Provokatör olamayan nurcu

“Hey bedbahtlar! Risale-i Nur'un gerçi siyasetle alâkası yoktur. Fakat küfr-ü mutlakı kırdığı için, küfr-ü mutlakın altı olan ‘anarşiliği’ ve üstü olan ‘istibdad-ı mutlakı’ esasıyla bozar, reddeder.” (Bediüzzaman Said Nursî, Şualar)

Cemil Ertem ve Markar Esayan’ın Dünyayı Durduran 60 Gün isimli kitabını okudum geçtiğimiz hafta içinde. O kitap, bana, artık bu yazıyı yazmak zamanının geldiğini ihtar etti. Daha fazla ertelemenin bir anlamı yok. Nihayetinde, dille yapılan tüm tartışmalar yazıya dökülmedikçe miras kalmıyor. Kendisi ispat edilemediği gibi delil de olmuyor.

Bu yazı aslında bir kendimle hesaplaşma yazısı. Gezi olayları sırasında durduğum yer ve bu duruşun ‘haklılığı’ hakkında. Biraz içimi dökeceğim, biraz kendimi sigaya çekeceğim. Yapabilirsem, yaptıklarımın mantığını da izah etmeye çalışacağım. Okuyucular bu yazıda müstemidirler. Bana katılmalarını bekleyerek veya beni reddedeceklerinden korkarak yazmıyorum. Bu sebepten her fikrimin, en kolayından, bir göz kapamalık canı var. Gözünü kapayan benden kolayca kurtulabilir.

Öncelikle bir itiraf ile başlayayım: Ben, Gezi olaylarına ilk başladığı günlerde destek verdim. Twitter’dan, Facebook’ta beni takip edenler bunu gayet iyi biliyorlar.

İlk günlerde attığım twitler, daha çok hükümeti eleştiren ve polis şiddetinin (bir ölçüde) eski bir mağduru olarak onlara ayar veren şeylerdi. (O twitleri silmedim.) Hatta bir yönüyle sevinçliydim, zira ilk defa halkın, devlete, herhangi birşey hakkında “Biz istemezsek yapamazsın!” dediğine şahit oluyordum. Bu, bence iyi birşeydi. Çünkü mazimizin büyük bir bölümü, devletin canımızı inciten uygulamalarına “Hayır!” diyememekle geçmişti. Sivil bir direnişin, dayatmacı bir uygulamaya karşı duruşu, gelecek adına beni ümitlendirmişti. Belki de hürriyeti artık içselleştiriyorduk.

Burada altını çizdiğim gibi, bu desteğin altında bir açlığın da payı var. Geçmişi devletçiliğin ağır baskısı altında geçen bir ülkenin vatandaşlarının, içlerindeki bu açlığı bastırma adına polisin yersiz müdahalesiyle alevlenmiş bir sivil kalkışmaya destek vermesi kaçınılmazdı. Ben de kaçın(a)madım.

Gezi parkına daha evvel sadece bir kere gitmiştim. Taksim’e gitmeyeli belki seneler olmuştu. Ağaçları umurumda bile değildi. Ama yine de eyleme ilk günlerinde sosyal medyadan destek verdim. Konuştuğum insanlara da destek vermelerini tavsiye eder şeyler söyledim. Benim için kırılmanın eşiği ise, Beşiktaş’a sıçrayan olaylar oldu. Orada yapılanların amacını anlayamadım, hayra da yoramadım.

Sonra metrobüste, caddede, sokakta ‘Erdoğan’ın kellesi almak’ ile ilgili cümleler duydum. “Olur böyle şeyler” dedim, aldırmadım. Tencere sesleri rahatsız edici boyutlara geldiğinde komşuların saygısız ve suçlayıcı diyaloğuna şahitlik ettim, içime korku ve kin beraber dolmaya başladı. Ne de olsa ben bu tencere seslerini evvelden de biliyordum. O saygısız ve suçlayıcı tavırları da... Herkes, tıpkı eskiden olduğu gibi, iktidara kendisi kadar öfkeli olmayan bir diğerine ‘öteki/hain’ muamelesi yapmaya başlamıştı. Eski şarkı yeniden söyleniyordu. O zaman uyandım!

Sonrası çorap söküğü gibi geldi. Tesettürlülere, kendileri gibi düşünmeyenlere karşı yapılan hakaretler ve Gezi’nin açılmaya başlayan yüzü. Vandallığa karşı başlayan bir hareket giderek vandallığa yürüyordu. Bazı arkadaşlarımla aramın açılmasını da göze alarak karşılarına geçtim bu sefer. Çünkü ben, her ne kadar Erdoğan’a bazı noktalarda kızsam da, AK Parti’ye tepki göstersem de kimi şeylerde, onların iktidardan (hem de bu şekilde) gitmelerini istemiyordum. Çözüm süreci gibi cesur adımların atıldığı bir zeminde böyle bir değişim arzu etmiyordum.

“Hem de büyük işlerde yalnız kusurları gören, cerbezelik ile aldanır veya aldatır. Cerbezenin şe’ni, bir seyyieyi sümbüllendirerek hasenata galip etmektir...” diyen Bediüzzaman’ın okuruydum. Ben Gezi seyyiesinin veya diğer birkaçının, hükümetin çok sayıdaki hasenatını örtmesini kabul etmiyordum.

Bütün bunlardan önce, itiraf etmeliyim yine, benim Erdoğan’a saygım da vardı. Her darbe döneminde korkup geri adım atmaya alışmış siyaset, medya, cemaat, siviltoplum dünyamızın aksine, o her halukârda dik duruyordu. Bu dik duruşu, bir vatandaş olarak, bize de öğretiyordu. En tehlikeli zamanlarda, kefenini başına geçirmiş, biraz da bizim daha iyi günler görmemiz için cesurca cuntaya direnmiş bir adama, böyle toplumsal bir olayda sırtımı dönmek, kimse kusuruma bakmasın, hainlik gibi geliyordu.

Hem eylemin ilerleyen günlerinde, hükümet uzlaşmak için el uzattıkça, Geziciler direnişlerini anlamsızlaştırarak varlıklarını devam ettirmeyi tercih ettiler. Bu da benim tavrımı etkileyen ikinci birşey oldu. Evet, elbette istibdata karşıydım. Ama yukarısı uzlaşmak için elini uzattığında onu reddeden anarşiye de karşıydım. Birisinden yana olmamam, diğerine katılmamı gerektirmiyordu. Ki zikredilen durumda, başta istibdat ile halkı galeyana getirmiş olanlar bu yanlışlarından dönmüşlerdi. Fakat bu sefer de başta haklı bir noktadan yola çıkan eylemciler oradan mantıksız bir isyan devşirerek vandallık ve anarşi yapıyorlardı.

Bu süreç içinde “Aman devletçi olmayalım!” diye çabalayan birçok kardeşim de istibdat ve anarşi ekseninde bir savrulma yaşıyor, kendisi bu savrulmanın farkında olmadığı gibi, sizi de tavrınızdaki değişimden ötürü döneklikle veya savrulmakla itham edebiliyordu. Halbuki yazıya başlarken alıntıladığım paragraf, kanaatimce, bize böylesi durumlarda nasıl bir duruş sergilememiz gerektiğini de ders veriyordu.

