Kalbin mehre alışsın

"İnsanlar, imtihandan geçirilmeden, sadece 'İman ettik!' demeleriyle bırakılıvereceklerini mi sandılar?" (Ankebût sûresi, 2)

Şunu farkettim arkadaşım: Yol, onu bir kere seçtikten sonra, sahibini kendisine mecbur eder. Şartlarını dayatır. Yani 'gitmek istediğin yere' veya 'görmek istediğin şeye' göre katlanman gereken kuralları olur. Kurallarından vazgeçersen yoldan da vazgeçersin. Dağa tırmanmanın mehri yorgunluktur. Suda yürümenin bedeli ıslaklıktır. Bulutların duvağını yükselerek açarsın. Denizlerin tenine alçalarak dokunursun. Yol aslında nedir peki? Yol bir tür bedeldir. Menzilin bedelidir. Varmanın kaporasıdır. Hatta duasıdır.

Manzara denilen en mukavemetsiz şey bile seyrinize kendisini bedelsiz bırakmıyor. Emek istiyor. Gayret istiyor. Dikkat istiyor. Hatta en güzel manzaraların bedeli en zor yollar. 'Gidilmez' denilen yerlere gittikçe, 'Çıkılmaz' denilen yerlere çıktıkça, 'Varılmaz' denilen tepelere vardıkça alıyorsunuz ücretinizi. Ayaklarınız yola bir nevi 'yüz görümlüğü' takıyor. Hem dağcılık da ancak buradan bakınca anlaşılabilecek bir sevdadır. Başka gözlerin aşinası olmadığı harikalara varabilmek için dağcı bir bedel öder. Bizden daha fazlasını ödemeye hazırdır her zaman. Daha azimlidir. Daha cüretkârdır. Daha sebatkârdır. Allah sebatında sabredenleri muvaffak eder.

Sadece zaman/zahmet olarak değil hem de. Ümit ve korku olarak da bedel ödemeye hazırdır. Dağcının yaşadığı kazalar, salgıladığı adrenalin, döktüğü ter, gösterdiği dikkat, aldığı tedbir, mahrum kaldığı rahatlık ve serbestlik... Bunların tamamı 'şahidi olunacak manzaranın' bedelidir. Çıkacağı makamın istediğidir. Ve artık, dağcı, maksadına ulaşmıştır.

Gözleri 'gözlerimizin asla şahit olmadığı' bir dünyaya şahit olmuştur. Dünyamızın 'daha yukarısından' ve 'daha çoğuna' bakmıştır. 'Kalb-i beşere hutur etmeyen' şeylere dokunmuştur. Mürşidimin tabiriyle 'hiç ender hiç' iken 'bütün mevcudatı umumen' elde etmiştir. Biz, yani aşağıdakiler, ancak onun çektiği fotoğraflarla ve hayalimizle yetiniriz şahitliğini anlayabilmek için. Neden? Ödenmesi gereken bedelden kaçıyoruz çünkü. Mehrini vermediğimiz manzara da bize duvağını açmıyor.

Tasviri çok mu uzattım arkadaşım? Doğrudur. Tamam. Sadede geleyim: Ben bu kadar şeyi sana neden anlattım? Anlattım, çünkü dağcı, manzara ve yol arasındaki ilişki benim takvayı da anlamamı sağlıyor. Kur'an buyuruyor: "Akıbet takva sahiplerinindir!" Bu ayet-i kerime bana dağcının zirveye ulaştığı anı hatırlatıyor. Takva manzarası güzel bir yola ödenmesi gereken dikkat bedelidir. Düşünsene! Allah'ın rızasını istiyorsun. Cennet istiyorsun. Hem bu dünyada hem ahirette selamet istiyorsun.

Nasıl bedelsiz elde edeceksin? Öyle kıymetli şeyleri bedelsiz verirler mi? Öyleyse dikkat edeceksin. Az şey istemiyorsun. Arzunda ciddi isen bedeli 'dikkat' olacak. Bazen de çile çekeceksin tıpkı dağcının çektiği gibi. Herkesin evinde oturup rahatça televizyon izlediği zamanlarda sen yolla boğuşacaksın. Oruç tutacaksın mesela. Aç kalacaksın. Günde beş vakit namazın olacak. Talim yapacaksın. En sıcak vakitlerde bile örtüneceksin. Tenin zararlardan korunacak. Dilin, en öfkeli anlarında bile, bir sınırı geçemeyecek. Duracak. Ne kadar albenili dursalar da günahkâr eğlencelerden uzak kalacaksın. Küçük görme. Bakarsan ciddi bedeller bunlar. Düzlükte yaşanacak bir hayattan vazgeçiyorsun sen.

Birşeye niyet ettin çünkü. Bir manzaraya talip oldun. Aşağılar yetmez göründü sana. Sonsuzluğa talip oldun. Az şey değil. Hiç az şey değil. Zerresin ama Şems-i Sermed'i istiyorsun artık. Hiç ender hiçsin ama bütün mevcudatı umumen istiyorsun. 'Bedelini sevmek' başka şey amma, sormadan edemiyorum arkadaşım, nasıl 'bedel ödememeyi' beklersin? Nasıl zahmetlerden alınır, Allah'a gönül koyarsın, nazlanırsın? Talip olan sensin. Bu dünyayla yetinemeyen sensin. Allahsız bir hayatın boşluğundan yakınan sensin. Fanilikten usanan sensin. Sevdiklerini kaybetmekten yanan sensin.

Nasıl bütün bunlardan kaçmak için girdiğin bir yoldan yakınırsın? Kendin diledin onu oysa. Böyleyken halimiz, Bediüzzaman'ın, Mevlana Celaleddin-i Rûmî'den (Allah ikisinin de şefaatine nail eylesin bizi) alıntıladığı gibi değil midir? Hani o 'Kalubela gününü' pek güzel tasvir eder ve der: "O, 'Ben Senin Rabbin değil miyim?' dedi. Sen 'Bela/Evet' dedin. 'Evet' demenin şükrü nedir, bilir misin? Çok bela çekmektir. Bilir misin bela çekmenin sırrı nedir? Yani fakr u fena dergahındaki halkaya katılmaktır." Evet arkadaşım. O halkaya katılmadan dağı tırmanamazsın. Tek başına dağcılık olmaz. İz lazım. Tecrübe lazım. Dost lazım. Sonra Derviş Yunus'un (k.s.) tarif ettiği gibi olur halimiz: "Göçtü kervan, kaldık dağlar başında..."

