Demokrasiyi anladıysan salavat getir!

Bazen latife olsun diye diyorum: "Salat u selam getirmek müslümanların 'temsilî sistemi' ta 14 asır evvelden kavramış olmasındandır." Duyanlar elbette gülümsüyorlar. Gülümsetmenin bir sırrı da beklenmeyeni söylemektir. Fakat bu öyle bir beklenmeyen olacak ki muhataba mutluluk da verecek. Yani farkındalığına eriştiğinde varlığı artacak. Her neyse. Bahsimiz gülücük bahsi değil. Yok. Aslında gülücük bahsi. Varlığıyla yüzümüzü güldüren Aleyhissalatuvesselama dair bir manayı konuşacağız. Onun varlığı, eşyanın yüzünü güldürdüğü gibi, ona dair olanların tefekkürü de şeyliğimizin yüzünü güldürür. Hele anlatayım da bakalım beni güldüren sizi de güldürür mü?

Mevzu Barla Lahikası'ndaki 'Mesail-i Müteferrika' bölümünden çıkıyor. Evet. Burası şöyle bir soruyla başlıyor: "Salâvatın bu kadar kesretle hikmeti ve salâtla beraber selâmı zikretmenin sırrı nedir?" Sualde yadırganacak birşey yok. Teslimiyetin şu denli bozulduğu zamanda hikmetten bu denli sorulması garip değil. Zaten ahirzaman demek 'son tüketim tarihi' geldi-geçiyor demek. Tarihi yaklaşmış gıdalara nasıl muamele ettiğimizse malumdur. "Yesek mi yemesek mi?" Şöyle kaşığın ucuyla bir parça dile dokundursak? Tattan bir sonuca ulaşma çabaları. Kıvamdan birşeyler çıkarmaya çalışma. "Yoksa kokuyor mu?" Emin olamazsam bir de sorarım. Bir değil bin düşünürüm. Tefekkür bir zenginliğimiz. Doğru. Elhamdülillah. Ama aynı zamanda şimdinin mecburiyetidir. Çünkü eğilen kaşık değil Neo. Estağfurullah. Bozulan gıda değil biziz.

İslam bozulmadı. Bozulan biziz. Bu sebepten çok sual ediyoruz. Yediğimiz bizi zehirlemiyor. Hâşâ. Kevser zehirlemez. Esasında şifaya tâlip değiliz. Olur böyle şeyler. Sarhoşlar ayıltıcıları reddeder. Müptela için normali iptiladaki haletidir çünkü. Nefsin bu deliliğine karşı elbette bizde de silahlar var. İşte onlardan birisi tefekkür. Aklı ikna edersek ona karşı bir şansımız olabilir. Yok. Aklı dahi ikna edemiyorsak, o zaman hazırlanalım, nefsin seçtiği artık 'akıllıca' oluverecek.

Sadede dönelim. Mürşidim 'salat' ile 'selam'ın mü'min dillerinin bal u şekeri olmasını şöyle aydınlatıyor: "Hem Resul-i Ekrem hem abd, hem resul olduğundan, ubudiyet cihetiyle salât ister, risalet cihetiyle selâm ister ki: Ubudiyet halktan Hakka gider, mahbubiyet ve rahmete mazhar olur. Bunu es-salât ifade eder. Risalet Haktan halka bir elçiliktir ki, selâmet ve teslim ve memuriyetinin kabul ve vazifesinin icrâsına muvaffakıyet ister ki, selâm lâfzı onu ifade ediyor. Hem biz seyyidinâ lâfzıyla tabir ettiğimizden, diyoruz ki: Ya Rab! Yanımızda elçiniz ve dergâhınızda elçimiz olan reisimize merhamet et ki, bize sirayet etsin."

Hadi bakalım. "Şimdi bunun 'temsilî sistem' ile ne ilgisi var?" Böyle sormakta elbette hakkınız var karilerim. Ben de 'cumhuriyet, demokrasi, seçim' vs. gibi kavramlarla büyümüş bir ahirzaman çocuğu olarak şöyle cevap vereceğim: Aleyhissalatuvesselam Efendimiz, bir yönüyle, Hak Teala Hazretlerinin içimizden seçtiği mebusumuzdur. Yani içimizden seçilen elçisidir. Bu seçiliş bir 'akrebiyet' sırrıyla olmuştur. Biz oy vermiş değiliz. Fakat elbette Alîm u Hakîm olan Allah'ın seçişinden yüce bir seçiş olamayacağından müslüman gönüllerin oyları hep onadır. Biatları tereddütsüz âlemlere rahmet olan Efendilerinedir. (Biatın oydan farkı buradan görünür.) 

Seçerken biz seçmedik. Tamam. Fakat biatımız nasıl ona olacak? İşte bizim biatımız da önce kelime-i şehadetimiz, imanımız; sonra da dilimize bal u şeker kıldığımız salat u selamımızdır. Evet. Elhamdülillah ki elhamdülillah. Biz her salat u selam getirdiğimizde Aleyhissalatuvesselam Efendimize tekrar tekrar biat ederiz. Tekrar mebusluğunu sahipleniriz. Tekrar ümmeti oluruz.

Experimenter filminde Stanley Milgram hani eşine şöyle bir iltifatta bulunuyordu: "Seni hergün yeniden seçiyorum." (Filmi izleyenler veya Milgram deneyleri nedir bilenler mezkûr iltifatın edenin-edilenin gözünde ne denli büyük olduğunu kavrayacaklardır.) Biz de her salat u selam getirişimizde şunu söylemiş oluyoruz belki: "Evet, yâ Rabbenâ, ver, biz dahi istiyoruz."

Şimdi ilk paragrafı hatırlamak da yerinde olacak: "Resul-i Ekrem aleyhissalâtü vesselâm nihayet derecede rahmete mazhar olduğu halde, nihayetsiz salâvata ihtiyaç göstermiştir. Çünkü, Resul-i Ekrem aleyhissalâtü vesselâm bütün ümmetin dertleriyle alâkadar ve saadetleriyle nasibedardır. Nihayetsiz istikbalde, ebedü'l-âbâdda, nihayetsiz ahvâle mâruz ümmetin, bütün saadetleriyle alâkadarlığının ihtiyacındandır ki, nihayetsiz salâvata ihtiyaç göstermiştir."