Nihayetinde, evet, ben Gezi olaylarında bir kapılma yaşadım. Sonrası eğer bazıları için savrulma ise bunu da yaptım. Ama her ikisinde de doğru bir yerde durduğumu düşünüyorum. Devletin başta istibdadını gördüm ve Gezicilere destek verdim. Ahirde ise Gezicilerin anarşiye gittiğini görüp geri adım atmayı başarmış ve o olaydaki istibdadından vazgeçmiş bir hükümeti destekledim. Muğalata veya cerbeze yapmadım. Bunun adı sizin katınızda neyse, benim için farketmez. Ben, vicdanımdan ve Risalelerden böyle ders aldım. Halim budur.

Bilgi eskir, hikmet eskimez

Belki evvel de bahsettim: Hikmeti biraz daha 'bakış açısı'na yakın anlıyorum. Tarifler genelde 'gaye, esas, maksat, fayda' eksenli olsa da, beni tatmin etmiyor. Ben hikmeti, salt bir bilgiden öte, elde edildiğinde; elinize geçecek veya halihazırda zaten zihninizde olan herşeyi anlamlandıran, amaçlandıran, nurlandıran bir üstbilgi gibi görüyorum. (Belki buna 20. Söz'den istifadeyle 'düstur-u küllî' demeliyim.)

Üstbilgi bence nedir, onu da açayım: Bence üstbilgi, bir asâ-yı Musa'dır. Kendinden aşağı seviyedeki bilgileri/doneleri, onunla anlamlandırabildiğiniz anabilgi türüdür. Mesela iman da bence bütün rükünleriyle bir üstbilgidir. Bir müslüman (veya başka bir inanç mensubu), sahip olduğu inanç ile ancak bilgisini değerlendirir. Bediüzzaman'ın 12. Söz'de Kur'an hikmeti ile felsefe hikmetini karşılaştırırken verdiği örneklere dikkat ederseniz, o satırlar, size iki hikmetin sahip olduğu bakış açılarından haber verirler:

"Ammâ hikmet-i felsefe ise, hayat-ı içtimâiyede nokta-i istinâdı kuvvet kabul eder. Hedefi menfaat bilir. Düstur-u hayatı cidâl tanır. Cemaatlerin râbıtasını unsuriyet, menfî milliyeti tutar. Semerâtı ise, hevesât-ı nefsâniyeyi tatmin ve hâcât-ı beşeriyeyi tezyiddir. Halbuki, kuvvetin şe'ni tecavüzdür. Menfaatin şe'ni, her arzuya kâfi gelmediğinden, üstünde boğuşmaktır. Düstur-u cidâlin şe'ni çarpışmaktır. Unsuriyetin şe'ni, başkasını yutmakla beslenmek olduğundan, tecavüzdür. İşte bu hikmettendir ki, beşerin saadeti selb olmuştur."

Burada anlatılan bütün kıyaslamalar, bilginin miktarına değil, türüne değil; bilginin anlamlandırılış ve kullanış şekline dairdir. Çünkü o anlamlandırma ve kullanmadan ortaya şe'nler (belki bir yönüyle ahlak) çıkar.

Ben bu yüzden "Rabbinin yoluna hikmetle çağır" ayetini de biraz farklı anlarım. Ki Fiziali'l-Kur'an'da verilen anlama yakındır anladığım: "İnsanları Rabbinin yoluna maharetli bir yöntemle ve güzel öğütlerle çağır, onlarla üslupların en güzel, en etkilisi ile tartış. Hiç şüphesiz Rabbin, yolundan sapanları herkesten iyi bildiği gibi, doğru yolda olanları da herkesten iyi bilir."

Bu şekilde düşününce hemen öncesindeki ayetlerde ümmete Hz. İbrahim'in misal verilmesindeki sır da daha anlaşılır gelir. Öyle ya, Hz. İbrahim'in Nemrut'la ve kavmiyle girdiği mücadele tam bir 'bakış açısı' mücadelesidir. Ve İbrahim aleyhisselam, mücadelesi boyunca muhataplarının bakış açılarını değiştirmeye çalışmıştır. Öyle ki, Kur'an, Enbiya sûresinde, kavmiyle yaşadığı diyaloğu aktarırken, bir ara içlerinden şöyle söylediklerini nakleder: "Sonra vicdanlarına dönüp 'Doğrusu zalim olan biziz' dediler." İbrahim aleyhisselamın mantığı, onları çaresiz bırakmıştır.

Kanaatimce Hz. İbrahim'i bu denli güçlü ve tek başına bir ümmet kılan bakış açısı/hikmet üzerine sahip olduğu yetenektir. Nemrut'la münakaşası esnasında da onun ölüm ve hayat verme ekseninde takıldığını farkettiğinde, orada kalıp münazarayı sürdürmez. Sahip olduğu hikmet yeteneği gereği, bakış açısını başka yöne çevirerek ona kaçınılmaz olan mağlubiyetini tattırır: "Şüphesiz Allah güneşi doğudan getiriyor, sen de batıdan getirsene..." Kur'an bize Nemrud'un bu soru karşısındaki halini şöyle tasvir ediyor: "İnkar eden şaşırıp kaldı."

Metin Karabaşoğlu abiyle Ene Risalesi'nin ahirindeki üç yolu analiz ederken de buna benzer bir noktaya geldik. (Veyahut ben öyle sandım. Yanlış düşünüyorsam, Metin abiyi karıştırmayayım.) Yollardan birincisi olan dağı delip içinden yolculuk etme esnasında veya etrafından dolaşıp öteki tarafına geçme sırasında insanın yaptığı şey, malumatını arttırmaktı belki de.

Evet, hakikaten de mağdub ve dallin yollarında da bir bilgi var. Fakat bu bilgi, kendisinde başlayıp kendisinde biten bir bilgi. İsmî bir yapısı var; bir harf gibi alıp, harfî bakıp kainat kitabının size anlatmak istediği büyük dersin bir parçası haline getiremiyorsunuz. Kafanızda öbek öbek birçok şey oluyor. Ama bu birçok şey, toplanıp bir cümle haline gelemiyorlar. Asansörü göstermiyorlar çünkü.

Fatiha'nın ve Ene Risalesi'nin ahirindeki üç yol da biraz bize bu bakış açısını ders veriyor. Önce yerinaltından bakıyoruz herşeye. Karanlıkta ve sıkışık durumdayız. Kur'an'dan bir ışık almadan geçiş olmuyor. Sonra yerinüstünden bakıyoruz. Bir derece iyi ama eksik. Çok dolaşıyoruz. En nihayet yükselip yukarıdan bakıyoruz âleme. Bakış açımız daha kapsayıcı oluyor ve bu Kur'an'ın övdüğü, Ene Risalesi'nin tarif ettiği o nimete erişenlerin yolu oluyor. Anlıyoruz ki, mesele 'asansörleri' farketmekte.

"Baktım ki, o asansörler gibi nuranî menziller her tarafta var. Hattâ iki seyahatimde ve zeminin öteki yüzünde onları görmüştüm, anlamamıştım. Şimdi anlıyorum ki, şunlar Kur’ân-ı Hakîmin âyetlerinin cilveleridir."