Tavuğu verirken kazı aklından bile geçirmemek veya ihlas

"Sonra, duman halinde bulunan göğe yöneldi, ona ve yeryüzüne: 'İsteyerek veya istemeyerek buyruğuma gelin' dedi. İkisi de: 'İsteyerek geldik' dediler." (Fussilet sûresi, 11)

Bir park yerindesin. Sağında solunda seninkinden başka araba yok. Belki bir tatil günü ve orası da işyerin. Arabalara ayrılmış bölümler var. Bölümler dediysem duvarlar/kilitler değil, çizgiler. Çizgiler ve belki en fazla numaralar. Elinde güç olmayan sınırlar. Senin bölümün hangisidir biliyorsun. Oraya parketmek zorunda değilsin. Arabayı parketmek zorunda bile değilsin. Öylece bırakabilirsin. Ama yapamıyorsun. İçinden bir ses 'doğru olanı yapmanı' hatırlatıyor. Dedim ya: Bir tatil günü. Yoğunluk yok.
Belki senden başka parkedecek araba bile yok. Arabanı nizamî parketmen o gün için doğru/zorunlu olmayabilir. Ama hayır. Sen yine de nizamî olanı tercih ediyorsun. İçinde bir yer sızlıyor. Dişağrısı gibi. Deli ediyor seni. Bundan dolayı ödüllendirilecek falan değilsin. Aksini yaparsan ceza görecek değilsin. Park yerinde elinde sopayla kimse beklemiyor. İçinde bir yer var, susturamadığın. O seni mecbur ediyor böyle yapmaya. Ve sen onun sıkıntısını gidermekle ödülünü pekala almış oluyorsun. Doğru olanı yapmaktan daha büyük ödül var mı? "Cenab-ı Hak, kemal-i kereminden, hizmetin mükafatını hizmet içinde derc etmiştir. Amelin ücretini nefs-i amel içine de koymuştur..." Biliyorsun.

"Olması gereken şeylerin adını iyilik yapmak koymuşlar..." Sagopa'nın bir şarkısında geçiyordu. Kafana takılmıştı. Ve daha geçen gün okuduğum Piano Piano Bacaksız tokatlamıştı vicdanının yüzünü: "Namuslu olmak insanın doğal halidir..." Halbuki ben de onu bir ihsanmış gibi algılıyordum başkalarına. Fazladan birşey. Dünyaya 'o bunu haketmeksizin' kattığım bir güzellik. Tamamiyle benden. Yukarıdan bir bağış, biraz da kibirle. Kendimi 'veren el' gibi görüyordum onları yaparken. İbadet ederken bile Allah'a bağış yapar gibiydim. "Bugün dört rekat fazladan kıldım. İki sayfa fazla Kur'an okudum. Şu kadar sadaka/zekat verdim. Şöyle şöyle yardımlar ettim. Eh, epey fark attım diğer müslümanlara. Herhalde cehenneme gitmem!" Bunların tamamı kafanda dolanırken hissettiğin şey, hiç yalan söyleme şimdi, kibirdi. İyi birisi olmak istiyordum, ama bunu ihsan eder gibi istiyordum. Halbuki gerçekten iyi birisi olsaydım bunun iyi birisi olmak olduğunu bilmeyecektim. Korkum gitmeyecekti. Akıbetimden emin olmayacaktım. Bu bana 'olmazsa olmaz' gibi gelecekti. Kendimde bir 'ilerilik' görmeyecektim onları yapmakla.

"Kim olsa aynı şeyi yapardı!" Ah, ne güzel cümleydi o. Fakat ben onu kullanırken bile 'kim olsa aynı şeyi yapmayacak ancak ben yaparım' diye düşünüyordum. Âdettendi onu söylemek. Nakşibendîce ne 'terk-i hesti' ne de 'terk-i terk'i becerebilmiştim. İkisini de hatırlıyor. İkisini de arşivliyor. İkisiyle de gizli gizli övünüyordum. İyilik oradaydı. Yapmıştım işte onu. O zaman ben iyilerdendim. Allah'ı esir almıştım (hâşâ) onunla. Nazlanmaya hakkım vardı. Benden başkası yapamamıştı çünkü onu. Ben yapmıştım.

Sonra bir İşaratü'l-İ'caz okuması ve rastladığım bir ihlas tarifi rahatsız etti toz konduramadığım egomu: "İhlas ise, yapılan ibadetin yalnız emredildiği için yapılmasıdır." Yani hiçbir şeyi düşünmememek yapmaktan başka. Ne 'ne olduğunu' ne 'ne olacağını' ve ne de 'nasıl bir kemale erdiğini' onunla. "Bana seni gerek seni..." diyebilmek cenneti düşünmeden. İyiliği sadece iyilik olduğu için, hatta iyilik olduğunu bile bilmeden, namusluluğun doğal/fıtrî halimiz olduğunu düşünerek yapmak onu. İkinci bir niyet karışmadan. Ötekinin de menfaat ihtimalini tartmadan/ikirciklenmeden hak olanı seçmek. Şer ile hayır arasında kaldığında, şerre olabilirlik kapısının açık olduğundan bile haberdar olmamak. Böyle olabilir mi bir insan?

Olurmuş meğer. Hz. Aişe annemiz anlatıyor: "Bir adam, Resulullah aleyhissalatuvesselamın huzuruna girmek için izin istemişti. Aleyhissalatuvesselam: 'Bir aşiretin kardeşi ne kötü!' buyurdu. Ama adam girince ona iyi davrandı, yumuşak sözle hitap etti. Adam gidince: 'Ey Allah'ın Resulü! Adamın sesini işitince şöyle şöyle söyledin. Sonra yüzüne karşı mültefit oldun, iyi davrandın...' dedim. Şu cevabı verdi: 'Ey Aişe! Beni ne zaman kaba buldun? Kıyamet günü, Allah Teala Hazretlerinin yanında mevkice insanların en kötüsü, kabalığından korkarak halkın kendini terkettiği kimsedir.'"[1]

Şimdi anlıyorum, mürşidimin, hakiki kemal hakkında neden şöyle söylediğini: "(...) hakikî lezzet ve muhabbet ve kemâl ve fazilet odur ki, gayrın tasavvuruna bina edilmesin, zâtında bulunsun ve bizzat bir hakikat-i mukarrere olsun." Yani kim/ne diyecek diye bakmadan iyi olmak. "Bana ne getirecek?" veya "Bana ne zararı dokunacak?" demeden iyi olmak. Tavuğu verirken kazı aklına bile getirmemek. Gelse de memnun olmamak. O meziyet zatının bir özelliği olduğu için öyle olmak. Şıklardan doğruyu seçmek değil, diğer şıklardan haberdar bile olmamak. Doğru o olduğu için ve doğrudan başkası kaçınılmaz olduğu için öyle olmak. Sanıyorum Allah Resulü efendim de Hz. Aişe anneme bunu söylemek istiyordu. Ve arkadaşım, arabayı parkeden adam da bize bunu söyledi. Sen de işittin. Ben de yazdım. Çünkü yazmak doğrusuydu.




