Mümin müminin aynasıdır, ama aynısı değildir

Hepimiz milli eğitimin çarklarından sayısal zekanın tek geçer akçe olduğunu sanarak geçtik. Sarfettiğimiz emekler; bizi, rakamları daha hızlı toplayan, ezberi iyi ve fakat tarih, toplum, siyaset, coğrafya ve din algısını tamamen resmî ideolojiye göre kodlanmış bir vatandaş haline getirmeye yönelikti. Bu kodlama farklı düşünmeye ve hatta “Deftere neden kırmızı kalemle not tutulmasın?” diye sormaya dahi müsaade etmiyordu. Hasbelkader şansını deneyen varsa zayıf almakla haddini öğrenirdi. Tıpkı saç traşımız gibi, uygun adım yürüyüşümüz gibi, hazırolda duruşumuz gibi... Herşey tek şekilde olmalıydı. Toplumun dengesi ancak böyle sağlanırdı.

Sonra baktık ki, kazın ayağı hiç de öyle değilmiş. Arkasıralarda uyuyan birisi, farklı bir uyanış ile kariyerine hiç beklenmedik bir noktadan başlayıp bizi geçebilirmiş. Bediüzzaman gibi hiçbir okulda uzun süre kalamayan bir öğrenci, deha olabilirmiş. Sayısal zekanın dışında, ruhsal, sanatsal, sosyal, görsel başka zekalar da varmış. Ve bu zekaların insanın kemaliyle alakası sayısal zekadan bile fazlaymış.

Eğitim hayatım boyunca okul başarımı tembel arkadaşlarıma kıyasla bir kibir vesilesi olarak taşıdığımı hatırlıyorum. Çünkü o zamanlar, başarının başka türlü olabileceğine inanmazdım. Sayısal zekan iyiyse, derslerden güzel notlar alıyorsan harikaydın! Bunları başaramıyorsan, ne yaparsan yap, beş para kıymetli sayılmazdın. Aileler yine de “onu” örnek gösterirlerdi sana. “O” derlerdi, “derslerinde hep yüksek alıyor. Sen yapamıyorsun.”

Bugünlerde Metin Karabaşoğlu ağabeyin Hakikatin Dengesi isimli kitabını okurken aklımda bunlar var. Hadis Okumaları serisinin ikinci eseri olan bu kitap aslında/belki şu cümlede saklıyor kendisini: “(...) inançsızın imtihanı hakikatsizlik ise, mü’minin imtihanı hakikatin dengesidir.”

Evet, kitap bütünüyle mü’minin asıl sınavını vermekte olduğu bu denge halini ders veriyor. Allah Resulü aleyhissalatü vesselamın Asr-ı Saadet’te korumayı başardığı çok renkliliği bugün de yaşatmayı öğütlüyor. Bazıları gibi ideal İslam toplumunu ‘tektip ordu millet’ tezi üzerinden anlatmıyor. Çok renkliliği savunuyor.

Gariptir, bu kitabı okumam esma üzerine bir tefekkür anıma denk geldi. Bir haftaya yakındır şirkten kurtulmanın kelime-i tevhidle, fakat tam anlamıyla kökünü kazımanın (çok sayıda kelime sayılabilecek) esmanın kabulü ile olabileceği üzerinde durmaktaydım. Yukarıda anlattığım milli eğitim hatasından/gururumdan hareketle kulluğa değinmek istiyor, Allah’ın kelime-i tevhidin ötesinde bütün güzel isimlerin de sahibi olmasıyla ona tek arştan değil, farklı zekalar gibi bin arştan yaklaşmanın mümkün olduğunu idrak ediyordum. Bunun da şirkin küçüğü olan kibrimizi kırmak adına çok manidar olduğunu düşünüyordum.

Şöyle demeliyim belki: Kibir kalpten kopmadan şirkin kapıları kapanmaz. Eğer Allah, Taha Sûresinde; “O Allah ki, Ondan başka ibadete lâyık hiçbir ilâh yoktur. En güzel isimler Onundur” demeseydi bize ne olurdu?