Metin abi o derste güzel de bir örnek verdi: Eski Said'in yolculuğu da biraz böyle değil miydi? Sürekli yeni şeyler okuyan, okuduğunu ezberleyen ve ezberlediklerini tekrar eden bir genç Eski Said. Fakat Yeni Said'de dönüşürken meselenin daha çok şey bilmek değil, bildiğini doğru bir bakış açısıyla değerlendirmek olduğunu görüyor. Belki de bu yüzden bu dönüşümün en canlı şahidi olan Mesnevi-i Nuriye'sinde bütün tedris hayatını, sahip olduğu bakış açısını belirleyen şeylerle özetliyor:

"Kırk sene ömrümde, otuz sene tahsilimde yalnız dört kelimeyle dört kelâm öğrendim; tafsilen beyan edilecektir. Burada, yalnız icmalen işaret edilecektir. Kelimelerden maksat, mânâ-yı harfî, mânâ-yı ismî, niyet, nazar'dır."

Ben buraya nasıl geldim? Aslında beni bu yazıyı yazmaya iten yine 'bahtiyar doktor' mektubundaki ifadelerdi. Orada da sanki Yeni Said, işte bu yönüyle Eski Said'in malumatını masaya yatırıyor, mütefennin olduğunu düşündüğü muhatabına Eski Said'in yaşadığı tarzda bir uyanmayı tavsiye ediyordu:

"Acaba benim gibi sen dahi kafanı teftiş etsen, malûmatın içinde ne kadar lüzumsuz, faidesiz, ehemmiyetsiz, odun yığınları gibi câmid şeyleri bulursun. Çünkü ben teftiş ettim, çok lüzumsuz şeyleri buldum. İşte o fennî malûmatı, o felsefî maarifi faideli, nurlu, ruhlu yapmak çaresini aramak lâzımdır. Sen dahi Cenâb-ı Haktan bir intibah iste ki, senin fikrini Hakîm-i Zülcelâlin hesabına çevirsin, tâ o odunlara bir ateş verip nurlandırsın. Lüzumsuz maarif-i fenniyen, kıymettar maarif-i İlâhiye hükmüne geçsin."

Rabbin yoluna hikmetle çağırmak, belki de muhatabına doğru bakış açısını kazandırmaya çalışmakla eş değerdi. Onu daha fazla odun sahibi yapmak veya oduna boğmak değil; elinde mevcut olan odunlarını yakmayı öğretmekti. Belki de bu yüzden bilimsel olan herşey eskirken Kur'an'ın tedrisi hiç eskimiyordu. Demek ki; bilgi eskir; ama hikmet, eskimezdi.

İnkar etme, ikna et

Bediüzzaman’ın, Kur’an’dan mülhem öğretisindeki başarıyı biraz da nefsi ‘inkâra’ değil, ‘iknaya’ dayalı öğretim metoduna bağlıyorum. (Lahikalar bunun hazinesi...) “Nefsi öldürmek...” üzerine kurgulu terbiye metotlarının günümüz gençlerine pek birşey ifade etmediği kanaatindeyim. Elbette yine bu cevheri içinde taşıyan büyükler olacaktır. Ama irşad avama/genele göre olur. Ve benim de içinde bulunduğum genel; nefsini öldürmeye, ezmeye, hiç müsait değil. Büyük cihadda farklı bir dile ihtiyacımız var.

Öyle bir zamanda yaşıyoruz ki; insan iradesini zorlukla kontrol ediyor. Bize lazım olan; bu canavarı daha fazla üstümüze salacak küçük saldırılar değil. (Çünkü yenilirsek, bütün bütün kendimizi onun kollarına bırakma ihtimalimiz de var. Ve çoğumuz böyle bir yol ayrımında yanlışa sapıyoruz.) O canavarı ehlileştirmenin/ikna etmenin yollarını bulmalıyız. Bunun çok dersleri Kur’an’da var. Bediüzzaman, kendi eserlerinde oradan alıntıladığı bu metodu şöyle anlatıyor:

“Kur’ân-ı Hakîmin sırr-ı i’câzıyla hakîki bir tefsiri olan Risâle-i Nur, bu dünyada bir mânevî cehennemi, dalâlette gösterdiği gibi, imanda dahi bu dünyada manevî bir cennet bulunduğunu ispat ediyor; ve günahların ve fenalıkların ve haram lezzetlerin içinde mânevî elîm elemleri gösterip, hasenât ve güzel hasletlerde ve hakâik-i şeriatın amelinde cennet lezaizi gibi manevî lezzetler bulunduğunu ispat ediyor.”

Risale-i Nur’da çok örnekleri var bunun. Metinlerle aşina olanlar hatırlayacaklardır. Gıybet, haset, husumet gibi kavramlarda uygulamalarını gösterir Bediüzzaman. Ancak Risale-i Nur’un bu tip eğitimlerinin bir güzel yönü daha var ki; o da, öğrendiğiniz bu metodu artık kendiniz de farklı konular üzerinde kullanabiliyorsunuz. Asâ-yı Musa gibi: Bir kere elde edilince, bir daha bırakılmıyor. Nereye vurulsa, su çıkarıyor.

Ben mesela bu paragrafı suizan ekseninde hemen şöyle uygulayabiliyorum: Tanıdığım (veya yabancım) olan bir insanın, hakkımdaki düşüncelerini kötü tahmin etmek, kötüye yormak, benimle ilgili fikirlerini suizanla değerlendirmek, ondan önce benim dünyama azap olup yağıyor. Artık ne yapsa bana batar hale geliyor. Beni strese sokuyor. Beni kırıyor. Huzur muzur kalmıyor artık.

Belki o bu niyetle de yapmıyor fiillerini. Ama ben bir kere suizana alıştım ya, artık ne yapsa bana batıyor. Öylece durması bile dokunuyor, manidar geliyor. Sadece bu bile nefse hoş gelen kötü işlerin, aslında ona da kötü geldiğini (fakat nedenini farketmediğini) göstermeye yeter. Bence bütün günahlarda böyle bir yön var. Onu nefse gösterebilirsek, ikna olması mümkün. Üzerindeki necaseti gören göz, hiç insana elindeki baklavayı yedirir mi? Nefsin de bir aklı var. Ama kalp gibi çalışmıyor.Aklı olmayan menfaatini nasıl bilsin? Ki, kısa vadede, nefisten iyi menfaatini bilen bulamazsın.

Mesela bu yönüyle ‘bahtiyar doktor’ mektubundaki şu ders nasıl da anlamlıdır:

“Bilirsin ki, ömür kısadır, lüzumlu işler pek çoktur. Acaba benim gibi sen dahi kafanı teftiş etsen, malûmatın içinde ne kadar lüzumsuz, faidesiz, ehemmiyetsiz, odun yığınları gibi câmid şeyleri bulursun. Çünkü ben teftiş ettim, çok lüzumsuz şeyleri buldum. İşte o fennî malûmatı, o felsefî maarifi faideli, nurlu, ruhlu yapmak çaresini aramak lâzımdır. Sen dahi Cenâb-ı Haktan bir intibah iste ki, senin fikrini Hakîm-i Zülcelâlin hesabına çevirsin, tâ o odunlara bir ateş verip nurlandırsın. Lüzumsuz maarif-i fenniyen, kıymettar maarif-i İlâhiye hükmüne geçsin.”