[1] Buhari, Edeb 38, 48; Müslim, Birr 73, (2591); Muvatta, Hüsnü'l-Hulk 4, (2, 903, 904); Ebu Davud, Edeb 6, (4791, 4792, 4793); Tirmizi, Birr 59, (1997)

Depresyonun da bir hikmeti var

"Zamanın gereği buydu; çocukları sahip olduklarıyla görüntülemek, sonra belki de seyrek bakılacak bir albüme gömmek..." Sevinç Çokum, Gece Kuşu Uzun Öter kitabından.

Bazen hayat böyle birşeymiş gibi geliyor: İtinayla üstüste koymaya çalıştığın taşlar. Çok da hassaslar. Çok da uğraşıyorsun denk gelsinler diye. Dik dursunlar diye. Fakat işin biter bitmez ilk korkularını unutuyorsun. Asla yıkılmayacaklarını sanıyorsun. Kendini ve onları polattan görüyorsun. Çok güveniyorsun kendine ve onlara. Lakin hiç öyle değil. Hiç öyle değilsin. Bir üflemekle yıkılmaları mümkün. Bir üflemekle yıkılman mümkün. Bir hayalkırıklığı yetiyor dağlarını devirmeye.

Yine de hırsla ve yeniden taşları üstüste koymaya çalışıyorsun. Çünkü nefsin var. Nefsin seni hayata bağlar. Karınca kadar düşkünsün biriktirmeye. Biriktirdikçe daha güçlü olduğunu sanıyorsun. Aslında 'yitirme ihtimalini' de arttırıyor bu halin. Ne kadar çok yanın, malın, ilgin varsa o kadar çok canın var. Hangisine dokunulsa canın yanar. Sahip olmak, bu açıdan, varlığını büyütmektir. Sana dokunulabilecek yerleri genişletmektir. Yeni cepheler açmaktır zaten zorlandığın savaşta.

Kendine, kendi bedeninin çilesi yetmezmiş gibi, yeni bedenler/mülkler ekliyorsun. "Benim de olsun!" dediğin ne varsa can yarası. Hep kanayası. Olası varsa da can yakası. Yoksa zaten lebaleb elem. Her tahayyül bir 'farkedilmiş vuslat ihtimali' ve her gerçekleşmeyen ihtimal bir tür ayrılık. Yine de başka birşey yapmayı bilmeyiz. Dursak o da iyi gelmiyor sanki. Meşguliyeti bir uyuşturucu gibi kullanıyoruz. Meşgul olmak hayatta kalmamızı sağlıyor. Kulaç atmak suyun yüzeyinde tutuyor.

Anların 'şahitliğine' değil 'sahipliğine' talibiz. Bu yüzden yükümüz çok geliyor. Hem hayatı hakkında düşünerek yaşamak da çok zor. Romanlardaki gibi inceden inceye yaşanan hayatlarımız yok bizim. Bir duvarı bir sayfa tasvir etmekmiş, sevdiğini on sayfa anlatmakmış, hatırlamakmış ne giydiğini/söylediğini her defasında... O kadar vaktimiz yok bir kere. Ahirzamandayız. Herşey hızlandı. Dokunup geçmeliyiz. Dokunup geçmeliyiz. Hafızamızda yer kalmadı. Dün ne yediğimizi unutmalıyız. Her çiçekten bir parmak bal alıp, her güneşin altında bir an ısınıp, bir diğerine, fazlasına koşmalıyız.

Yanılgının kökü şurada belki: Daha çok anda varolmak daha çok varolmak gibi geliyor. Sanki o anlar bizde kalmışlar gibi. Bir an-ı seyyaleye razı olamıyoruz. Çünkü diğer bir yanımızla da hissediyoruz: "Eşya vücuda geldikten sonra da Saniden alâkası kesilmez. Vücudun tekerrüründen ibaret olan bekaları için daima Sanie muhtaçtırlar." Allah'ı bilelim-bilmeyelim, rızasını arayalım-aramayalım, o tekrarı arıyoruz biz de. Domino taşlarının birbirlerine devrilmesi gibi geçiyor günlerimiz.

Tekrar nedir? Tekrar sen aynı iken şahitlerinin değişmesidir. Önceliğinin sonralığa taşınmasıdır. Arızînin bekasıdır. Daha çok yerde varolmak bu yüzden sonsuzluk gibi geliyor. Yaşadığımız anları tutabildikçe, yakaladıkça selfie selfie, kaydettikçe bir yerlere, iz bıraktıkça bir yerlerde, emin oluyoruz tekrar tekrar varolduğumuza. Bundan bir tür rahatlama yaşıyoruz. Albümlere bakmak da yok artık. Bitti. Bakılması gerekenler tekrar bakılmayacak kadar çok birikti çünkü. Paylaşır, şahidi kılar, geçeriz. Kendimize geri dönecek vakti bile bulamayız.

Çok apar topar bir hayat bu. Depresyona gebe. Ve bir yanıyla da modern insandaki boğulma hissinin neden arttığını anlatıyor. Hapsedildikçe varlığın dört duvar içine elinden bu apar topar hayat alınıyor. Meşguliyetin uyuşturucu etkisi çekiliyor ellerinden. Duruyorsun. Yani bir sen, bir zaman, bir de dikkatin. Zamanın geçmediğine belki de ilk kez şahit oluyorsun. Zaman açılıyor. Zaman uzuyor. Zaman ona dikkat edildikçe yavaşlıyor. Demek ki depresyonun da bir hikmeti var. Durduruyor seni.

Ömrümüz nasıl da çarçabuk geçti? Çünkü dikkat etmedik. Çocuğumuz ne çabuk büyüdü? Çünkü dikkat etmiyorduk. Daha fazlasını yapabilir miydik? Ona da bir cevabım yok. Ama bir hatamı biliyorum. Onu ya boşverdim yahut da çok fazla tutmaya çalıştım. Halbuki aynayla meşgul olmayı bırakmalı ve tutana bakmalıydım. Yapamadım. Çok kaviydi nedenlerim. "Ve bazan da kavî bir esbaba rastgelir. Onun muhabbetini mânâ-yı ismiyle tamamen cezb eder, helâkete sebep olur. Şayet Allah'a vâsıl olsa da, vüsulü nâkıs olur."

