizi çekmeye çalıştığını düşünüyorum Bediüzzaman’ın. Bunu önceki yazımda da dile getirdim. Ve o dürbünün eneye ve fonksiyonlarına isim olarak verildiğini zannediyorum. Peki, bu zannımı nelere bina ediyorum?

Bediüzzaman “Mahrem bir suale cevaptır” başlıklı metninde müfessir ve ârif yollarından kendi yolunu (bilgi üretim şeklini) ayıran nüans için diyor ki: “(...) Hakîm-i Rahîm olan Zât-ı Zülcelâl, Kur’ân-ı Kerîmin en parlak mazhar-ı i’câzından olan temsilâtından bir şulesini, acz ve zaafıma, fakr ve ihtiyacıma merhameten, hizmet-i Kur’ân’a ait yazılarıma ihsan etti.” Anladığım kadarıyla diyor ki burada Üstad Hazretleri: 1) Kur’an’ın temsillerinde bir mucize vardır. 2) Bunun bir şulesi, bir küçüğünün küçüğü uygulaması Risale-i Nur’da mevcuttur.

‘Sırr-ı temsil’ ifadesi Bediüzzaman’ın yalnızca burada değil, çok yerlerde kullandığı bir ifade. Oraları da hesaba kattığımda diyorum ki: Üstad Hazretleri, Kur’an’ın verdiği temsillerin— hâşâ—kuru temsiller olmadığını, aksine bir bilgi üretim şekline işaret ettiğini düşünüyor. Yani birşeyi misallerle anlatmak, aynı metnin devamında denildiği gibi; uzak hakikatleri yaklaştırabiliyor, dağınık meseleleri toplayabiliyor, bir merdiven misali yüksek meselelere ulaşılabilmesini sağlıyor, gayba dair meselelerin şuhuda yakın bir şekilde anlaşılmasını sağlayabiliyor.

Üstad Hazretlerinin tespit ettiğine göre insanın bilgi üretimi ve bilgiyi hazmedişinde temsillerin kıymeti bu nedenle çok büyük. Ve yine bu nedenle Cenab-ı Hak, Kur’an’da, insana pek çok şeyi misaller vererek anlatıyor.

İşte ben burada bu bahiste geçen ‘sırr-ı temsil dürbünü’ ifadesinden bir sıçrama yaparak Ene Risalesi’nde geçen “Emaneti bihakkın eda eder ve o enenin dürbünüyle, kâinat ne olduğunu ve ne vazife gördüğünü görür...” ifadesi arasında bir bağlantı kuruyorum. Zahirde bu bağı yalnızca ‘dürbün’ kelimesi sağlıyor. Ama öyle değil. Misalen devamında diyor ki: “Ve âfâkî malûmat nefse geldiği vakit, enede bir musaddık görür; o ulûm, nur ve hikmet olarak kalır, zulmet ve abesiyete inkılâb etmez.”

Platon’un Sokrates’in Savunması isimli eserinde de geçen, bana çok ilgi çekici gelen bir mesele var. Aslında bu mesele bir felsefî tartışmanın da kökenini işaret ediyor. Öğrenmenin yalnızca bir anımsama mı, yoksa yeni birşeyleri ruha katma mı, olduğu üzerine bir tartışma süregiden. Sokrates de kendi felsefesinde öğrenilen herşeyin aslında kavramlar boyutunda ruhumuzda bir yerde kayıtlı olduğunu, aksi takdirde o kavramları öğrenmenin mümkün olmayacağını söylüyor. Hatta bunu eşitlik, küçüklük, büyüklük gibi kavramlar üzerinden örnekliyor. İnsanın özünde bir yerde böyle şeylerin kayıtlı olmaması halinde bunu sonradan bilmesinin, o kadar göreceli bir alanda, mümkün olamayacağını beyan ediyor.

Bu noktada hem emanet ayeti, hem de Metin Karabaşoğlu abinin Hakikatin Dengesi kitabında da yer alan emanet hadisi (kitapta bu hadis hakkında iki yazı var) bana Sokrates’in Bediüzzaman’ın enesine bir yönüyle benzer, bir yönüyle farklı birşeyi yakaladığını düşündürüyor. Öncelikle Ene Risalesi boyunca anlatılan enenin kullanım metodu; yani kendisinde bir malikiyet, bir rububiyet vs. tasavvur etmesiyle oradan Allah’ın malikiyetini, rububiyetini anlaması ve sonra da kendisinde olanları terketmesi meselesi; Sokrates’in bahsettiği ruhtaki kavram kökleri meselesine bir yakınlık hissi oluşturuyor bende. Tabii çok nüansları da var. Mesela Bediüzzaman eneyi nefse takılı tarif ederken, Sokrates bu kavram köklerinin ruhta olduğunu söylüyor.