İşte bir 'temsilî sistem' dersi daha. Aleyhissalatuvesselam Efendimiz zaten Allah'ın peygamberi. Bizim biatımız onun bu akrebiyet makamında bir değişiklik yapmayacak. Yani onayımızla-biatımızla nebi olmayacak. Lakin yine de duamıza ihtiyaç gösteriyor. Neden? Çünkü ona dua etmeye bizim ihtiyacımız var. Zaten bihakkın ifa ettiği vazifeyi yapabilmesi ümmetinin 'kurbiyetinin artması yönünde edeceği dua'yla da ilgilidir. Çünkü o 'abduhu ve resuluhu'dur. Hem abddır hem resuldür. Salatın bir manası da yardımdır. Biz Aleyhissalatuvesselama onun Rabbü'l-Âlemîn katında daha büyük mazhariyetlere uğraması için dua ederiz. Ubudiyetine karıncalığımızla iştiraktir bu. Desteğimizi-sevgimizi gösteririz. Tıpkı bir memleket ahalisinin devlet katında nüfuzu tam olsun diye mebuslarına desteklerini gösterdikleri gibi. Temsilî sistemin bir ayağı budur.

Yanlış anlaşılmasın. Aleyhissalatuvesselam Efendimiz seçim bölgelerine beş senede bir uğrayan mebuslara benzemez. Yukarıda deniliyor ya: 'bütün ümmetin dertleriyle alâkadar ve saadetleriyle nasibedardır.' (Hem ayet zaten haber veriyor: "Sizin sıkıntıya düşmeniz ona çok ağır gelir.") Onun bu şiddetli ilgisidir ki, üzerimizdeki hakkı olarak, bizi de kendisiyle daha dinamik bir ilişki içinde olmaya itmiştir. Biz beş senede bir oy kullanmayız. Her namaz kılışımızda, her tesbihat yapışımızda, hatta her ismi anıldığında ona oyumuzu veririz. Bu oy hem kalbimizin ona olan biatını yeniler hem de onun elçimiz olduğu makama yardım eder. Sünnete ittibamız da yine minvaldedir. Madem o elçinin hayatımızın her anına ilgisi vardır, elbette, endişelendiği her ana rehberliği de olacaktır. İşte o rehberliğin zarureti sünnet-i seniyyesinin aramızdaki itibarıdır. İttibaımızdır.

Peki ya selam? Onu nasıl anlamalıyız? "Risalet Haktan halka bir elçiliktir ki, selâmet ve teslim ve memuriyetinin kabul ve vazifesinin icrâsına muvaffakıyet ister ki, selâm lâfzı onu ifade ediyor." Evet. Bir mebusun hem devlete karşı hem halkına karşı vazifeleri var. Devletten emredileni halkına bildirdiği gibi halkın ihtiyaçlarını da devlete bildiriyor. İhtiyaçlarımızı bildirebilmesi için 'salat' ile yardımda bulunduk. Üzerindeki rahmet tecellilerinin artmasını diledik. Zira o tecelliler arttıkça, Rahman u Rahim'in, onun üzerinden muhtaç olduklarımızı bağışlaması da artacak. Fakat, dedik ya, elçinin görevi yalnızca bir boyutlu değil. Allah'ın emirlerini de bize bildiriyor. Orada da bizden selamet bulması lazım. Devletin gönderdiği elçiye eziyet edenler, mesajını reddedenler, sünnetine hakk-ı hayat vermeyenler elbette selamet de sunmamış olurlar. "Elçiye zeval yok!" denilir. Eğer ona selamet alanı sağlanmazsa irşadının nimetlerinden de faydalanılamaz.

İşte bir 'temsilî sistem' öğretisi daha: Biat ettiğiniz aranızda selamet bulmalı. Bulması için de dua etmelisiniz. Dikkat göstermelisiniz. Fem-i mübarekinden çıkmış sözün kalbimizde selamet bulmasından tutun, en küçük sünnî detayın dahi hayatınızda selamet bulmasına kadar, 'müsaitleşmelisiniz.' Sadece mebustan istemek yok. Öyle değil. Mebusun emrettiklerine de riayet edilecek. (Mebus onunla da elçiliğine destek kazanacak.) Sadece mebusun ihtiyaçlarınızı kollaması yok. Öyle değil. Siz de mebusun aranızdaki emeğini kollayacaksınız. Elçiniz önce sizde selamet bulacak ki elçilik yapabilecek. İttibaınızla muvaffakiyeti artacak. Ve siz de selameti için duaya berdevam olacaksınız. Evet. Bu iki kanadın birlikteliğiyle Hakkın kainatta insana biçtiği fonksiyon yerini bulacak. Nübüvvetin akrebiyeti ile velayetin kurbiyeti birbirleriyle buradan buluşacaklar.

"Resul-i Ekrem aleyhissalâtü vesselâma salâvat getirmek tek başıyla bir tarik-i hakikattır." İlk cümleye en son gelebildik. Sağlık olsun. Eh, evet, bir ahirzaman çocuğunun mürşidini anlamaya çalışmasına şahit oldunuz. Kızmayın. Ve de korkmayın. Olayı "Demokrasiyi önce müslümanlar bulmuştu!" gibi saçma bir noktaya götürmeyeceğim. Sadece şunu söylüyorum: "Müslümanlar 'temsilî sistem' nasıl işler bunu 'peygambere iman' ettikleri günden itibaren biliyorlardı." İnanmayanlar için şahit de tutuyorum: Salavattaki derinlik derinliğimizin ispatıdır, vesselam.

Rüyada modernist görmek...

Biliyorsunuz: Buralarda rüya anlatmak pek âdetim değildir. Hele rüyalarımla amel etmek hiç âdetim değildir. Fakat bu defa bir istisna yapacağım. Çünkü bu rüyada bir hakikat de vardı. Uyanılınca kıssasından hisse de alındı. Paylaşılsa iyidir. Özeti şöyledir:

Elimde kırmızı bir kitapla (muhtemelen bugünlerde okuduğum Barla Lahikası idi o) sabah namazına camiye gidiyorum. Geç kalmışım. Acele ediyorum. İçeriye girdiğimde şaşırıyorum. Neden? Çünkü caminin iki mihrabı var. Birisi, tam da olması gereken yerde, merkezde. Diğeri caminin sol yanından açılmış bir odacıkta. Ve cemaatten küçük bir kısmı bölünmüş. Merkezdekilerden ayrılmış. Orada sola doğru namaz kılıyorlar. Fakat bu durum o mecliste acayibin acayibi bir görüntü oluşturuyor. Bir camide iki kıble birden oluyor. Aynı anda iki ayrı kıbleye doğru namaz kılınıyor.