Bazen ayna öyle güzel oluyor ki 'sadece yansıttığını' unutuyor insan. Cazibesine kapılıyor. Onda köreliyor. Gayrısına körleşiyor. Belki sen de öyleydin arkadaşım. Yüzümü çeviremeyince ben, bir kahr içre lütf ile, yani tecelli-i Zat-ı Zülcelali ve'l-İkram ile kırılman mukadder oldu. Gönlümle vermeyince ben, yine iyiliğim için, kırılarak alındı. Güzelliğine küsemedim. Çirkinliğine küstürüldü. Mevlana Celaleddin-i Rûmî (k.s.) efendim de böylelerin halini şöyle anlattı: "Evliyaya tuzak olan hayaller ilahî bahçelerin ay yüzlü güzellerinin akisleridir."

Baklavanın fıstığı...

Müzeyyin olan Allah varlığı nasıl süslüyor? Sadece renkle, kokuyla, tatla mı? Hayır, hayır... Allah varlığı en çok hayatla süslüyor. Nereye baksanız onun boy vermeye, varolmaya, ortaya çıkmaya çalıştığını görüyorsunuz. Tatlı bir yaramazlıkla, her yerdeler. Her taşın altından, buldukları her toprak parçasından, buzdolabında uzun süre beklemiş yemekten, hatta çöplerin içinden fışkırıyorlar. Evet, biz, yani canlılar (ve özellikle de insan) kainatın en güzel süsleriyiz. Baklavanın üstündeki fıstıklar, dondurmanın üzerindeki çikolata sosu, pastanın üzerindeki krema biziz. Süsleme/tezyin öyle birşeydir ki, her ne yaparsan yap, en sonunda yaparsın onu. Yani pasta bitmeden pasta süslenmez. Baklava pişmeden üstüne fıstık serpilmez. İnsanın dünyaya gelenlerin sonuncusu olması, bizim de bu baklavanın fıstığı olduğumuzu gösteriyor. Baklava bizimle güzel, ama (hâşâ) Ustası bize mecbur değil. Kemalin tamamlayıcı bir parçasıyız, ama Usta'nın mecburiyeti değiliz. Samed olan o. Yani herşey ona muhtaçken hiçbir şeye muhtaç olmayan.

"Hayatta hissiyat suretinde kaynayan memzuç nakışlar, pek çok esmâ ve şuûnât-ı zâtiyeye işaret eder, gayet parlak bir surette Hayy-ı Kayyûmun şuûnât-ı zâtiyesine âyinedarlık eder."

Daha kibirli zamanlarımda, muhtemelen ilkgençlik dönemimde, böyle bir varlık algısını kabullenmek tahttan düşmüş krala benzetirdi beni. Öyle olduğumu düşünmek istemezdim. İnsan 'bağlayıcı' ve 'olmazsa olmaz' olmadığını duyduğunda epey bir sarsılıyor. Öyle olduğu hissettirildikçe de huzuru artıyor. (Özellikle âşıklar bu sözümü iyi anlarlar.) 'Olmasa da olur' olmak daha güzel birşeyde varolmanın güzelliğini bilmeyenler için ölümden de beterdir. Bu yüzden evladı için yaşamayı anne olmayan bir kadın anlayamaz. (Âşık bir kadının eşinden duymak istediği söz 'Sen benim herşeyimsin'sin iken sıra oğluna geldiğinde dediği şudur: 'Yeter ki sen mutlu ol!') Yahut da sahabilerin Allah Resulü aleyhissalatuvesselam için sıkça söyledikleri 'Anam babam sana feda olsun ya Resulallah!' sözünü. Çünkü bu, varlık sırrına eriştir. Asıl varolması gerekenin sen olmadığını kabul, adına varolduğunun ellerine kendini teslimdir. Annen ve baban değildir seni asıl vareden. Seni vareden Allah'tır. Resul de ancak ondan dolayı kıymetlidir.

Ne diyordum? Ha, önceleri bu ikincil konuma iniş beni epey bir rahatsız ederdi. Ne yani? 'Olmasa da olur' isem hakikaten bir zaman gelecek de olmayacak mıydım? İnsana 'olmasa da olur' olduğuna inanmak, yani Samed olanın yalnızca Allah olduğuna inanmak böylesi bir sebepten zor geliyor. Sanıyor ki, olmasa da olurluğunu kabul aynı zamanda olmayacağını kabuldür. Bu, Allah'ın rahmetini unutup sadece Samediyetine bakan bir aklın düşebileceği bir çukurdur/korkudur. Bu çukuru/korkuyu aşabilmek onun Rahman ve Rahim olduğunu hatırlamakla mümkündür.

Bence 'besmele'nin böylesi bir fonksiyonu da var. Yani Rahman ve Rahim isimlerini unuttuğunuz anda Allah hakkında tefekkürünüzde bir yeis/ümitsizlik hâkim olmaya başlıyor sizde. Bir karamsarlık. Çünkü yüceliği 'ilgisizlik' nedeni sanıyoruz bizler. Allah'ı kendimiz gibi sanıyoruz. Ki insan yüceldikçe(!) çevresindeki insanlara ayırabildiği vakit azalır.

Tıpkı İşaratü'l-İ'caz'da dendiği gibi: "Evet, vâcibi mümkine kıyas etmekten, pek garip ve gülünç şeyler çıkar." Düşünsenize: O kadar büyük ki. O kadar yüce ki. O kadar muhteşem ki. O kadar... O kadar... O kadar... Kelimelerin anlatmaya kifayet etmediği o, âlemlerin Rabbi, sizi neden kâle alsın? Sizi neden önemsesin? Sizin varlığınızla neden ilgilensin? Subhanallah'ın ardından gelen Elhamdülillah biraz da bu hatırlayışın sevinci. Evet, o Subhaniyet makamında, ama aynı zamanda Rahman ve Rahim. Merhamet etmeyi seviyor. Sizi sevindirmeyi seviyor. Sizin varlığınızı seviyor. Ne diyor Bediüzzaman: "Ebedînin sâdık dostu ebedî olacak." Böylece yürek Allah'ın yüceliğini tefekkürü içinde yalnızlık korkusundan kurtuluyor. Kanaatimce: Vahidiyet içindeki Ehadiyeti bize en net gösteren iki isim Rahman ve Rahimdir. Onları pek severiz. Doğrudan Allah'ın bize olan ilgisini anımsattığı için.