Fakat özde insanın en nihayetinde Allah’a ait olan sıfatları, kainat içinde anlarken bile onları kendisi için yalancı alanlar oluşturarak anlayabildiği, bu yönüyle kendi içinde nümunecikler tarzında bunların köklerini, vahid-i kıyasi şeklinde bulundurduğu bir gerçek. Burada Bediüzzaman’ın da “(...) bütün sıfât ve şuûnât-ı İlâhiyeyi bir derece bildirecek, gösterecek binler esrarlı ahval ve sıfât ve hissiyat, enede münderiçtir...” cümlesini sarfediyor olması yine beni Sokrates’in bahsettiği şeye yakınlaştırıyor.

İşte tam bu noktada sırr-ı temsille eneyi birbirine bağlıyorum. Zira temsil, ancak eneyi doğru kullanabilen insanlar için bir anlam ifade edebiliyor. Yani temsilin insanda karşılık bulabilmesi, ancak o misallerde kullanılan kavramları tahayyül, tasavvur edebilecek; onlara kurgu alanlar oluşturabilecek bir enenin mevcudiyetiyle mümkün. Ve ene, işte dışımızda yer alan bu malumatı, bize daire çevirmeyi sağlıyor. Mesela bize marifetullah ekseninde ne anlatılsa, hemen onu kendi hayatımız ekseninde de izdüşümleriyle görebiliyoruz. Ve yine ne tefekkür yürütsek bunu başka dairelere tatbik edebiliyoruz. Ene bu yönüyle tam bir dürbün gibi. İnsanı dışarıya, dışarıyı insana bağlıyor. Ve binler daireler arasında şaşırmadan aklın yoluna devam etmesine imkan veriyor.

Evet, işte enenin dürbününden sırr-ı temsil dürbününe bana açılan kapı böyle... Bilmiyorum, ne kadar ifade edebildim? İnşaallah dökmemiş, taşırmamışımdır. Kusur bizden, inayet Allah’tan... Fakat bu eneden sırr-ı temsile uzanan bir dürbün var bence.

Bediüzzaman'ın dürbünü 1

“Mahrem bir suale cevaptır” bahsini okurken dikkatimi çeken şeylerden birisi de Bediüzzaman’ın dürbünü. Evet, yanlış okumadınız. Bediüzzaman’ın dürbününü çok merak ediyorum. Üstad, onunla, Kur’an’dan aldığı bir ders olarak o kadar övünüyor ki; mesleğinin çok meziyetini neredeyse onun üzerine bina ediyor.

“Felillâhilhamd” diyor mesela, “sırr-ı temsil dürbünüyle, en uzak hakikatler gayet yakın gösterildi. Hem sırr-ı temsil cihetü’l-vahdetiyle, en dağınık meseleler toplattırıldı. Hem sırr-ı temsil merdiveniyle, en yüksek hakaike kolaylıkla yetiştirildi. Hem sırr-ı temsil penceresiyle, hakaik-i gaybiyeye, esâsât-ı İslâmiyeye, şuhuda yakın bir yakîn-i imaniye hâsıl oldu. Akıl ile beraber vehim ve hayal, hattâ nefis ve hevâ teslime mecbur olduğu gibi, şeytan dahi teslim-i silâha mecbur oldu.”

Dürbün kelimesinin peşinden bir yolculuğa çıkıyorum bu sefer. Bakalım beni nerelere götürecek?

Şualar’da buluyorum. Orada da ‘fenn-i kitabet geniş mikyasları’ ve ‘dürbîn gözleri’nden bahsediyor Bediüzzaman. Devam ediyorum. Lem’alarda, bu sefer ism-i Kayyum’un cilvesini hayalen temaşadan çıkan iki dürbünden bahsediyor. Birisi mikroskop, öteki teleskop gibi...

Muhakemat’a gelince bu sefer ‘istiare ve mecaz dürbünü’nden dem vuruyor. İlk Dönem Eserleri içinde bir bölümde yine bir kıyas-ı temsiliyi ifade ettiğini söylediği üç ayeti zikredip sonunda “(...) gibi pek çok âyât-ı kesîre ile haşr-i cismânîdeki saadet-i ebediyeye nâzır pek çok dürbünleri nazar-ı beşere vazetmiştir” diyor. Sırlı bir şekilde yine temsille dürbünü birbirine bağlıyor.