İçeri girdiğimde cemaati tartışır buluyorum: "Doğru mihrap hangisi?" Ben ya içimden yahut dışımdan diyorum: "Yahu koskoca cami yapılsın da mihrabı sola açılan küçük bir odaya konsun. Böyle saçma tasarım olur mu? Böyle kocaman bir camiyi yapan mimar şöyle bir arızayı neden işlesin? Oraya cemaatten kaç kişi sığar? Safları en fazla kaç kişilik olur? Hem baksanıza caminin ana duvarları şu ana mihrabın yönüne doğru gidiyor. Sütûnları oraya doğru akıyor. Eni de oraya doğru verilmiş. Camiyi böyle yapıp da mihrabını odaya koymak hikmetsizliktir. Mimar dediğin şöyle bir hikmetsizlik yapmaz."

Devamında yaşananları geçeyim. Belki başka bir yazıda da onlardan anladığımı izah ederim. Fakat burada özellikle son zamanlarda modernist (ehl-i bid'a) zümreyle yaşadığımız tartışmalara tutulan muazzam bir ışık vardı. Hadi ona bakalım:

Allahu'l-alem, 'uydurulmuş din-indirilmiş din' demagojisine sapıp, ümmetin cadde-i kübrası olan Ehl-i Sünnet ve'l-Cemaat çizgisini sapıtmışlıkla suçlayan ahirzaman sapkınlarının halini anlatıyor bu rüya. Yani: Onlar, bindörtyüz yıllık caminin kenarından açtıkları yeni odaya bir sahte mihrap kondurmuşlar, farklı bir yöne doğru namaz kılmaya başlamışlar. Biz de hakikat diliyle diyoruz ki: Yahu böyle şey olur mu? Şu göz önündeki İslam camisini her asır büyüterek, süsleyerek, genişleterek inşa eden Sanî-i Zülcelal, o caminin mihrabını alıp sizin daha yeni açtığınız/farkettiğiniz bir göz odaya koyar mı? Bunu yapmakla sanatla inşa ettiği o caminin sizden evvelini 'boşuboşuna' kılar mı?

O camide asıl ve sahih olan mihrap, elbette, ekserin arkasında saf tuttuğu, hiçbir zaman cemaatsiz/namazsız bırakmadığı ve duvarların/sütûnların da oraya baktığı mihraptır. Yani: Bu ümmetin sütûn misal mürşidleri ve duvar misal müçtehidleri hep o yöne gitmişlerdir. Evliyası, asfiyası, arifanı, meşayihi hep o tarafa doğru namaz kılmışlardır. Siz nasıl oluyor da, 'ahirzaman şımarıklığıyla' açtığınız küçücük odayı caminin asıl bünyesi, mihrabını da o caminin asıl kıblesi ilan ediyorsunuz? Buradan bu İslam camiinin Mimarına (c.c.) ve onun tayin ettiği İmama (a.s.m.) bühtan çıkmaz mı?

Öyle ya! Sanki şu Mimar, sizin vehminizce, İslam camisinin yapılmasını bindörtyüz yıl önce emretmiş, fakat yapılışını hiç takip etmemiştir. Korumamıştır. İşçileri de, her nasıl olmuşsa, onu farklı bir yöne götürmüştür. Veyahut şu İmam (a.s.m.), İslam camisini bir kıbleye doğru yönlendirmek için bindörtyüz yıl önce görevlendirilmiş, fakat muvaffak olamamış, ahirzamana kadar ekser ümmeti yanlış yöne doğru namaz kılmıştır. Mihrap, nasıl olmuşsa, bindörtyüz yıldır şaşırılmıştır. Biz, şüphesiz, Rabbimizi böylesi kusurlardan, hikmetsizliklerden, boşuboşunalıklardan tenzih ederiz.

Bu tenzihin verdiği bakış açısıdır ki, bize hakkı hak, bâtılı bâtıl olarak gösterir. Ve, evet, sizin o küçük odada açtığınız mihrap bâtıldır. Çünkü bindörtyüzyıllık caminin mimarisine aykırıdır. Uyumsuzdur. Bid'adır. Buradan bir 'uydurulmuşluk-indirilmişlik' analizine girilecekse, işte o küçük oda hakkında denilebilir ki: Uydurulmuştur. Ve arkasında ekserin namaz kıldığı esas mihrap indirilmiştir. Aksi Sahib-i İslam'a çaktırmadan hakaret etmektir.

İşte, arkadaşım, rüyamdan aldığım hakikat dersi böyle birşeydi. Uyanınca tabirini böyle yaptım. Hissemi de böyle aldım. Cenab-ı Hak, bizi o ana mihrabın, Ehl-i Sünnet ve'l-Cemaat çizgisinin arkasından ayırmasın. Ayrılanlara da çabucak ayılıp geri dönmeyi nasip etsin. Âmin. Tevfik ve hidayet ancak Allah'tandır.

Hulusi abi beni yazmakla nasıl barıştırdı?

Barla Lahikası'nda iki mektup var. Birbirlerinden uzak sayılmazlar. Birisi, yani Hulusi abininki, 62. mektup; diğeri, yani Lütfi'nin arkadaşı diye imzalı olan, 83. mektup. Bu iki mektubu benim açımdan değerli kılansa, her iki mektupta da 'edebiyat eleştirisi' yapılıyor olması. Öyle uzun/derin eleştiriler değil bunlar. Belki 'bir ifadelik' dokundurmalar yapılıyor ikisinde de. Fakat Risale-i Nur külliyatı genelinde edebiyatın (tekrarlar da dahil) sadece 28 kez (Barla Lahikası'nda ise sadece bu iki mektupta) geçmesi dolayısıyla dikkate mucipler.

Her iki mektubu yanyana koyup okuduğunuzda, mezkûr metinlerin mucbir bir sebepten dolayı böyle bir içeriğe sahip olduğunu hissediyorsunuz. Doğaçlama değiller. Yani, sanki Risale-i Nur metinlerine edebiyat üzerinden (edebî olmadıkları noktasında) bir eleştiri yapılmış ve bu talebeler de Üstadlarının metinlerine yapılan eleştiriyi üzerlerine alınmışlar ve savunmuşlar gibi. (Bu, Bediüzzaman'ın talebelik hassalarından olarak saydığı 'Sözleri kendi malı ve telifi gibi hissedip sahip çıksın' perspektifinden anlaşılır bir tavırdır.) Bu nedeni merak etmekle birlikte, şu ana kadar ikna edici bir cevap da bulamadım. (Belki Ahmet Özkılınç abiye sormalıyım.) Her neyse...