Kadere iman, imanın kemalidir 2

Sık düştüğümüz bir yanılgı var. Kader yalnızca bizimle (bireysel hayatlarımızla) ilgili birşey değil. Kader bize kainatın nasıl yaratıldığını anlatıyor. Daha doğrusu; yaratış için gerekli olan tek şeyin 'kudret' olmadığını (yani yaratıcının mucib-i bizzat olmadığını) bilen bir mümin için kader, ilim-irade ikilisinin yaratış içindeki fonksiyonunu tayin ediyor. Bu nedenle bir insan kadere iman ettiğinde, ekstra/fazladan birşeye iman etmiş olmuyor. Bakmayın siz Kur'an müslümanlığı sapkınlarının "Kur'an'da geçmiyor!" deyu onu inkâr etmelerine. Gözünde hastalık olana güneş dahi ışık veremez. Dilinde hastalık olana bal bile kezzap gelir. Aslında kadere esmaü'l-hüsna adedince işaretler var Kur'an'da. Çünkü Allah'ın tüm isim ve sıfatlarında sonsuzluğu kaderle mümkün. Hatta sırf kainattaki nizam (düzen) dahi kaderin bir delilidir. Ki kaderin Kur'an'da en sık tekrar edilen burhanı 'bilişten yaratışa sirayet eden ölçülülük'tür.

Biz kadere iman ettiğimiz zaman aslında Allah'ın 'yüzü ilme ve iradeye bakan' her ismine iman etmiş oluyoruz. Tüm sınırsızlığı ve sonsuzluğuyla. Aksi halde, yani kadere imanın olmadığı bir düzlemde, Allah'ın nasıl (hâşâ) kusurlu bir ilah olacağını bir önceki yazımda anlatmaya çalışmıştım. Bilmeden yaratan... Sonradan öğrenen... Kadere iman edilmediğinde Allah tasavvurumuzda ve tevhid inancımızda meydana gelecek erozyonun telafisi mümkün değil. Hatta şöyle düşünüyorum ben: İnsan, Allah'ı (hâşâ) 'insanlaştırmaya/sınırlamaya' kadere iman etmeyerek başlıyor. Kadere imanın sarsılması şirke doğru atılmış ilk adım. Madem imanın altı şartı içinde en sonuncu olarak o söyleniyor. Ve madem Bediüzzaman, Kader Risalesi'nde onun için; "Kader ve cüz-ü ihtiyarî, İslâmiyetin ve imanın nihayet hududunu gösteren, hâlî ve vicdanî bir imanın cüzlerindendir..." diyor. Bu direklerin yıkılışı da herhalde en ahirkinden başlıyor. Çünkü her gerileme 'nihayetten/sondan' başlar.

Bu noktada, İşaratü'l-İ'caz'da, yine kaderle ilgili, Bakara sûresinin 7. ayetini tefsir ederken Bediüzzaman'ın; "Evet, vâcibi mümkine kıyas etmekten, pek garip ve gülünç şeyler çıkar. Meselâ, ehl-i tabiat, o aldatıcı kıyas ile, tesir-i hakikîyi, esbaba; Ehl-i İ'tizal, halk-ı ef'ali, abde; Mecusîler, şerri, ikinci bir hâlıka isnad etmeye mecbur olmuşlardır. Güya zuumlarınca Cenâb-ı Hak, azamet-i kibriya ve tenezzühü dolayısıyla, bu gibi hasis ve çirkin şeylere tenezzül etmez! Demek, akılları vehimlerine esir olanlar, bu gibi gülünç şeyleri doğururlar..." demesi bu 'insanlaştırmaya' işarettir.

Kaderle kainatın düzeni arasındaki ilgiye geleyim. Bu ilgi aynı zamanda Kur'an müslümanlığı taifesinin "Kader Kur'an'da geçmiyor!" safsatasına da güzel bir cevap olacak. Ve Kur'an'da düzenden/ölçülülükten bahseden her ayetin aslında kaderden bahsettiğini bize gösterecek. Şöyle söylüyor mürşidim bir eserinde; "Evet, şu kâinatı idare eden Zât, herşeyi nizam ve mizan içinde muhafaza ediyor. Nizam ve mizan ise, ilim ile hikmet ve irade ile kudretin tezahürüdür. Çünkü, görüyoruz, her masnu, vücudunda gayet muntazam ve mevzun yaratılıyor. Hem hayatı müddetince değiştirdiği suretler dahi, birer intizamlı olduğu halde, heyet-i mecmuası da bir intizam tahtındadır." Mürşidimin bu tesbitine 'sadakte' demek için değil imana, azıcık insafa sahip olmak bile yeterli. Çünkü kainattaki düzen, inkâr edilemez bir şekilde, tüm bilimdallarının yüzümüze haykırdığı birşey. Hatta bilimin kendisi zaten bu düzenin keşfî üzerine kurulu. Düzeni olmayan birşeyin bilimi olabilir mi? Rastgelelik bizzat bilginin düşmanıdır. Daha doğrusu 'nasıllığın' bir kaideye/kanuna bağlı olmadığı bir sahada, zaten kendisi bizzat kaide/kanun keşfine dayanan bilim diye birşey yapılabilir mi? Demek bizim kainattan okuduğumuz her kanun/kaide (nasıllık bilgisi) aslında o şeyin belirli bir düzen/ölçü içinde yaratılmasının delilidir. Herhalde ateistlerin bile reddemediği bu gerçeği Kur'an müslümanları da reddetmezler. Yoksa ederler mi?

İşte mürşidim de diyor ki: Madem bu düzeni reddemiyorsun, o halde o düzenin ardındaki şu üç şeyi de reddemezsin: İlim, irade, kudret... Yani herhangi bir fiil vücuda geldiğinde yalnızca kudret ile vücuda gelmez. Yaratıcı aynı zamanda o fiili bilir, seçer ve yaratır. Yaratıştan öncesi (bu biz kullarca bir öncedir) yani ilim ve irade yönleri, Kur'an'da 'takdir' lafzıyla zikredilen şeyin içeriğini doldurur aslında. Ve kader konusunda takıntılı olanların da kafalarının basmadığı şey budur: Allah, elbette, yarattığı şeylerin ne olduğunu ve ne olacağını bilir, iradesiyle seçer ve kudretiyle de yaratır. Düzen dediğimiz şey de Allah'ın 'takdiri' dediğimiz bu 'ilimle/ölçüyle ve iradeyle/seçilerek' vücuda gelişin bir tezahürüdür.

Eğer Allah yarattığının ne olacağını bilmeden yaratıyor olsaydı, kainatta bir düzenin varlığından bahsedebilir miydik? Fiillerin arkasında irade olmasaydı, kanunları/eşyayı kalıp içinde ne tutabilirdi? Bütün kainatta varolan sanatlar, düzenler, işleyişler bir 'bilenin/seçenin' yaratışının eseri değil midir? Küllî iradenin 'hikmetli' seçişleri ile kuşatılmış değil mi her bir yanımız? Allah'a Hakîm diye bu yüzden iman etmiyor muyuz? O halde, kainattaki 'tecezzi kabul etmez' düzen içinden Kur'an müslümanına Kur'anca soralım: "İnsan, başıboş bırakılacağını mı sanır?"