El-Hüccetü’z-Zehra’da da, Ayetü’l-Kübra’ya atıfla diyor ki: “o aynı seyyah (...) kâh Kur’ân hikmetine, kâh felsefe hikmetine aklını bindirip geniş hayal dürbünüyle en uzak tabakalara bakarak, hakikatleri vâkide olduğu gibi görmüş, bizlere Âyetü’l-Kübrâ’da kısmen haber vermiş.”

Sonra “Mühim bir suale cevaptır”a kadar uzuyor yolum. Orada da birisi dalaletin, birisi imanın dürbünü olmak üzere iki dürbünden bahsedip bakış açımı değiştiriyor bu sefer. “Demek ki, bu dürbün her ne ise sadece ehl-i imanda olan birşey değil” diyorum. “Dalalet ehlinde de var bu dürbünden...”

Ben Bediüzzaman’ın dürbününü arayadurayım; Ene Risalesi okumalarımız esnasında Metin Karabaşoğlu abi bize Eski Said’den Yeni Said’e doğru yaşanan değişim hakkında bakış açımızı zenginleştirmemiz gerektiğinden bahsetti. Bu dönüşümün sadece siyasi gelişmelerin etkisiyle gerçekleşmiş birşey olduğunu düşünmenin külliyatı anlamakta bizi kısırlaştıracağını söyledi. Ona göre, dış dünyasında yaşanan değişimin kat be kat fazlası Bediüzzaman’ın içinde de yaşanıyordu. Üstad, kozasında kelebeğe dönüşüyordu uyanışlarıyla. Ve yine Metin abiye göre Eski Said’i Yeni Said yapan uyanışlardan birisi de eneyi farkedişiydi.

Bunu da hafızamın bir kenarına yazıp Ene Risalesi’ne tekrar bakarken ben de birşeyi farkettim. Emin değilim ama Bediüzzaman’ın dürbününü buldum sanırım. Üstad, orada da diyordu ki: “Emaneti bihakkın eda eder ve o enenin dürbünüyle, kâinat ne olduğunu ve ne vazife gördüğünü görür.”

Baktığım metinler, o metinlerde sık geçen kelimeler hep beni aynı yere bağladı nihayet: Sırr-ı temsile ve eneye... İnsanın kendinden hareketle kıyaslar üretebildiği ve bu kıyasların sadece kendisiyle alakalı kalmayarak kâinatı da kuşatabildiği bir dürbündü ene. Temsil üretme ve temsilleri anlama makinesiydi insanın. (Belki ta Sokrates’in dem vurduğu, ruhta var olduğunu düşündüğü aynı kavramlar ve kıyaslar kaynağıydı.) Uzağı yakınlaştırıyor, dağınık manzarayı/meseleleri göze/akla sığacak şekilde topluyor, el yetişmez mesafelere eriştiriyor, gaybî meseleleri şuhuda yakın bir hale getirebiliyordu. Bir yönüyle teleskop, bir yönüyle mikroskoptu.

Ve bu ene/dürbün sadece ehl-i imanda değil, ehl-i dalalette de vardı ki, “Mühim bir suale cevaptır”da da bunu anlatıyordu aslında. Ene Risalesi de paragraflar boyunca aynı dürbünün iki farklı kullanımını ders veriyordu. Sırr-ı temsil, hayal, kıyas, mecaz, akıl, ism-i Kayyum... Bütün bu kelimeler bu dürbün kelimesinin etrafında sırlı bir şekilde dönüp duruyordu. Ve Bediüzzaman yalnız bir dürbün kelimesiyle Risale-i Nur’u bir dantela gibi örerek bahisleri birbirine bağlıyor, benim de “Mahrem bir suale cevaptır”da başlayan yolculuğum “Mühim bir suale cevaptır”da sona eriyordu.

Demek ki (yine de şahsî kanaatimdir) o dürbün eneydi ve onun doğru kullanımı Bediüzzaman’ın mesleğinin hususiyetlerini bina ettiği marifet şeklinin üretim merkeziydi. Bu meseleyi sanırım en nihayet bir parça anladım. Şimdi dürbünümü nasıl kullanacağımı öğrenmeye çalışıyorum.