Ben şimdi bu iki mektuptan birincisinin, yani Hulusi abiye ait olanın, bana sunduğu deva hakkında konuşmak istiyorum. Bu mektubu ilk okuyuşumun üzerinden on yıldan fazla bir zaman geçti. Bu tesiri ve devayı bana ilk okuyuşta mı sundu? Emin değilim. Fakat bu okuyuşlardan birisinde beni yazmakla barıştırdığını hatırlıyorum. Peki, edebiyat eleştirisi içeren bir metin insanı yazmakla nasıl barıştırır? Bu sorunun cevabını vermeden evvel, yazıyla haşir-neşir olan pekçoğunuzun da benzerini yaşadığını tahmin ettiğim bir halet-i ruhiyeden bahsedeceğim. O halet de şudur ki: İnsan, edebiyat ve belagat arasındaki nüansı anlamadığı sürece, metnin sanatı, metni yazmanın önündeki engel konumundan kurtulamıyor. Yani yazılanın sonu gelmeyen bir 'daha güzel' derinliğine sahip olması ve sizin bu 'daha güzel'in şehvetinten kurtulamayışınız, kaleminizi yazamaz hale getiriyor.

Bu, kendi içinizde yaşadığınız bir hırs ve hased aslında bir nevi. Ve hırs/hased, çıkması hiç bitmeyen bir merdiven gibidir. Neye ulaşsanız hep bir fazlası oluyor ve bu bir fazlası, bir eksiğini elde etmenizin de (onunla mutlu olabilmenizin de) katili oluyor. Mürşidim, bu bir fazlasının bir eksiğini katletmesi meselesine şöyle işaret eder: "Ey talib-i hakikat! Madem hakta ittifak, ehakta ihtilâftır. Bazan hak, ehaktan ehaktır. Hem de olur hasen, ahsenden ahsen." Ulaşabildiğin hasen, elde edemediğin ahsenden ahsendir. Kavuştuğun güzel, kavuşamayacağın 'daha güzelden' daha güzeldir. Çünkü gerçektir. Gerçek, hayalle yaptığı maça, somut oluşu (veya ulaşılabilirlik) açısından bir sıfır önde başlar.

İnsanın, hassaten yazmaya başladığı ilk yıllarda, kalemle yaptığı en büyük kavgalardan birisi de 'yazıp yırtmalar' üzerinden yaşanıyor. Yazıyorsunuz, fakat aynı zamanda da yaşıyorsunuz. Yaşarken, olduğunuz yerden daha ileride bir yerde bitiriyorsunuz hayatı. Yaşamak 'ben'ler arası bir yolculuktur. Bu yolculuk hiç bitmiyor. Ve hiçbir yazınızı, işte tam da bu sebepten ötürü, aynı kişi olarak okumuyorsunuz ikinci seferinde. Her yazdığınızdan, son noktayı koyduğunuz andan itibaren, uzaklaşıyorsunuz.

Bu uzaklaşma, ikinci buluşmada oradaki bazı ifadeleri garipsemenize neden oluyor. "Böyle de olmaz ki canım!" diyerek tashihe girişiyorsunuz. Tashih yetmiyor. Baştan yazıyorsunuz. Eskisi 'artık iflah olmaz' gelince yırtılıp çöpkutusunu boyluyor. Yeni birşey başlıyor sıfırdan. Fakat o sıfırdan başlayış da sonsuzun karşısında bir hiç. İnsan, ayine-i bâki olması hasebiyle değişime doymuyor. Bir değiştiriyor. Yetmiyor. Bir daha değiştiriyor. Yine yetmiyor. Çünkü kendisi de sürekli değişiyor esmaü'l-hüsnanın tecellileri karşısında. Rabbülâlemin olan Allah'ı kendi küçük âlemimize sığdırmamız, Ârş-ı Âzâm sahibini kendi kalbî ve küçük arşımızda tastamam misafir etmemiz mümkün değil. Sınırlıyız. Bu sınırlar sayesinde 'daha güzeller' ortaya çıkıyor. Ve bu daha güzeller hiç bitmiyor. Eğer kusurlarınızla barışıp parça olmaya razı olmazsanız. Yani 'daha azı' kalmaya...

İktisat, kanaat, şükür gibi kavramlar, bir yönüyle de 'daha fazlasını isteme' güdümüzün bizi mecnun edeceğini farkedip 'istikametli bir haddini bilme' halini almamızı ifade ediyorlar. Tam bu noktada ahseni terkedip hasen olmayı kabul ediyoruz. Daha iyiye dair olmayı, daha iyi olmaya tercih ediyoruz. Sahip olmaktansa dahil olmayı seçiyoruz bu perspektifte. İhlas temalı yazılarımı okuyanlar hatırlarlar: Ben, ihlası da, sahip olmadan dahil olmaya geçiş olarak görüyorum. Yani bütünün sahibi/hâkimi olmayı terkedip onun içinde küçücük (bir an-ı seyyale kadarcık) olsun yer tutmayı yeterli görmek ihlasın başlangıcı ve sonucu. İhlaslı olan; öne çıkmak, ilk anılmak, hep anılmak, hep görünmek, önce görünmek istemiyor. İhlaslı olan vazife zamanı öne çıkmayı, ücret zamanı kendini geri çekmeyi seviyor. Ve yine ihlaslı olan, kendi adına varolmayı değil, Cenab-ı Hak adına varolmayı seviyor. Fenafillah dediğimiz sır, biraz da bu. Hakkın hatırını diğer bütün hatırlardan âli tutma. Buna kendin de dahil.

Yazmakla ilgisine geleyim: Belagat ve edebiyat arasındaki nüanstan bahsettim yazının giriş kısmında. Bunu ilk kez Kenan Demirtaş abiden dinlemiştim. Belagat, muhatabın ve mukteza-i halin de dikkate alındığı, daha doğrusu mektubun manasının zarfından/kağıdından daha kıymetli olduğu bir alana tekabül ediyor. Belagatta mesajın nakli, sanatına kıyasla daha bir odak noktasında. Fakat edebiyat, sözün sanatına konsantre olmuş durumda. Sözün sanatlı olmasını muhataba ulaşmasından daha ehemmiyetli buluyor. Zaten muhatabı da sözden sonra, ikincil derecede nazar-ı dikkate alıyor. Bu yüzden belagat, edebiyattan daha kapsamlı ve külli bir alana tekabül ediyor.