Çok şey bilmenin, eğer o bilgi insanı ‘asıl bilmesi gerekene’ götürmüyorsa, bir yük olduğu öğretisi; mantıkla birlikte nefse de verilen enteresan bir derstir. Hepimizin şehveti var. Her birimiz kuvvelerimizdeki potansiyeli başka kanallara yönlendirerek oralardan ‘amel’ devşiriyoruz. Burada da Bediüzzaman Hazretleri, kuvvelerinin cazibe merkezi ‘daha çok şey bilme’ olan bir mütefennine, çok şey bilmenin de (eğer doğru bir bakış açısı kuşanılmazsa) bir nevi cehalet olacağını ders vermekle nefsine bir tokat atıyor.

Böyle bir tokatın iki türlü faydası var: Birincisi; hakikatin nerede olduğunu öğretmesi. İkincisi; geçmiş emeklerin ziyan olmasını önlemek çaresini aratması ve yolunu da göstermesi. Ve böylece emekleri konusunda hassas olan nefsi harekete geçirmesi. Yani ikna etmesi... Öyle ya, hangimizin nefsi şimdiye kadar harcadıklarının ziyan olduğunu düşünmek ister? Hangimizin tabiatı iflastan hoşlanır? Ona, kaybettiklerini geridönüştürmenin bir yolunu gösterirseniz, koşarcasına gider peşinden. Ki nefsin bu tabiatını, Furkan sûresi 70, şöyle ders veriyor:

“Ancak tövbe edip de inanan ve salih amel işleyenler başka. Allah işte onların kötülüklerini iyiliklere çevirir. Allah, çok bağışlayandır, çok merhamet edendir.” Bu ayetteki çift müjde, bu mektupta da ‘bahtiyar doktora’ müjdelenenden çok farklı değil. Önce tövbelerinin kabulü, sonra ise geçmiş seyyiatın hasenata dönüşeceği müjdesi veriliyor. Tıpkı bahtiyar doktora yapıldığı gibi; emekleri konusunda hassas olan nefse, bir çıkış formülü sunuluyor: “Onları da kurtarabilirsin!” Görüyorsunuz ya, küçücük lahika mektuplarında bile Kur’an’la irtibatlı ne dersler var. Yeter ki, marifete açlığımız geçmesin. Amin.

Neden içime sinmiyor?

"Sâmirî, şöyle dedi: 'Ben onların görmediği şeyi gördüm. Elçinin izinden bir avuç avuçladım da onu attım. Böyle yapmayı bana nefsim güzel gösterdi.'” (Tâhâ suresi, 96)

Bazen, bazı zaferler, aslında farkedilmemiş mağlubiyetlerdir. Eğer kendiniz olarak kalmayı başaramamışsanız, kazandığınızı sandığınız anda rakibinize benzemeye başlamışsanız, buna kazanmak demezler. Bu, kaybetmenin farkedilmeyen şeklidir. Örneğin; Konstantin zamanında bütün Roma hristiyanlığı kabul etmiştir. Fakat bu kabul edilen hristiyanlık, ne kadar gerçek hristiyanlıktır? Herkes kabul eder ki, Konstantin'in bütün imparatorlukta birliği sağlama amaçlı bulmaya çalıştığı bu ortayol; biraz pagan, biraz hristiyanlık öğesi içeren üçüncü bir dindir. Tanrı sayısı azalmıştır belki. Ama teolojisi şirkten kesinlikle kurtulamamıştır.

Buna benzer bir mücadele Babürler döneminde İmam-ı Rabbani Hazretleriyle Ekber Şah arasında da geçer. Ekber Şah, tebasında yer alan farklı din mensuplarını 'din-i ilahi' adını verdiği (her dinden birşeyler içinde katık olan) bir dinde buluşturmaya gayret eder. Buna karşılık İmam-ı Rabbani, müceddidliğinin bir yansıması olarak, ona karşı koyar. Yaptığı tahrif hareketini engellemeye çalışır. Ekber Şah'ın oğlu Cihangir Şah tarafından hapse de attırılan İmam-ı Rabbani, yine de mücadelesinden vazgeçmez. Ve tarih şahittir ki, kazanan İmam-ı Rabbani'dir. Karşısındakinin ordularını yendiğinden ötürü değil, kendi kalabildiği ve müslümanları şeriat dairesinde tutabildiği için kazanan odur.

Burada bir nefes alalım: Aslında ne Konstantin'in ne de Ekber Şah'ın niyetleri kötüye benzemiyor. Onlar aslında toplumdaki farklılıkları azaltmak ve kitleleri buluşturmak arzusuyla böyle hareket ediyorlar. Zahirine bakıldığında gayet faydalı birşey yapıyorlar. Nitekim, Konstantin'in emekleri sonucu Roma içindeki din savaşları bitiyor. Ekber Şah, İmam-ı Rabbani ile karşılaşmasa belki de o da bugün Hindistan'ı tek din altında toplamayı başarabilecekti. Fakat bizim burada asıl sormamız gereken şu: İtikat ve birlik arası bir seçim yapmamız gerektiğinde seçmemiz gereken hangisi? İtikat mı, birlik mi? İmam-ı Rabbani'nin seçimi, doğru şıkkın 'birlik' olmadığını gösteriyor. Hristiyanlığın başına gelenler de birliğin her zaman iyi birşey olmadığının delili.

Bütün bunları ben neden anlattım? Oraya geleyim: Malumunuz, şu sıralar cemevi ve camilerin yanyana olması üzerine konuşuyoruz. Ben de bu konuda her nedense içten içe bir huzursuzluk duyuyorum. Burada ikinci bir gariplik daha var: Ben bir aleviyim. Yani bildiğim bütün atalarıma kadar aleviyim. Ama itikadi olarak kendimi ehl-i sünnet dairesinde görüyorum. İman dersimi (elhamdülillah dilimde erimeyen bir şeker olsun bu sebepten ebede kadar) Bediüzzaman'dan almışım. Toplum içinde sınıflandırdığımızda bir kesişim kümesinin içine düşüyoruz ailecek. Belki bu durum nedeniyle projeye en çok ben sahip çıkmalıyım. Ama yapamıyorum. İçimde ikna olmayan bir yer var. Birşeylerin yeterince belirgin olmadığını düşünüyorum.

En başa dönelim: Alevilik nedir? Bunun cevabını vermek o kadar zor ki, herkes tanım yapmaktan kaçıyor bu sebepten. "Aleviliğin tanımını alevilere bırakalım" diye dönüp duran bir lakırdı var ki, saçmalığın önde gideni. Kendim içinde yetiştiğim çevre adına konuşayım: Alevilik şu an babadan oğula geçen ırksal (önce) ve mezhepsel (daha sonra) bir bağlantıdan ibarettir. Irksal ve mezhepsel diyorum, çünkü bu mirasın büyük kısmı aslında atalarla olan kan bağından kaynaklanıyor. Yani alevilik şu an için bir 'atalar öğretisi' gibi. Bir aidiyet, bir soy belirtisi... Tıpkı yahudilik ve İsrailoğulları misali. (Misyoner olmayışları da bence başka bir ortak yanları.)

Hatta çoğu zaman, alevilik kelimesinin kullanımı bir ırka çok yakın bir karşılığı ifade ediyor. Bunun en büyük sebeplerinden birisi, itikadi anlamda elinizde dayanak olacak birşeylerin bulunmayışı. Aleviliğin kulaktan dolma hikayelerle nesilden nesile taşınması... Kendim belki kırk aleviden kırk farklı türde alevilik tanımı dinledim. İçlerinden birisi (kendisi akrabam olur) o kadar saçmaladı ki, meseleyi İsrailoğullarının kayıp bilmem kaçıncı boyuna kadar götürdü. Güya onların soyundan geliyormuşuz. Gel de gülme arkadaş. Hakikaten halimiz böyle içler acısı...