Elbette 'başıboş' bırakılmaz. O da bu 'takdire' dahildir. "Bir küll ne şeye muhtaç ise, cüz'ü de o şeye muhtaçtır. Meselâ, bir şecerenin meydana gelmesi için ne lâzımsa, bir semerenin vücuduna da lâzımdır." Onun da iradesiyle yaptığı/yapacağı seçimler Allah'ın ilminde bilinmektedir. İradesiyle onaylanmaktadır. Kudretiyle de yaratılmaktadır. Bu noktada yine Bediüzzaman'ın kaderle takıntı yaşayanların psikolojisine dair yaptığı şu tesbit ne kadar anlamlıdır: "Evham, şübehat, dalâletin menşe' ve mahzenlerinden biri: Nefis, kendisini kader ve sıfât-ı İlâhiyenin tecelliyat dairesinden hariç addeder." En başta da söylediğim gibi: Kader yalnızca bizimle (bizim bireysel hayatlarımızla) ilgili birşey değil. Böyle düşünmekle büyük bir yanılgıya düşüyoruz. Kainatın yaratılışını ilim ve iradeden öte açıklayabilen meczup varsa, o beri gelsin, kendisini de o ilim ve iradeden bağımsız açıklasın.

Kadere iman, imanın kemalidir...

"Her şeyin hazineleri yalnız bizim yanımızdadır. Biz onu ancak belli bir ölçüyle indiririz." (Hicr sûresi, 21)

Kadere iman neden önemli? Yahut da şöyle genişleteyim sorumu: Kader, akaid-i imaniyeye (hatta altı şartının içine) girecek kadar neden önemli? Bu soruyu bugünlerde zihnimde daha çok evirip çeviriyorum. Zira, nübüvvet anlayışlarındaki sorunlarıyla bu ümmetin 'ehl-i kitabı' olmak noktasında hızla ilerleyen Kur'an müslümanlığı taifesinin (hakikatte sünnet reddiyecilerinin) kader noktasındaki takıntılarıyla daha sık karşılaşmaya başladım.

Bugün de twitter'da bu taifenin rüzgarına kapılmış bir arkadaşla kader konusunu konuştuk. (Yoksa 'tartıştık' mı demeliyim?) Ve şu sonuca vardım bu müzakerenin/münakaşanın nihayetinde: Kadere imanın 'nasıl bir Allah'a iman ettiğiniz' konusuyla büyük bir ilgisi var. Yani, kadere imanın akaid içine girmesi, değil niceliği, inandığınız Allah'ın niteliği (esma, sıfat ve şuunatı) adına yorumlarda bulunurken kendini ele veren bir öneme sahip. Ve kadere iman, 'esmaya iman'la da yoğun şekilde irtibatlı bu yönüyle. O esmanın temsil ettiği mananın sınırları, sizin kadere iman edip etmeyişinize göre genişliyor veya daralıyor. Kadere iman edende farklı bir esma, iman etmeyende farklı bir esma manası zuhur ediyor.

Nicelik ve nitelik kelimelerini özellikle kullandım. Çünkü meseleyi fehminize yaklaştırırken işime yarayacaklar. Şöyle ki: Zâhire baktığınızda, 'nicelik' bakımından Kur'an müslümanlarının sizden başka birşeye iman ettiği yok. Yine sizin kelimelerinizi/kavramlarınızı, yani Kur'an'da geçen terminolojiyi (o terminoloji tüm müslümanların ortak dilidir) kullanıyorlar. Onlar da sizin gibi Allah'a Allah ve vahid ve ehad ve ekber diyorlar. Ancak bu kelimelerle aslında neyi kastettiklerine dikkat ettiğinizde; yani zâhirden bâtına, nicelikten niteliğe doğru indiğinizde; aynı isimlerin farklı tanımlara karşılık gelmeye başladığını görüyorsunuz. Örneğin: Alîm ismi üzerinden meseleyi incelediğinizde, Kur'an'da da geçen ve karşılık olarak (özetle) 'herşeyi bilen' dediğimiz bu ismin, onların dünyasında pek de 'herşeyi bilen' karşılığını bulmadığını görüyorsunuz.

Bunu bize ne söyletiyor? Bunu bize kadere imanda yaşadıkları sorunlar söyletiyor. Bu taifenin, 'Allah'ın olup olacak herşeyi bilmesi ve ezel denilen manzara-i âlâdan takdir etmesi' olarak iman ettiğimiz kadere imanda yaşadıkları sorunların altı biraz kazıldığında, 'Allah'ın herşeyi bilip bilmediği' şüphesiyle karşılaşıyorsunuz. Abdulaziz Bayındır gibi kimi isimler bunu açıkça ifade ediyorlar. Diğerleri ise bunu daha üstükapalı/kinayeli göndermelerle gündeme getiriyorlar.

Yani 'nicelik' olarak onların inandıkları esma ve sizinki arasında bir fark olmayabilir. Fakat 'niteliğine' indiğinizde işin rengi belli oluyor. Esma kusurlanmaya/sınırlanmaya başlıyor. Alîm olan Allah, onlara vardığınızda, 'herşeyi bilen Allah' olmayabiliyor. Bazılarını sonradan/zamanla öğreniyor. (Yani ilah kendi yarattığı zamanın/sınırların mahkumu oluyor.) Yahut da hepsini bilemiyor. (Nasıl oluyorsa?) Yani mutlaka bilmediği birşeyler kalıyor ve bu kalış, onların kadere iman etmesini engelliyor. (Çünkü ederlerse, Allah'ın Alîm ismine sizin gibi inanmak zorundalar.) Bunun Allah'ın Allah'lığına nakise getirmesinden bir rahatsızlık duyup duymadıklarını sorduğunuzda ise türlü demagojilere sapıyorlar. Kaderin iradeyi esir aldığından bahsedip duruyorlar. Halbuki siz çocukluğunuzdan beri biliyorsunuz: Allah'ın bilmesi, insanın seçmesine engel olmuyor. Allah'ın bilmesi, Allah'ın zorlaması demek değil. Mesele bu kadar açık ve basit inanmak isteyen için.