Bana öyle geliyor ki, insan, “O Allah ki, Ondan başka ibadete lâyık hiçbir ilah yoktur” kelam-ı kutsîsini bilseydi yalnız, o vakit kibri, Allah’a ulaşmanın yollarını teke düşürmeye çalışarak o yolda büyüklük arayabilirdi. “Yalnız ben varım” diyebilirdi. Fakat Allah, en güzel isimleri de (hepsini birden) koruması altına alarak kendisine ulaşılacak yolların sayısını arttırıyor. Tekelcilere izin vermiyor... Bu tür bir esma bilgisinin marifet mesleklerinin tek renk renksizliğinde kalmasına engel olduğunu düşünmekteyim. Hatta Allah’a bir isminden tutunup yaklaşan birisinin kibre kapılmasına engel olduğunu da düşünüyorum.

Evet, eğer Allah’a mahlukatın sayısınca giden yollar olmasaydı; bazımız bazımızın yolu üzerine oturup “Benden izinsiz geçemezsin” diyebilirdik. Ama yolun sayısı o kadar çok ki, O’na (c.c.) her varan, “Yol yalnız benimkidir” deyip gurura kapılamıyor. Kimin, hangi ismin gölgesinde, ne kadar yaklaştığı belli değil. Bu yüzden kimse kendi mesafesinin yakınlığıyla veya yolundaki başarıyla ötekine hükmedemiyor, etmemeli. Allah, kibrin de kapısını kapatıyor böylece esma ile.

İşte bu yüzden şirkin kapısının kapanması için Taha Sûresindeki o ayetin iki kısmının da gerektiğini düşünüyorum. Böylece biliyoruz, isimler Allah’ın. Hem koruması altında, yani mülkü. Tabii o isimlerin gölgesinde duranlar da öyle. Hatta sırf böyle bir esma algısını kafamda tam anlamıyla oturttuğu için Hakikatin Dengesi’ne teşekkür ediyorum. “Mü’min mü’minin aynasıdır” hadisinde böylesi bir sır da var. Mü’min mü’minin aynasıdır, fakat aynısı değildir. Birbirlerine bakıp renk alırlar, ama bütün renklerini yitirip tektip olmazlar. Hakikatin Dengesi, insan temel hak ve özgüklüklerini daha çok tartıştığımız böyle bir dönemde okunması gereken bir kitap.

Ancak bu kitabı okuduktan sonra zikredilen ayetin tefsiri olan Yirmidördüncü Söz’ü de tekrar bir okumadan geçirmek gerek... İnanıyorum, aralarında çok paralellikler bulacaksınız. “(...) kendi hükûmetinin dairelerinde ayrı ayrı ünvanları ve raiyetinin tabakalarında başka başka nam ve vasıfları ve saltanatının mertebelerinde çeşit çeşit isim ve alâmetleri” olan o Sultan’a (c.c.) sırf bundan ötürü bir kez daha kurban olacaksınız.

Euzü’nün gör dediği...

“Kulun cüzî iradesini sarfettikten sonra Allah’ın onun kalbinde yaktığı bir nurdur” diyor Taftazanî Hazretleri iman için. Bediüzzaman 23. Söz’de bunu “intisap/bağlanmak” olarak tarif ediyor. (Allah ikisinden de razı olsun.) Tabii bu bağlanma, bireyin kendisini Allah’la irtibatlandırması yanında, varlığına şahid olduğu herşeyi de Onu (c.c.) hesaba katarak ele alması, yani Onun öznesi olduğu cümlelerle anlamlandırması noktasına varıyor. Bu noktada, ilk kez Prof. Dr. Faris Kaya’dan işittiğim latif bir gaflet tarifi de zikredilmeli belki: “Gaflet, Allah’ı (c.c.) hesaba katmadan kainata bakmaktır.” Belki küfrü de bu noktada gafletin şuurla ve inatla sürdürüldüğü bir mevkiye yerleştirebiliriz. Nihayetinde küfür de ‘örtmek’ demek. Peki örtülen ne? Bence Allah...