Tamam, sünnilerin bazı hareketleri alevileri rencide etmiyor değil. Yani onlar da sütten çıkmış ak kaşık değiller. Ötekileştirmede en az bir kısım aleviler kadar özenli çalışanları var. Fakat bunun yanında kendisini 'onların yaptığı gibi, yaptığı zaman, yaptığı şeyi yapmama' şeklinde konumlandırmış olan da aleviler. Sünnilerin kendilerini böyle bir konumlandırmaları yok. İftarı beş dakika önce/sonra açmak mı dersin. Gündüz namaz kılmayıp gece kılmak mı dersin. Ramazan'da tutmayıp Muharrem ayında 12 İmamları tutmak mı dersin. Onlar camiye gidiyor diye camiye gitmemek mi dersin. Böyle saçma sapan bir ehl-i sünnete muhalefet çizgisi var aleviliğin. Bir kere buradan sakata bağlanıyor olay. Kendisini ehl-i sünnetin tam tersi hareket etmeye konumlandırılmış bir ekol, yine ehl-i sünnet içinde nasıl ve ne şekilde kalabilir?

Kaldı ki, bugün alevilerin çoğu ateizme çok yakın. Sahiden yakın. Haydi ateistlikten onları koruyan bir Allah ve Peygamber muhabbetleri olsun, deizmle kolkolalar ve bu noktada ehl-i sünnetin şirk korkusunun yarısını, çeyreği içlerinde taşımıyorlar. Şirk korkusu diye bir korku dünyalarında yok. Bu noktada eleştiriye açık da değiller. Yobazlığa yoruyorlar her endişeyi.

Bütün bunları da bir kenara bırakalım. Cemevi ve cami beraber olma projesine gelelim. Sanırım projeyi ilk ortaya atan Fethullah Gülen Hocaefendi'ydi ve cemaat de bunu destekliyor. Cemaatin birkaç yıldır alevilere dönük bir çalışması zaten var. Bu yüzden ben açıklamalara şaşırmıyorum. Kendim de, cemaatin bu tür faaliyetlerinde görev alan abim vesilesiyle, birkaç kez iftarlarına katıldım. Allah kabul etsin. Güzel de geçti. Ancak iş cemevinin ve caminin beraber olması noktasına gelince bende bir alerji oluşmaya başladı. Neden mi?

Öncelikle bu alerjim biraz cemaatin hareket tarzını bilmemden kaynaklanıyor. Cemaat genelde birşeye karar verdiği zaman onu hiç tartışmaz. Doğrudan yapar. Gücü buradadır. Meşruiyeti var mıdır? Fıkıhta caiziyeti nasıl açıklanır? Referans olan ayet, hadis, tarihî uygulama bulunabilir mi? Genelekte yeri nedir? Aleyhte delil söyleyen var mı? Bunları hiç sorgulamaz. Ciddi söylüyorum. Genelde cemaat önce tartışmalara kulak vermeden yapar. Alıştıramazsa, gücüne gittiğini ve 'anlaşılamadıklarını' belirtir serzenişlerle eleştirenlere karşılık verir. Bir zamanlar çok hassas oldukları margarin konusunda reklam alır kıvama gelmeleri, caiz değil diye yaptırmaktan çekindikleri sigorta gibi hususlarda şirketini kuracak ayarı bulmaları, 28 Şubat sürecinde tesettür konusunda yaşadıkları esneme, faize o kadar karşılarken gazetelerine banka reklamı alacak kadar açılmaları, Kur'an ve sünnette hâlâ referansını gösteremedikleri halde Türkçe olimpiyatlarına rüya ile rıza-yı Resulullah kapısı aralamaları...

Bütün bunlar benim cemaatin yaptığı şeylerde biraz tereddüt yaşamama neden oluyor. Herşey çok hızlı yürüyor ve biz yeterince tartışmıyor gibiyiz. Hatta bugün Hayrettin Karaman'ın eleştirel yazısına bile cemaat içinden sert çıkan mesajlar okudum ki, hakikaten ilginçti. (Zira Hayrettin Karaman muteber birisiydi onlar için.) Bırakın süreci tartışmaya açmayı, eleştirenlerin bile kalbini sorguluyorlar. Öyle enteresan bir durum. Neredeyse vatan düşmanı oluyorsunuz.

Cami ile cemevi yanyana olsa ne olur? Oraya gelelim. Bu soruya karşılık benim bir sorum var: Öncelikle neden sadece cami ve cemevi? Eğer tekkeler ve zaviyeler ekseninde bakacaksak, bu organizasyona başkaları da dahil edilebilirdi. Yani burada asıl kastettiğimiz "Cami müslümanların ortak ibadethanesidir, cemevi bir tekke hüviyetindedir" ise, bu organizasyonun içine başkaları da dahil edilerek bu noktadaki endişeler giderilebilirdi. Mesela Nakşilerden, Halvetilerden, Kadirilerden de caminin civarına tekke açmaları rica edilebilirdi. Harika da olurdu ve benim gibilerin hiç endişesi kalmazdı.

Ama şimdi bir tuhaf oluyor. Mesele öyle bir lanse ediliyor ki; sanki, kilise ile cami beraber yapılıyor. Birbirinin eşiti ve alternatifi iki ayrı ibadethane gibi. Ben bir aleviyim ama, kusura bakmayın, kesinlikle cemevinin caminin alternatifi olduğunu düşünmüyorum. Hatta "Böyle olabilir" diyen sünnileri de kınıyorum. Bu ciddi bir sapmadır bence... İkincisi; tabii cemevine tek başına meşruiyet vermiş olmuyorsunuz böylece. Cemevinin içinde yapılan herşey de ayrıca ikinci bir meşruiyet kazanmış oluyor cami ile eşit konuma gelirlerse. Peki, bu ikinci saha için fıkhî bir tartışma yapmayacak mıyız?

Ablalarım abilerim, herşey biraz fazla hızlı olmuyor mu? Daha neyi içimize aldığımızı konuşmadan, çerçevesini çizmeden birşeylere meşruiyet kapısı açıyoruz. Alevilerin bir toplumsal sınıf olarak taleplerine, devletten beklentilerine, hepsine eyvallah. Haklı oldukları konular çok, eyvallah. Sünniler onlara daha saygılı olmalı, eyvallah. Fakat dinin meşruiyet sahasına (şu anki haliyle) aleviliği sokmak deyince ben tırsarım. Biliyorum da söylüyorum, acayip şeyler peşinden gelir. Esnemeler alır başını gider.