Yine mesela Kur'an'ın belagatinden sözedilir. Ama Kur'an'ın edebiyatından sözedilmez. Çünkü kelamullah tenezzül-ü ilahîdir. Allah, kullarının seviyesine göre konuşmuştur onda. Tenezzül-ü ilahî bu açıdan da bize büyük bir ders veriyor. Kudreti herşeye yeten Allah, bizimle, 'bize göre' değil de azametine göre konuşsaydı nasıl onu anlayabilirdik? Hz. Musa'nın (a.s.) yaşadığı kıssadan da ders alıyoruz ki, tahammülü mümkün olmayan ve 'bütün lisanların gücüne sahip' bir beyandır onunkisi.

Hulusi abinin mektubuna geri dönelim. Orada şöyle söylüyor Hulusi abi Risale metinlerine dair: "Kimin haddidir ki, bu Nurlarda yanlışlık bulsun. Evet, bazı ibareler belki edebiyat denilen şeye tam muvafık düşmüyormuş. Bunda da isabet var. Çünkü edebiyat satılmıyor, Kur'ân'dan nurlar gösteriliyor. Bu fakir kardeşiniz bu Sözler'i okuduğum zaman Üstadımı temsil eder bir hal alıyorum. Tâbiratınızla, şivenizle okumak bana o kadar zevkli, lezzetli geliyor ki, tarif edemem."

Burada Hulusi abinin Risale-i Nur'u edebiyattan öte görmesi, bir yönüyle edebî olanın ihlasa muvafık düşmeyen kusurlarından da bir tenzih içeriyor. "Edebiyat satılmıyor..." derken söylemek istediği bu. Bediüzzaman, elbette kelam ederken tedris ettiği ilimler çerçevesinde mesajının sıhhatine dikkat ediyor, fakat ondan ötede lafızların ve ibarelerin sanatlı oluşuna, hele çok sonraları öğrendiği bir lisan olan Türkçede eser yazarken, daha edebî ifadeler kullanmaya dikkat etmiyordu. Süsle değil, hakikati olduğu gibi beyan etmeyle işi vardı onun. Yani aradığı belagatti. Muhatabına ve mukteza-i hale uygun söz söylemekti. Bu, onu metnin sahibi değil, mesajın parçası kılıyordu. Ve bu metne özensizlik değildi, aslonanın bu metin olmadığını farkedişle asla gösterilen bir özendi.

Bana gelelim. Bu metin beni yazmakla nasıl barıştırdı? Ben bu mektubu okuyana kadar yazdıklarını çok yırtıp atan, çok silip yeniden başlayan biriydim. Bu mektubu mezkûr perspektifle farkettikten sonradır ki, aslolanın ben veya metnim olmadığını anladım. 'Edebiyat satmayı' bıraktım.

Ondan sonra kalemimden çıkanlara karşı tavrım şöyle oldu: Yazdığım yazıya bakıyorum. Genel olarak vermek istediğim mesajı taşıyorsa, üzerine artık düşmüyorum, silip silip tekrar yazmıyorum. Onu resmin kendisi gibi değil, işaret ettiği şeyin parçası olarak tahayyül ediyorum. Bunu başardığı sürece de işini yapmış sayılır. Kusurlu olmaktan sahibi kurtulmamış ki, metni de kurtulsun! Kolay anlaşılmak. Açık olmak. Aynanın hüneri budur. Bütünü gösterebildiği ve bütüne uyduğu sürece parça başarılıdır. Neden yazdıklarımızı yırtıp yırtıp yeniden yazıyoruz? Çünkü kendimizi ve metnimizi mesajın aslı sanıyoruz. Hayır, biz mesajın ancak parçasıyız. Kalıcı değiliz. Bir an-ı seyyale gölgesinde varolsak yeter. İşaret etsek yeter. Allah şahit olsa, yeter. İnsanın herşeyde olduğu gibi yazmakta da işini zorlaştıran kendini kendinden büyük birşeyin yerine koyması. Ve taşıyamaması.

Tevafuklar neden bu kadar önemli?

Nur talebelerinin dilinde bir şeker var. Çok seviyorum ben onu. Ne zaman nazarlarına hoş gelen, arkasında hikmet olduğunu düşündükleri birşeyi yaşasalar ‘tevafuk’ diyorlar. Bazılarının dilinde o kadar yerleşmiş ki, sohbetlerinden tanıyorsunuz hemen. Hiç tesadüf dememelerinden, hep tevafuk demelerinden anlıyorsunuz. “Kesin bu da bir nur talebesidir!” diyorsunuz. Öyle hoş bir karakter olmuş ‘tevafuk’ onlarda. Dünyaya bakışlarının penceresi olmuş. Zaten sadeleştirme meselesine birazcık kızıyorsam bundan kızıyorum. Bu ortak dili elimizden alacak diye korkuyorum.

Soru işaretlerimden birisidir: Bediüzzaman tevafuku neden bu kadar çok önemser? Külliyatın detaylarına indiğinizde, Bediüzzaman’ın—zatı hakkında—keramet nevinden şeylerin zikrinden alabildiğine çekindiğini görürsünüz. Hatta kendisinden bu yönüyle bahsedilmesinden de rahatsızlık duyar. Ama mesele tevafuğa geldiğinde tavrı aksine döner. Metinlerdeki, olaylardaki, hatta kişi isimlerindeki tevafukları bile çok önemser.

Bütün bunları karşınıza koyduğunuz zaman benimle aynı soruyu sormaktan kendinizi alamazsınız: Kerametlerinin zikrine bu denli soğuk bakan bu âlim, neden böyle ufak tefek(!) rastgelişleri ehemmiyetle metinlerine alır? Neden onlara özel bölümler açar? Neden tekrar be tekrar onlardan bahseder? Kerameti bu denli görmezden gelen göz, iş tevafuğa geldiğinde, neden onu sitayişle herkese duyurmaya çalışır?