Bu noktadan itibaren ikinci bir zihinsel (hem de itikadî) sorunla daha karşılaşıyorsunuz. Sünnet ehli için çok kolay birşey, ama onlar için nasıl olmuşsa zorlaşmış. Bilmekle zorlamak arasındaki ayrımı yapamadıklarını, dolayısıyla Allah'ın 'bilmesi' ve 'kudretiyle yaratması' arasındaki farkı anlayamadıklarını görüyorsunuz. Hatta onlar, Allah'ı da zamanın dışında düşünemiyorlar. Ezel için düşledikleri tanım herşey başlamadan öncesi, yani yine zamana ait bir tanımlama. Zamandışılık değil. Allah'ı zamanın dışında görmüyorlar. Kaderin ezelden takdirini Allah'ın herşey başlamadan önce oturup herşeyi tahmin etmesi gibi zannediyorlar. Halbuki Bediüzzaman'ın tarifiyle ezel bir kuşatıcı bakıştır. Allah'ın zamanla kayıtlı olmayarak bize göre önce/sonra olan herşeyi birden görmesidir.

"Hem ezel, mazi silsilesinin bir ucu değil ki, eşyanın vücudunda esas tutulup ona göre bir mecburiyet tasavvur edilsin. Belki ezel, mazi ve halve istikbali birden tutar, yüksekten bakar bir âyine-misaldir. Öyle ise, daire-i mümkinat içinde uzanıp giden zamanın mazi tarafında bir uçta hayyül edip, ona 'ezel' deyip, o ezel ilmine, eşyanın tertiple girmesini ve kendisini onun haricinde tevehhüm etmesi, ona göre muhakeme etmek hakikat değildir."

Zaten Allah'ın Allah olabilmesi için de böyle olması lazımdır. Eğer Allah birşeyleri sonradan öğreniyorsa, bu onun için bir sınır/kusur değil midir? Samediyeti yara almaz mı bundan? (Çünkü öğrenmek için olmasına muhtaçtır.) Ve buna ilaveten, eğer Allah'ın olacaklardan haberi yoksa, yaratışı nasıl mümkün olmaktadır? Yaratan başkası mıdır ki, Allah yarattığını yarattıktan sonra öğrenmektedir? Yine Bediüzzaman'ın "Madem yapan bilir, elbette bilen konuşur..." derken dikkatimizi çektiği şey bu: Yapanın bilmesi gerek. Bilmeden yaratamaz. Evrenin nizamı, bu yaratışın bir ölçüyle ve öncesinde varolan ilmî kalıplarla olduğunu gösterir bize. Kur'an da defaatle bunu söyler. Kadere iman da en zirve noktasında bu 'biliş'e iman etmektir. Kainatı muhteşem bir nizam içerisinde yaratan Allah, elbette yarattığının ne olacağının, nasıl olacağının bilgisine sahiptir. Yoksa, Yaratıcının ne yaratacağını bilmeden yarattığını söylemek gerekir ki; bu Allah'ın yaratışı adına hem bir çelişki, hem de bir sınırdır. Bu noktadan sonra kadere imana duyulan şüphe dalga dalga diğer esmaya doğru yayılmaya başlar. Allah tasavvurunuzun her zerresine ilişir.

Allah'ın Mütekellim ismini ele alalım. Esbab-ı nüzûl üzere nazil olan Kur'an, eğer Allah geçmişi ve geleceği bilmiyorsa, demek ki o an için nâzil olmuştur. Tarihseldir. Günübirlik bir metindir. O an düşünülmüştür. Gelecekteki insanlara nasıl deva olabilir? Gelecekteki insanlardan ondan nasıl sorumlu tutulabilir? Öyle ya! Gelecekteki insanların durumunu, halini, psikolojisini, sosyolojisini, yaşayacaklarını bilmemektedir ki Allah? Kur'an'ı da tıpkı Mütekellim olan Allah'ı sınırlandırdığınız gibi sınırlandırmak zorunda kalırsınız böylece. Bir kafese de Kur'an'ı kapatırsınız. Her sınır bir diğer kardeşini doğurur. Varın siz düşünün: Artık bunca sınırdan sonra Allah'ın Allah'lığı ne kadar kalır?

Halbuki Rûm sûresindeki, sûreye ismini veren ayet (ve sebeb-i nüzûlü) bile kadere iman etmeye yeterlidir. "Rûmlar galip gelecektir..." Ve Rûmlar hakikaten galip gelirler yıllar sonra. Siyer kaynakları bize bu ayetin sebeb-i nüzûlünü ve ardından yaşananları tüm ayrıntılarıyla anlatır.

Peki, Allah bunu sadece tahmin mi etmiştir? Vahyine, tutacağı belli olmayan, kendisinin de sonradan öğrendiği bir zannını mı sokmuştur? Yoksa ezelî ilmiyle bildiği şeyi kullarına beyan mı etmiştir? Bu ayetin geliş sebebini etraflıca inceleyenler/okuyanlar meseleyi daha açık idrak ederler. Zaten bu Kur'an müslümanlığı taifesinin ihbar-ı gaybî türünden hadisler ve ayetlerle ayrıca takık olmaları, bu tür ayet ve hadislerin onların işlerini bozmasındandır. Gelecekten haber veren bir Allah'ın ve onun izniyle haberdar olan bir Resulün varlığında kader nasıl inkar edilecek, Allah nasıl sınırlanacaktır? Sorunlar, sorunlar... Kur'an bükücülerin elinde bundan çok var. Hasılıkelam: Kadere iman, imanın kemalidir. Kadere iman etmeyenin Allah'a imanı eksik kalır. Çünkü bizzat Allah kelamında buyurur: "Muhakkak ki biz herşeyi bir kaderle yarattık..." (Kamer sûresi, 49)

Çukurlar merdivenleşirken...

Baudelaire Paranoyası'nda geçen bir cümle var: "Dünyan altüst olmuşsa ardından belli bir özgürlük duygusu gelir." Ben bu tarz bir özgürlüğü tattığımı anımsıyorum. Seneler önceydi. Tuhaf zamanlardı. Ben de tuhaftım. Yıkmıştım. Hem de pek fena yıkmıştım. Ama rahatlamıştım. Daha ilk anından itibaren, yani ne yaptığımın farkına vardığım andan itibaren, zerre miktar pişmanlık yoktu içimde. Mutluydum. Döndüğüm eşiğin dehşetinden daha çok umursadığım şey, dönemeyecek olduğum eski düzendi. Yıkmanın şehveti de tam olarak buradan kaynaklanıyor. Yükü tekrar omuzlamak yok. Gemileri yakmışsın. Geride bıraktığından daha zor ne olabilir ki önünde?