Tamam, Risalelerin sadeleştirmesinde "Biz yaptık, oldu" dediniz. (Kavgası hala sürüyor.) Türkçe olimpiyatlarında "Biz yaptık oldu" dediniz. (Kavgası hala sürüyor.) Başka çok şeyde "Biz yaptık oldu" dediğinizi işittik. (Kavgaları hala sürmekte.) Burada da mı "Biz yaptık oldu" diyeceksiniz? Neden bütün İslamî cemaatler ve gruplar bir araya gelip bunu konuşmuyoruz? (Sonuç hepsini etkileyecek çünkü.) Anayasa değişecek diye komisyonlar toplanıyor toplanıyor dağılıyor, yıllardır çalışılıyor. İslam'ın da bir anayasası var. Ona dair birşeyler yaparken herşey bu kadar çabuk mu olmalı? Bu "Biz yaptık oldu" mantığı ile nereye kadar? Ya sonuç beklentiyi tutmazsa?

Hasılı arkadaşlar, hayır olsun... Belki de ben yanlış düşünüyorum, ama vicdanımda bir rahatsızlık var. Bir gariplik var bu işte gibi geliyor. Oturmayan taşlar var. Yeterince konuşulmamış, altı çizilmemiş şeyler var. Söylemeden geçmek, göz yummak, sonucu beklemek istemedim. Biraz erken konuşmuş oldum: Birlik ve beraberlik gibi bir hikmet, bizi illet aramaktan geri koymamalı. Zaman en büyük müfessirdir. Görelim bakalım. Cebrail'in bastığı yerden bir parça toprak alıp katmakla, birazcık kutsallıkla, maslahatla, kardeşlikle nefsimiz bu yeni şeyleri hoş görecek mi, görmeyecek mi? Tahrif sınavı, bütün ümmetlerin sınavı...

Neden dinlemek değil de okumak?

Yer Altından Notlar, Dostoyevski’yi edebiyat dünyasına tanıtan eseri. Suç ve Ceza gibi ona asıl şöhretini kazandıran metinleri yazmadan önce, onların “Geliyorum!” sinyalini veren romanı. Bu roman, küçük hacmiyle birlikte, içerisinde insana/fıtrata dair enteresan tesbitler barındırıyor. Benim için kitabı unutulmaz yapansa, kendime dair bir hissin kelimelerle en güzel tarifini bulduğum şu cümlesidir: “Okumak, bana uygun tek dış etkiydi.”

Okumanın bazı insanlar üzerindeki etkisi, hakikaten dinlemekten fazla. Aslında okumayı bu denli cazibedar kılan biraz da yazardan kopmuş ve kendi başına bir hakikati ifade eder hale gelmiş hali.

Metnin kendinde başlayan ve biten sorumluluk alanı, sizi, onu daha savunabilir, izah edebilir veya yanlışını gösterebilir hale getiriyor. Ama kişiler hep böyle değil. Kişilerin bütün hayatını kuşatamazsınız. Onların her an’ına şahit olmanız ve bu an’ların tamamını savunmanız mümkün değildir. (İlla ismetle korunuyor olmasın.) Bu yüzden kişiler yerine metinlerle etkileşime girmek, metinlerin rehberliğinde yürümek, talebelik açısından daha sağlıklı.

“Ve madem ehl-i dalâlet ve tuğyan, işlerine gelmeyen bir eseri, eser sahibini çürütmekle eseri çürütmek âdetleridir. Elbette, semâ-yı Kur'ân'ın yıldızlarıyla bağlanan risaleler, benim gibi çok itirazâta ve tenkidâta medar olabilen ve sukût edebilen çürük bir direkle bağlanmamalı.”

Külliyata aşina olanlar bilirler; Risale-i Nur mesleği, sözden ziyade yazıya, sohbetten ziyade metinler üzerinden kurgulanmış bir ilişkiye dikkat çeker. Bediüzzaman’ın, kendisini ziyaret etmek isteyen talebelerine önerdiği, yine bu şekilde, metinler üzerinden bir ilişkidir. Mektupları içinde mükerrer, Risale-i Nur’dan birkaç sayfanın okunmasını, kendisiyle yapılmış sohbetlere tercih ettiğini belirtmesi, bu kanaatimize ayrıca destek veriyor. (Ama illa o okuma, gazete okuması gibi yüzeysel olmaya.)

Tekrar eden bu vurgu, Bediüzzaman’ın, oluşturmak istediği takipçi kitlesinin bir dinleyici değil, okuyucu kitlesi olduğunu da gösteriyor bizlere. Bu yüzden, kanaatimce, lahikalar içinde verdiği her nasihat, ideal bir nur talebesini tarif ettiği kadar, “İdeal bir okur nasıl olmalı?” sorusunun cevabını da veriyor. Risale metinleri bu gözle de tetkik edildiğinde alınacak çok güzel dersler var. Ben, bunlardan birkaçını, bugünlerde anlamaya çalıştığım Barla Lahikası’ndaki ‘bahtiyar doktor’ mektubunda buldum sanırım. Özellikle şu paragrafta:

“Hem madem Sözler senin vicdanınla konuşabilirler. Herbir Sözü, şahsımdan değil, belki Kur’ân’ın dellâlından sana bir mektuptur ve eczahane-i kudsiye-i Kur’âniye’den birer reçetedir farz et. Gaybûbet içinde hâzırâne bir musâhabe dairesini onlarla aç.”

Dikkat ederseniz, bu paragrafta Bediüzzaman Hazretleri; eserlerini yeni keşfetmiş bir okuruna, bir nüans öğretiyor ‘verimli ve müdakkik okur olma’ hususunda: “Herbir Sözü, şahsımdan değil, belki Kur’ân’ın dellâlından sana bir mektuptur ve eczahane-i kudsiye-i Kur’âniye’den birer reçetedir farz et...” diyor. Burada, bir taraftan hidayetin asıl adresinin vahy-i ilahî olduğunun altını çizmekle birlikte, ikinci bir taraftan da şu dersi veriyor: “Metinleri, yazarına bağlama. Yazılış amaçlarını ve neyi anlatmaya çalıştıklarını konsantre ol. Böylece metin sana asıl yüzünü ve tesirini gösterecektir.”

Bu metni her okuyuşumda farklı pencereler açılıyor zihnimde. Mesela şimdi de yazar, okur ve kitap ilişkisinde, yazarın yerine hakikatin geçtiği; hakikat, okur ve kitap üçlüsünün vurgulandığı bir düzlem düşünüyorum. Burada, belki, Risale metinlerini ve Bediüzzaman misal yazarları ele aldığımda örneklemem anlamlı gelmiyor. Ama tüm yazarlar böyle falsosuz yaşamış insanlar mıdır? Ve daha önemlisi; yazarın falsosu, anlattığı hakikati etkilemeli midir?

Şimdi, yukarıda anlattığım 'Bediüzzaman ve oluşturmaya çalıştığı okur sınıfı' penceresinden meseleyi ele aldığımda, onun öğretmek istediklerinden birisinin de sağlıklı bir okur olma anlamında yazarla metninin arasını açmak olduğunu düşünüyorum. Her kim okunursa okunsun, her kimin metnine bakılırsa bakılsın, müelliften ötede, hakikatin özüne bakılması, metnin mana-yı harfî haline gelmesi, mizana vurulması, altınsa alınması ve değilse atılması sanki burada da ders veriliyor. (Yığınla anonim bilginin her gün zihinlerimize aktığı bir dünyada, en çok muhtaç olunan bir meziyet bu.)