Yedinci Risale olan Yedinci Mesele’nin işaretler kısmını okurken bu sırrı birazcık anlamaya başladım sanki: Bu tevafukla ilgili bahislerde Bediüzzaman aslında bize bir bakış açısı eğitimi vermeye çalışıyor. Kelimelerdeki sırlı denk gelişlerden başlayarak yola çıktığı tedriste, varlığın içindeki ahengi yakalamaya konsantre olmamızı öğretiyor. Yedi işareti öyle bir sıralanışı var ki, tevafuk eğitimin bütün aşamalarını net bir şekilde okuyabiliyorsunuz.

Birinci işarette, eserleri içinde tevafuk eden kelimelere dikkat etmemizi isterken; ikinci işarette, hizmetteki insanların tevafuk ediş şekillerine konsantre olmamızı istiyor. Yani önce kendi metinlerinde kolay bir yolla farkedebileceğimiz birşeyi daha sonra hayatımıza da uygulamamızı, hayatımızda da benzeri denk gelişlerin mevcut olduğunu görmemizi öğütlüyor. Hatta ilerleyen işaretler boyunca hep buna benzer öğütler, perspektif eğitimleri var. Özellikle altıncı işarette Bediüzzaman’ın kendi hayatını da bu denk geliş/tevafuk sırrıyla okuduğunu görüyorsunuz. Metnin finalinde de tevafukların bunlardan ibaret olmadığını söyleyerek bitiriyor zaten yedinci işareti. Belki bir sarayın yalnızca kapısını açıyor. Gerisini fikrimize bırakıyor.

Hepsini tek tek anlatamayacağım. (Yazının hacmi alıp yürüyor sonra...) Fakat ne kadar isterim bu gözle o bahsi tekrar okumanızı. Hayatın, tarihin, İslam tarihinin, İslam tefekkür tarihinin, Risale-i Nur tarihinin ve en önemlisi kendi hayatımızın içindeki tevafuk izlerini okumak, eser-i inayetleri görmek açısından bu çok önemli. O tevafuk kelimesi var ya. Biz onu hiç boş yere kullanmıyoruz. Onunla eğitildik çünkü. O bizim kainata bakış açımız, yaşam tarzımız. Bizim varlık hikmetimizi en güzel o anlatıyor. Yedinci Risale olan Yedinci Mesele’nin başındaki ayetle (Yunus sûresi, 58) bağlarsak; ‘Allah’ın lütfu ve rahmetiyle sevinme’ ancak varlığın içindeki tevafukları farketmekle mümkün oluyor. Amenna!

Hangi daire keyfe kâfi demiştiniz?

“Onlara söyle ki: Allah’ın lütfuyla ve rahmetiyle-ancak bununla sevinsinler. Bu, onların dünyada toplayıp durduklarından daha hayırlıdır.” (Yunus sûresi, 58)

Hüznün bizde iki kullanımı var. Birincisinde hüznü değersiz birşey olarak görürken ikincisinde onu önemsiyor ve olmazsa olmazımız olarak görüyoruz. Bu ikircikli dil, aklımızda bir karmaşaya sebep olmasının yanısıra, hayatı yaşarken de dini ne kadar sokabileceğimiz noktasında tereddütlü yaşamamıza neden oluyor. Çünkü fıtraten hepimiz neşeye müheyyayız ve onsuz da bir hayatın yaşanmayacağının farkındayız. Neşe, bu hayatı bizim için yaşanılır kılan şey. Kederse, eğer bir halet-i ruhiye halini almışsa, hastalık belirtisi. Hatta, içinden çıkılmaz bir hal alırsa, intihar habercisi...

Peki, bu ikircikli dil nasıl birşey ve nereden geliyor? Onu konuşalım. Bence bu ikircikli dilin kökeni sahabe mesleğinin tasavvuf mesleğine doğru yaşadığı kırılma ile yakından ilgili. Bu dillerden birincisinde dünya hayatı hüzünlenmeye değmez bir alan olarak eleştirilirken; ikincisinde Allah’a vasıl olamamaktan yaşanacak bir hüzün sürekli övülüyor. Hatta bu meşrepte yazılan eserlerde sahabe efendilerimizin kendi aralarında yaptıkları şakalaşmalar, dünya hayatını nasıl yaşadıklarına dair ‘lezzetle ilintili’ ayrıntılar ötelenirken; mesela ağlamakla, ızdırapla, açlıkla, hüzünle ilgili rivayetler daha çok nakloluyor. Hatta bir noktadan sonra gülmek, gülümsemek bile kınanır bir hal alıyor. Neşe, dindarlığa maniymiş gibi bir algı oluşuyor.

Ben, bu tarz bir rivayet kültürünün, tasavvuffun İslam coğrafyasında hâkim (neredeyse tek) ekol olmasıyla yakından ilgili olduğunu düşünüyorum. Bediüzzaman’ın Vahdetü’l-Vücut mesleğinin beslendiği kaynakları anlatırken de izah ettiği gibi; Allah’a aşk ile bağlanmanın sonucu, bu vuslat asla tam gerçekleşmediği için, aşkın yıkıcı bir hüzne dönüşmesi oluyor. Ve bu hüznün şiddetlisi, Ondan (celle celaluhu) ayrılmamak için, kişinin kendi varlık algısını bozmasına kadar gidebiliyor. Ondan ayrılmamak arzusu, Ondan ayrı hiçbir şey olmadığına iman etmekle kendisine kurtuluş yolu bulmaya çalışıyor.

Daha alt dairedeyse bu mücadele, çile adı verilen, kişinin kendisine acı çekmeyi öğrettiği; helal bile olsa lezzetli olduğu için çoğu şeyi terkettiği; hatta bazı ekollerde kendisini neşe anlamında hiçleştirdiği bir düzleme kadar devam ediyor.

İşte tam da bu noktada, Barla Lahikası’nın hemen başlarında yer alan Yedinci Risale olan Yedinci Mesele’deki Dördüncü Sebeb’i çok önemli buluyorum. Sevinmenin caiz, hatta bir emr-i ilâhî olarak zikredildiği bir ayetle başlayan (Yunus sûresi, 58) bu bahis, içerideki izahlarıyla da bu hüzün/neşe bahsinde şeriatın hadd-i vasatını tarif ediyor. Üzerimizde tecelli eden nimet-i ilâhî ile ‘sevinmemenin’ de en az onu kendi adımıza ‘toplayarak sevinmek’ kadar yanlış olduğunu vurgulayan bu kısım; doğru olanın, onları inkâr etmemek, ama kendi adımıza da sahiplenmemekle mümkün olabileceğini söylüyor. Yani sevinmeyi, korkulması gereken birşey olarak değil, doğru uygulanması gereken birşey olarak öğretiyor.