Doğduğun günden beri kurmaya çalıştığın düzenin içerdiği yapmacıklık, giriftleştikçe/büyüdükçe artan ilişki ağı ve o ağı korumak için muhtaç olduğun çaba, yitirmemen gerektiğini düşündüğün insanların sevgisi... Bu nedir biliyor musun? Her sabah borçlu uyanmak birilerine veya birşeylere... Sonra, işte dediğim gibi, veresiye defterinin yanında kibritle oynamaya başlıyorsun. Roma'yı yakmak, Roma'yı yönetmekten daha kolay görünüyor.

Bütün bunlar kalmaya çalışmaktan. Dünyada sonsuza dek kalacakmışsınız gibi davranmak, akıntıya kapılmış giderken kenardaki çalılıklara tutunmaya çalışmak gibidir. Daha fazla kalma çabası daha çok el kanaması. Daha çok yara. Daha çok kırgınlık. Daha çok ayrılık. Akışına bıraktıkça rahatlar insan. Boşvermek değil bu söylediğim. Tevekkül. Bir yüzü kadere iman etmeye bakıyor. Bediüzzaman'ın örneklemesiyle 'yükü sırtından indirip gemiye bırakmak.' Boşvermekse yükü denize fırlatmaktır. Yük dediğim şeyin içinde sevdiklerin de var. Kim sevdiklerini denize atmakla mutluluğa erişebilir? Ancak bir nihilist der bu 'herçi bad abad'ı.

Ama 'emanet etmek'te bu yok. Emin bulduğun bir ele bırakıp tevekkül etmek bu açıdan boşvermenin sahip olamayacağı bir avantaja sahip. İman bize bu avantajı da sağlıyor. Allah'a bıraktığın her işinde aslında kendine de şunu söylüyorsun: "Daha fazla tutmaya çalışma! Görüyorsun, çok yoruldun. Hem ellerin de hep yara bere. Bırakmakla rahatla biraz." 6. Söz'ün vicdanımıza fısıldadığı fırtınalı zamanlardayız. Fırtınayı burada değildi, akıl sahibi olmakla onu dünyaya biz getirdik. Bizden başka böyle telaş eden de yoktur. Bu fırtınanın rahatlaması ancak tevekkülle olur. Yani akla, hakkında düşünmeyi bırakması için alan açmakla.

Birşeyleri de ardında bırakmalısın. Hepsini kalbine sığdıramazsın. Çünkü sınırlısın. Gördüğün her yüz aklında kalamaz. Duyduğun her tatlı söz kulaklarında saklanamaz. Elbette unutacaksın bazı gözlerin renklerini. Siluetler belirsizleşecek. Hatıralar karışacak. Çünkü hatırlamak da bir tutmaktır. Yolcu olana, kalmaya dair her çaba acı verir. Yolcunun psikolojisi lazım biraz bize. Eşyayla yolcu gibi ilişki kurmak. Ne çok bağlanmak, ne çok kırılmak, ne çok aldırmak... Aslolmadığını farketmek. Hissedişlerin her birisi aynı zamanda etkilenme. Birşeyleri de ardında bırakmalısın. Yoksa bu etkiye açık halinle kafayı yemeden imtihanın sonuna varamazsın.

"Kendi nefsime hitaben demiştim: Ey gafil Said! Bil ki, şu âlemin fenâsından sonra sana refakat etmeyen ve dünyanın harabıyla senden mufarakat eden birşeye kalbini bağlamak sana lâyık değildir. Hususan senin asrının inkırazıyla seni terk edip arka çeviren ve bahusus berzah seferinde arkadaşlık etmeyen ve hususan seni kabir kapısına kadar teşyî etmeyen, hususan bir iki sene zarfında ebedî bir firakla senden ayrılıp günahını senin boynuna takan, hususan senin rağmına olarak husulü ânında seni terk eden fâni şeylerle kalbini bağlamak kâr-ı akıl değildir."

Bediüzzaman, iman ve küfür muvazeneleri yaparken, anlattığı her hakikattar hikayede, ehl-i küfrü temsil eden karakterin karamsarlığına nazarımızı çevirir. (Özellikle 2. Söz'de var bu.) Yapısı gereği etkilenmeye bu kadar açık olan insan, eğer iman sahibi de olmazsa, kalmaya çalışmakla karamsarlaşır. Çünkü bir yanıyla sürekli gittiğinin, yani her çabasının boş olduğunun farkındadır. Aynaya her baktığında farkettiği yeni kırışıklıklar, solgunluklar, aklar... Çalıların bıraktığı izler, yaralar, gamlar. Daha güzelin varlığı, güzelin umududur. Ahirete inanmayan önce bunu yitiriyor. Daha güzeli olmayan tek güzelliğin yaşadığı (ve terk ettiği) olduğunu düşünüyor. O da gidiyor. Bu gidiş, karamsarlık ve daha ilerisinde kronik bir küsmek ve kemikleşmiş bir öfke şeklinde kendisini gösteriyor. Kâfirin Allah'a düşmanlığının da buradan geldiğini söylüyor Bediüzzaman. İnanmasa da düşman. Çünkü dediğinin doğru çıktığını görüyor.

Karamsar insandan korkarım. Allah yokmuş gibi konuşmasından tanırım onu. Karamsar insanla sohbet etmek zehirlenmektir. Öyle hissederim. Nihilizme çok yaklaşmıştır. Bu yüzden dengesizdir. Karamsar için herşeyin rengi pek kolay değişir. Gaybın varlığına imanını yitirdiği ve olup olacak herşeyin onun gördüğü şekle münhasır olduğunu zannettiği için amansızdır da. Esfeli's-safilini alâ-i illiyyin gibi bilir.

Örneğin: Kaos/karmaşa, aklı başında herkes için bir çukurdur. Kimse daha kötüye talip olmak istemez. Oraya düşmek istemez. Belirsizliğin dibidir. Herşeyin, her an başa gelebilmesidir. Anarşidir. Kestirilmezliktir. Korkudur. Yeistir. (Halbuki ümidin/hayalin bile aklın kestirmesine ihtiyacı vardır.) Fakat karamsar, kaosu dahi bir merdiven gibi görmeye başlar. Olan zaten kötüyse ve bundan daha kötüsü olmayacaksa, neden kaos denenmesin? Belki de daha iyi birşey olacaktır? (Hele bir de imansızsa zaten varlığın da bir kaos içinden şu anki haline geldiğine iman etmektedir.) Ardında bıraktığından daha kötüsüne iman etmez ki, başına geleceğinden korksun da teenni ile hareket etsin. Cennet ve cehenneme iman etmenin böylesi bir güzelliği de olduğunu düşünüyorum. Daha kötüsüne ve daha iyisine iman etmiş olmak, yaşanılanın tek kıstas olduğu bir cehennemden kurtarıyor bizi. Özgürlük, yükü denize atmakta değil, gemiye bırakmakta.