Kişilerin kutsiyeti üzerine inşa edilmiş kazıye-yi makbule tarzı derslerin vakti geçmiş, gidiyor. Bilgi kirliliği, genel kültür maskesi altında, her yerde. (Alanında otorite sayılanların/dayatılanların kırdığı potları okuyoruz her gün.) Öyleyse bunun yerine burhan-ı yakiniyi nasıl koyacak ve nasıl böyle metinleri tanıyacağız? Cevabı sanıyorum bu mektubun satırları arasında gizli: "Yazarını, metinden ayır. Sohbeti, söyleyenden ayır. İçinden yine bal akıyorsa, o burhandır. Yazarı gaybında kalsa da, hakikatle her zaman hazırane muhatap olabilirsin.”

Firavun'dan günümüze ulusçuluk...

Efendim, malumunuz; hain ilan edilmenin çok kolay olduğu bir ülkede yaşıyoruz. Hatta öyle ki; birazcık ezber bozan şeyler söylemeniz yetiyor hain ilan edilmeniz için. Çok yolu var: Mesela cemaati/hocaefendiyi eleştirirseniz cemaatin haini; devletçiliği, laikliği, Mustafa Kemal'i veya herhangi bir inkılabı eleştirirseniz vatan haini; abileri ve uygulamalarını eleştirirseniz nurculuğun haini sayılabilirsiniz.

Bunun yanında Türk olup da milliyetçilikle bir sorununuz varsa, kanınıza ihanet etmiş olmakla suçlanmanız da mümkün. (Aynısı diğer milletler için de geçerli.) Osmanlı'ya ve sistemine dair eleştirileriniz varsa, yine bir tür hainlikle yaftalanabilirsiniz. Çeşitler bol. Seç, beğen, al. Diyorum ya; kolay bu ülkede hain ilan edilmek. Özellikle de azınlık haklarına dair birşeyler söylüyorsanız. O zaman hemen yakanıza yapıştırılıyor hain damgası. Daha hiçbir lafınıza da güven olmuyor. Hainsiniz ya. Hainin sözünüze itibar edilir mi?

Kürtler, Ermeniler, Araplar, Arnavutlar, Rumlar, vs... Hangi azınlık yahut kurucu millet hakkında siteminiz varsa sisteme; hangi yakın tarih olayı sorgulanıyorsa, işiniz bitti, sizinle konuşulmasına gerek yok artık. Vatan adına ne yapmışsınız, nasıl bir hayat yaşamışsınız artık bunlar hiç mühim değil. Düpedüz hainsiniz. Ezber bozuyorsanız, sınıyorsanız, hainsiniz. Başka şık yok.

Ben bu hastalığın bir günümüz hastalığı olduğunu sanırdım. Ulus-devletçiliğin ve milliyetçiliğin yükselişiyle başımıza açılmış bir bela olduğunu düşünürdüm. Fakat değilmiş. Bugün okuduğum Tâhâ sûresi, meselenin böyle olmadığını bana gösterdi.

Malumunuz, Hz. Musa zamanında, Mısır'da Kıptîler ve İsrailoğulları beraber yaşamaktaydılar. Kıptîler iktidarda ve çoğunluktaydılar. İsrailoğulları da genelde köle olarak çalıştırılıyorlardı. Tamamı köle olmasa da Mısır'daki toplumsal hiyerarşide yerlerinin aşağıda olduğu çok belli. Ve içlerinden Hz. Musa ve Hz. Harun peygamberler çıktı. İki peygamber, beraberce Firavun'un sarayına vardılar ve onu hakikate çağırdılar. Firavun, kabul etmediği gibi, nasıl bir suçlamada bulundu biliyor musunuz? Tâhâ 57, şöyle naklediyor bizlere: "Dedi ki (Firavun): Bizi, yaptığın büyü ile yurdumuzdan çıkarasın diye mi geldin, ey Musa?"

Buraya dikkatinizi istirham edeceğim. Firavun, tehlikeyi nasıl algılıyor? Doğrudan ulus (bizi) ve ülke (yurdumuzdan) bazlı değil mi? Rejim ve toprak tehlikesi gibi görüyor olayı. Onun bu hali, ne kadar da bu zamanın cadı avcılarının haline benziyor. Bugünlerde de siz ezilen/ezilmiş bir azınlık için konuşmuş olsanız, (mesela 6-7 Eylül olaylarını, Dersim'i, Maraş hadisesini hatırlatsanız) sözlerinizin insafına bakılmadan ağzınıza aynı şey yapıştırılıyor: "Bu adam bölücülük yapıyor!" O zaman Firavuncuları veya bu zamanın farklı versiyonları. Tepkiler o kadar aynı ki...

İlerlemeye devam edelim. Birkaç ayet sonra sihirbazlar da fısıldaşırken aynı telkinde bulunuyorlar içlerinden Hz. Musa'ya meyledenlere: "Şöyle dediler: 'Bu ikisi, muhakkak ki, sihirleriyle sizi yurdunuzdan çıkarmak ve sizin örnek yolunuzu ortadan kaldırmak isteyen iki sihirbazdırlar sadece.'"

Bakınız, argüman aynı. Demek ki, ne o devrin ne de bu zamanın ulusçularında mantık farkı var. Her iki taraf da karşısındakinin sözlerini değerlendirmeden, onların vatan için tehlike oluşturduğu tezi üzerinden çalışıyorlar. İçlerinden meyledebilecekleri bu korkuyla vazgeçiriyorlar. Halbuki Hz. Musa, bir kez bile onları vatanlarıyla ilgili tehdit etmiyor.

Vahyi indiren Rabbe şükürler olsun ki, böyle kıssalarla yalnızlığımızı alıyor. Bu zamandan ta o zamana, haksız ve yalnız olmadığımızı, peygamber kıssalarıyla hatırlatıyor. Başkalarının dediği de artık umurunuzda olmuyor. Bediüzzaman'ın 20. Söz'de dediğine geliyorsunuz en nihayet: "Kur'ân-ı Hakîmde çok hâdisât-ı cüz'iye vardır ki, herbirisinin arkasında bir düstur-u küllî saklanmış ve bir kanun-u umuminin ucu olarak gösteriliyor." İşte Hz. Musa'nın kıssasından bir düstur-u küllî: "Bir ulusçuluğun tağutuna ve sistem anlayışına eleştiri geliştirirseniz, alacağınız ilk tepki 'vatan hainliği' olacaktır."

Not: Burada 30. Söz'ün haşiyelerinden birisini anımsayalım. Sihir ile kastedilenin ne olduğuna dair bakışımızı değiştirebilir:  "Evet, Nemrudları, Firavunları yetiştiren ve dâyelik edip emziren eski Mısır ve Babil'in, ya sihir derecesine çıkmış, veyahut hususi olduğu için etrafındasihir telâkkî edilen eski felsefeleri olduğu gibi, âliheleri eski Yunan kafasında yerleştiren ve esnâmı tevlid eden felsefe-i tabiiye bataklığıdır. Evet, tabiatın perdesi ile Allah'ın nurunu görmeyen insan, her şeye bir ulûhiyet verip, kendi başına musallat eder."

Felsefe ‘öcü’ mü?