Ancak bu bahsi ve ilgili ayeti anladığınız zaman Bediüzzaman’ın “Helal dairesi keyfe kâfidir. Harama girmeye hiç lüzum yoktur” sözünü de idrak edebiliyorsunuz. Yoksa helali kendi ekolünüzün içinde varolan sınırlarla daralttığınız; sevinmeyi, gülümsemeyi, şakalaşmayı aşağıladığınız ve hatta daha pekçok caiz şeye haram muamelesi yaptığınız, kısacası; hiç hakkınız olmadığı halde takvayı dayattığınız bir düzlemde bu sözün de bir geçerliliği olmuyor. Şeriatı ve dindarlığı bir hüzün alanı, dindar insanları ise sürekli ağlayan/ağlamayı dayatan hocalar olarak gören insanlar, bu onlara fıtrî gelmediği için, elbette ondan uzaklaşıyorlar. Ve dindarlığa iştiyakı olup da neşesini silemeyenler de içlerinde hep bir suçluluk duygusu yaşıyorlar. İşte Yunus sûresinin 58. ayeti, Yedinci Risale olan Yedinci Mesele ile birlikte okununca bana bu dersi de veriyor: Sevin sevinebildiğince, ama Allah’ın lütfu ve rahmetiyle...

Risale-i Nur'u oku, ama Kur'an'a bak...

Bir önceki yazımızda Yunus sûresinin 58. ayeti ve Barla Lahikası’ndaki tefsiri üzerine konuşmuştuk. O vakit, dikkatinizi bir noktaya çekmeye çalışmıştım: Risale-i Nur’un parlaklığı, arkasında Kur’an’ı görmeye çalıştığınızda ancak çıkar ortaya. Bizzat metne bakıldığında değil. Belki bunun yanısıra öğütlenen ikinci birşey daha vardı orada. O da şuydu: Risale-i Nur ile bir ayeti anlamaya çalışıyorsanız, o ayete dair ezberlerinizden soyunmanız gerekir.

Son cümlemin iddialı durduğunu biliyorum. Fakat hakikat olduğunu düşünüyorum. Zira ne vakit ilgili ayetin tefsirine dair geçmiş malumat Risale üzerine taşınsa, adeta metinle ayet arasında perde oluyorlar. Parıltıyı, gölgeleri altında bırakıyorlar. Çoğu zaman da ayetle metnin arasındaki ilgi (bundan kaynaklı bir sorunla) kurulamadığından, bağlantı terkedilip doğrudan metnin izahına girişiliyor. Öyle olunca da yıldızlara değil, yerdeki yansımalarına bakılmış oluyor. Odak noktası kayboluyor. Halbuki o yansımalar, yıldızlar görünsün diye varlar. Bizzat kendileriyle meşgul olunsun diye değil. Harfî olmak niyetiyle yazılmışlar. İsmî bakınca parıltıları kayboluyor.

Bunun bir örneğini orada da sunmaya çalışmıştım ki, geçmiş malumatın feneriyle bakıldığında Risale metniyle Kur’an arasına nasıl bir perde gerildiği bir miktar görülebiliyordu. Aynı ayetten ben dünyadaki işleri ikiye bölme (iyiye/kötüye ayırma) fikrini elde ederken; Yedinci Risale olan Yedinci Mesele, her fiil içinde karşılaşılan seçeneklerden bahsediyordu. Yani her amelimde ben şu iki şeyden birisini seçebilirdim: 1) Ya onu Allah’ın bir rahmeti sayıp onunla sevinirdim. 2) Yahut da kendi adıma toplar, benim işimmiş gibi sevinirdim. Asıl sevinmenin ikinci şekilde olması gerektiğini ise bana ayet ve Yedinci Risale olan Yedinci Mesele öğütlüyordu. Orada külliyat üzerinden bir örneklemeyle ayetin dayandığı bürhan direkleri gösteriliyordu. Sebeplerin yazılış nedenlerinden birisi belki de buydu: Ayetin pratikteki yansımalarını göstermek.

Mesela; daha birinci sebepte Bediüzzaman, daha gençliğinden itibaren Kur’an’ın mucizeliğini beyan etmeye yönlendirildiğini izah ederek, böyle bir yönlendirilişin sonucu olarak ortaya çıkan eserlerin kendi malı sayılamayacağını söylüyordu. Dolayısıyla üzerlerinden üretilecek bir sevincin (belki övünme?) ancak Kur’an hesabına yapılırsa makbul olacağını ifade ediyordu.

İkinci sebepte ise Bediüzzaman, Kur’an’ın kendisini övmesinden bahis buyurarak, Kur’anî yolun başarının/güzelliğin inkârını değil, kabulünü öğütlediğini; ancak bu kabulün Sahib-i Hakikisi adına olması gerektiğini beyan ediyordu. Yani sevinç/mutluluk/övünme haktı. İlla asıl sahibi unutulmaya...

Üçüncü sebepte ise yine Risale-i Nur üzerinden yapılan bir örneklemeyle ‘kendi adımıza toplayıp durduklarımızın’ ileride hakikatlere nasıl bir zarar verebileceği ‘çürük direk’ sembolüyle ifade ediliyordu. Dayandırıldığı direkteki kusur, esere sıçratılabilirdi.

Dördüncü sebep—ki bence işte ayetin tam tefsiridir—bir nimet/başarı nedeniyle duyulacak sevincin, o sevinci Allah’ın lütfu olarak düşünmekle sağlam zeminini bulacağı belirtilerek, elbise-insan-terzi örneklemesi üzerinden ayeti pratik hayata sokuyordu.

Beşini sebepte ise; yine elde edilen güzelliğin/başarının sebeplerin varoluşundan çok önce kader kalemiyle yazıldığına işaret edilerek, sebeplerden bir sebep olan kendi varlığımızı asıl sahip/toplayıcı olarak görmemek gerektiğini öğütlüyordu.

Altıncı sebepte ise; yine de süreç boyunca yaşananlardan çıkarılacak ders ile inayat, muvaffakiyet, ikram, keramet, i’caz-ı manevînin şuleleri silsilesi içinde o güzellikten hasıl olan övgüyü/sevinci (kendi adımıza) ‘toplamanın’ nasıl bir haksızlık olduğu ifade ediliyordu.

Yedinci sebepte ise; yine kendi adımıza sevinmenin/övünmenin eserdeki güzelliğe nasıl bir nakise getireceği sosyolojik bir zeminde izah edilerek, ilerleyen dönemde toplayıcının kusurlarının, sahiplenilene de bulaştırılacağı ve eserin bu yüzden kıymetsiz görülebileceği izah ediliyordu.

Görüldüğü üzere ilgili kısım, ayetin öğütlediği ‘Allah’ın lütfu ve rahmetiyle sevinme’nin gerekliliği, ‘kendi adına toplamanın’ ise zararlı oluşu üzerine tahşidat yapıyor ve yedi sebep boyunca aynı şeyin altını çiziyordu: “Sevinmek haktır. Ama illa eser sahibine tüm hakları teslim edilerek... Onun rahmeti ve lütfu görülerek... Eğer kendi adınıza sevinmeye başlarsanız (yani toplarsanız) hem eserdeki güzelliğe, hem o güzellikten istifade edenlere, hem kendinize zarar vermiş olursunuz. Ve bence bu dairesel yolculuk yine ayetin mealine varışla son buluyordu: “Onlara söyle ki: Allah’ın lütfuyla ve rahmetiyle—ancak bununla—sevinsinler. Bu, onların dünyada toplayıp durduklarından daha hayırlıdır.”

Kur'an'ı hayatla tefsir etmek...

Yunus sûresinin 58. ayeti bana yıllardır diyordu ki; “Onlara söyle ki: Allah’ın lütfuyla ve rahmetiyle—ancak bununla—sevinsinler. Bu, onların dünyada toplayıp durduklarından daha hayırlıdır.” Ve ben bu ayeti, Barla Lahikası’nın hemen başında yer alan, Yedinci Risale olan Yedinci Mesele’yi okuyuncaya kadar çok laik bir şekilde yorumluyordum. Yani önce kâinattaki herşeyi kafamda ikiye bölüyor—mâlum; din işleri, dünya işleri ayrımı—sonra da bu taksime göre Allah’ın bunlardan bir kısmını kendi fazlı olarak zikrettiğini, diğerlerinin ise sevinilecek şeyler olmadığını çıkartıyordum.

Fakat Yedinci Risale olan Yedinci Mesele’ye gelince işler değişti. Neden mi? Çünkü o kısım boyunca bu ayeti tefsir eden Bediüzzaman, hiç de benim kafamdakine uygun şeyler söylemiyordu. Ne zikrettiğim taksime benzer bir taksim yapıyordu orada; ne de böylesi bir ayrımı ayetin tefsirinde gerekli görüyordu. Ufacık bir işarette bile bulunmuyordu.

İki gün evvel aynı bölümü tekrar okudum. Bitirince baştan aldım, tekrar okudum. En nihayet kendi yorum tarzımı terk edip “Bediüzzaman’ın metninden ayete nasıl yol bulabilirim?” diye sormaya başladım nefsime. Meğer dolu bardak daha fazla dolmuyormuş. Dökünce, ayet okutmaya başladı kendini. Sanıyorum kendimce bir pencere de buldum. Manzaramsa şu:

Bediüzzaman, malumunuz, o metin boyunca, kendi eserlerinden ve telifleri esnasında mazhar oldukları ikramlardan bahsediyor. Zahiren, bu ikramlar bahsinin yukarıdaki ayetle pek bir irtibatı yokmuş gibi görünüyor. Yani müellif, metne başlarken yukarıya bir ayet yazıyor ama, içeride tekrar o ayete dönüp; “Şu kelime şu anlama geliyor. Şu çekimle, sigayla şu anlatılmak isteniyor...” falan hiç demiyor. Fakat ne yapıyor bunun rağmına olarak? Yaşadıklarından bahis buyuruyor.

Durun durun, oraya gelmeden yaptığı birşey daha var. İşaretlerden evvel zikrettiği sebeplerde birşeye daha dikkat çekiyor Bediüzzaman. O da şu: Her başarıdan sonra insanın önüne çıkan iki seçenek var: 1) O fiili sahiplenip kendi adına sevinme. 2) O fiili Sahib-i Hakikisi olan Allah’a vererek sevinme. Ve ‘sebepler’ boyunca bu ikili seçim karşısında kalındığında ikinciyi seçmenin neden daha mantıklı olduğunu örnekliyor. Yani daha sonraki kısımlar düpedüz Risaleler üzerinden yapılan örnekli bir anlatım. Farkı bu... Aslında (bence) Bediüzzaman orada bize demek istiyor ki:

“Bize nasip edilen başarılarda iki türlü sevinebiliriz. Onları kendimizin sanarak da sevinebiliriz; Allah’ın olduğunu kabul ederek ve Ona teslim ederek de sevinebiliriz. Ben yukarıdaki ayette denildiği gibi ‘Allah’ın lütfuyla ve rahmetiyle—ancak bununla—sevinmeyi’ tavsiye ediyorum. Delillerim de şunlar şunlar. Birkaç örnekle de şimdi öyle yapınca nasıl nimetin daha bir değer kazandığını izah edeceğim. Ve ayrıca öyle yapmazsak, yine ayetin dediği gibi; ‘dünyada (kendi adımıza) toplayıp durduklarımızın’ neden bize zarar verebileceğini de izah edeceğim.

Yani kardeşler; Üstad aslında birebir ayeti tefsir ediyor orada. Ama ayeti benim (yoksa bizim mi demeliyim?) anladığım gibi anlamıyor. Dünyayı laik bir şekilde ikiye taksim etmek yerine, her fiili iki boyutlu görmeyi öğütleyerek, boyutlardan Allah’a intisaplı/bağlantılı olanı tercih etmemizi öğütlüyor. Bu, hem manevî kazanç açısından, hem de kâinata uyumunuz açısından neden daha doğru bir seçimdir? Onun da izahını yaşadıkları örnekler üzerinden işaretlerle yapıyor.

Bir önceki yazımda demiştim ya, bizim hayatımızın nüzûl sebepleri eksik diye. İşte benim anladığım, Bediüzzaman, kendi hayatındaki izdüşümlerini göstererek ayetleri tefsir etmeyi seviyor. O ayetin inme nedenini değil, o ayetin bizim kalbimize, hayatımıza nazil olabilme nedenlerini aktarıyor elinden geldiğince. Böylece daha çok bizden ve bize dönük oluyor ayetler... Risalelerin başarısının bir sırrı da bu bence: Kur’an’ı hayatla tefsir etmek.