Alain de Botton'un Felsefenin Tesellisi’ni okuyorum şu günlerde. Kendi adıma konuşayım: Çok öğretici bir kitap... N.Ş.A.'da (normal şartlar altında demenin milli eğitimce pek makbul kısayolu) bir nur talebesinin, felsefeseye dair metinler okumasına abileri/ablaları tarafından pek sıcak bakılmaz. Fazla uzaklaşmaya gerek yok. Kendi öğrencilik yıllarıma döneyim delil sunmak için: O zamanlar böyle bir kitapla dersanede olmayı ancak 'hayal' edebilirdik. Elimizde yakalanırsa, uyarı alırdık. Felsefeyle ilgili bir metine, ancak ders kitabının içinde olursa veya yine milli eğitimle ilgili mecburiyetiniz varsa, müsaade vardı. Onun dışında, serbest felsefe okumalarına, sıcak bakılmazdı.

Aslında bunun çekincesi daha eskilerde saklı. Nedeni: Felsefe geleneğinden gelenlerin; İbn-i Sinalar, Farabîler devrinden beri, ümmet içinde bir kırılmayı temsil etmesi. Onların vahye sathî, akla esas/dakik bakmalarından dolayı tıkandıkları/sapıttıkları noktalar, İmam Gazalî gibi ehl-i sünnet âlimleri gözünde o kadar kerih görülmüş ki, üzerlerine eser telif edilerek (Tehavüt el-Felasife gibi) masaya yatırılmışlar, mizana vurulmuşlar. Dalalete koşmak ve insanları da peşlerinden sürüklemekle suçlanmışlar.

Ehl-i sünnet içindeki bu felsefe eleştirisinin zamanımızdaki yükünü omuzlayanlardan birisi de Bediüzzaman Hazretleri. O da külliyatının içinde, modern zamanların sarsılmaz sanılan felsefî argümanlarını masaya yatırıyor; hatta bazı yerlerde hepsine birden meydan okuyor, haklarında sert ifadeler kullanıyor. Külliyata aşina olanlar zaten bu noktada yeterli bilgiye sahipler. Üstadın, ‘Kur’an hikmeti’ ve ‘felsefenin hikmeti’ arasında nasıl kıyaslamalar yaptığını iyi biliyorlar.

Sanıyorum, Bediüzzaman’ın felsefeye yönelik bu eleştirel yaklaşımı, şu zamandaki takipçileri üzerinde o kadar etkili olmuş ki; en nihayet, benim yukarıda verdiğim örnekte olduğu gibi, elinde felsefe kitabıyla dersanelerle gelenlere bile hoş bakılmayacak bir hale gelmiş. Ve yine belki, şu günlerde çokça tartışılan, ‘ilahiyat fakültelerinin ders programından felsefe tarihi derslerinin kaldırılması’ meselesinin de bu kadim endişeyle bir ilgisi var.

Felsefenin ve ilahiyatın arasında bir ters orantı olduğu, birisinde ilerlemenin diğerisinden uzaklaşma gerektirdiği genelin/avamın sahip olduğu bir kanaat. (‘Boş konuşma’ya yakın bir anlamda, halk arasında kullanılan ‘felsefe yapma’ tabiri, bu noktada ne kadar da manidar.) En azından nur talebeleri için durumun böyle olduğunu yakinen biliyorum. Fakat beni tanırsınız, kırk kere kulağıma cevabı söylenmiş olsa da yine külliyata sormadan edemem: “Bediüzzaman için durum gerçekten böyle mi?”

Zira ben biliyorum ki; Bediüzzaman, üzerine okumalar yapmadığı, bilmediği hiçbir şeyi eleştirmez. Onun felsefe eleştirisi, aynı zamanda iyi bir felsefe bilgisine sahip olmasını gerektirir. Tıpkı, Tehavüt’ten önce Makasıd el-Felasife’yi yazan İmam Gazalî’nin, yapılan eleştirilere verdiği yanıtta olduğu gibi: “İnsan bilmediği birşeyi nasıl eleştirebilir? Ben de evvel bunu yazdım ki, felsefeyi bildiğim anlaşılsın.” (Mesela; 10. Söz, 21. Söz, 11. Şua gibi çok yerde kullanılan “Malumdur ki, iki ehl-i ihtisas, binler başkasına müreccahtırlar...” mantığının Sokrates’in savunmasında, jürinin yetkinliğini sorgulamada da kullanıldığını kaç kişi bilir?) Kendisi bu denli sağlam felsefe bilgisine sahip bir Bediüzzaman, talebelerinin, felsefeyle hiç ilgilenmemesini mi istiyordur? Yoksa sapmalarına dikkat edilmesini isteyerek, müdakkik bir okumadan geçirilmesini mi arzu ediyordur?

Sanıyorum bunun cevabını, bugünlerde üzerine düşündüğüm, Barla Lahikası’ndaki ‘bahtiyar doktor’ mektubunda yakaladım. Orada bakınız, Bediüzzaman, fennî ve felsefî malumatının çok olduğunu düşündüğü muhatabına nasıl hitap ediyordu: “İşte o fennî malûmatı, o felsefî maarifi faideli, nurlu, ruhlu yapmak çaresini aramak lâzımdır. Sen dahi Cenâb-ı Haktan bir intibah iste ki, senin fikrini Hakîm-i Zülcelâlin hesabına çevirsin, tâ o odunlara bir ateş verip nurlandırsın. Lüzumsuz maarif-i fenniyen, kıymettar maarif-i İlâhiye hükmüne geçsin.”

Buradan benim anladığım: Bediüzzaman’a göre özünde kusurlu olan felsefî maarifin kendisi değildi. Onu Hakîm-i Zülcelâl hesabına kullanmamak asıl arızayı yaratıyordu. Yoksa, doğru bir kullanımla; o odunları ateşe, o bilgileri kıymettar maarif-i İlâhiye hükmüne çevirmek mümkündü. Bediüzzaman’ın da karşısında durduğu da felsefenin bilinmesi değil, onun Hakîm-i Zülcelâl hesabına çevrilmemesiydi. Yoksa, böyle bir kullanımla, o bilgiden de hikmet devşirilebilirdi.

Yine bu noktada Ene Risalesi’ndeki şu bölüm ne kadar anlamlıydı: “Âlem-i insaniyette, zaman-ı Âdem’den şimdiye kadar iki cereyan-ı azîm, iki silsile-i efkâr, her tarafta ve her tabaka-i insaniyede dal budak salmış iki şecere-i azîme hükmünde; biri silsile-i nübüvvet ve diyanet, diğeri silsile-i felsefe ve hikmet, gelmiş gidiyor. Her ne vakit o iki silsile imtizaç ve ittihad etmişse, yani silsile-i felsefe silsile-i diyanete dehalet edip itaat ederek hizmet etmişse, âlem-i insaniyet parlak bir surette bir saadet, bir hayat-ı içtimaiye geçirmiştir.”

Demek ki; iki silsilenin imtizaç ve ittihad etmesi mümkündü ve bu silsile-i felsefenin, silsile-i diyanete itaat/hizmet etmesiyle olabiliyordu. Ve bu ittihad ve imtizaçtan, insaniyet adına parlak bir saadet ortaya çıkıyordu. Sorun; felsefenin bizzat kötü olmasından değil, onun doğru kullanılmamasından veya vahyin ışığında hayatlandırılmamasından kaynaklanıyordu. Felsefe ve ilahiyat üzerine tartışmaların yaşandığı şu günlerde, bu mektuptaki şu nüansı farketmek, gerçekten güzel oldu. Ders almak nazarıyla bakarsanız, lahikaların vereceği dersler hiç bitmiyor. Onlar, her vakit başımızda öğretmenler...