Gerek Taftazanî’nin, gerek Bediüzzaman’ın tariflerinde insanın aktif olduğu ilk adım süreci var. Yani ilk adımı insan atmak zorunda. İnsan, iradesini sarfetmeli ve Allah’ın kalbinde yakacağı nura bir nevi fiili bir duayla yalvarmalı diyor Taftazanî imanın şartı için. Bediüzzaman da imanın meydana gelmesi için kulun bağlanmaya niyet etmesini öngörüyor. Nihayetinde her ikisi de pasifize olmuş bir iradeden bahsetmiyorlar bize. Cebriye gibi değil. Aksiyoner bir yapının Allah’a bu aksiyonun içinde yalvardığı, Onun da rahmet ve keremiyle cevap verdiği bir süreç iman. Hem nurun yanışı, hem intisap... İkisi de birer olaydan ibaret değil, devam edegelen süreçlerden bahsediyorlar.

Bu noktada imanın kalplerde eskimesini bize ihtar eden hadis-i şerifi hatırlayalım. Taberanî’de naklolunan bu hadis, kulun Allah’tan imanının yenilenmesini istemesini de öğütlüyor. Demek ki, iman tek bir andan ibaret değil. Belki Bediüzzaman’ın dediği gibi bir hurma çekirdeğinden koca bir hurma ağacına kadar mertebeleri var. Toprağa tohumun atılmasıyla yani intisabıyla başlıyor herşey, evet bu doğru. Fakat bu intisap sadece başlangıç oluyor. Şuurla okuyup okutmak da var.

İbn Arabî’nin ve Fahreddin-i Razî’nin (Allah ikisinden de razı olsun) arasında geçen ve Bediüzzaman’ın İbn Arabî yanında durduğu “Allah’ı bilmek, varlığını bilmenin gayrıdır” bahsi de belki bu açıdan bakınca daha anlaşılır. Varlığını bilmek ilk adım. Tohumu toprağa atmak. Fakat adımların sonu değil.

Kulun iradesini sarfetmesi gerek... Kulun değişmeye gönlü olmalı... Belki de bu nedenle Kur’an tilavetlerimiz hep şeytandan Allah’a sığınmakla başlıyor. Sığınmak bir kaçışın ifadesi. Bir değişim gönüllüsü olmanın davası. Bir irade sarfı... İnsanı değiştirmek ve yönünü tekrar fıtratına döndürmek için inmiş olan vahyi okumaya, “Allahım ben değişmek istiyorum”un ifadesi olan şeytandan sığınma ile başlamak ne kadar manidar! Ki o Kitab-ı Hakikat de kendi kelimelerinin okunmasını bu güzel şart ile kabul ediyor. Eğer Kur’an okuyacaksan, şeytandan Allaha sığınmalısın. Yani değişime/değişmeye gönüllü olmalısın. Değişmeyi kaçar gibi, sığınır gibi arzuyla istemelisin. Sende şeytanî ne varsa, onları bırakmaya, onlardan Allaha kaçmaya gönlün olmalı. Gönlün yoksa, bu kitabın başında da işin yok. Kelam vahiy de olsa sende tesir etmeyecek. Ebu Cehil’in önünde ay ikiye bölündü de ne oldu? Gözünde sorun varsa, ışığın şiddeti körlüğünü arttırır ancak.

Aslında her kitap için bu böyle. Hangi metni elinize alsanız, eğer onla değişmeye gönlünüz yoksa öğrendiğiniz yalnız malumat olur. İlim ise malumat cinsinden değildir. Hayata aksedendir. Kur’an’ı bize mürşid kılan da değişme talebimizdir. Yusuf aleyhisselam misali “Ben nefsimi temize çıkarmam” diyenler ancak o bal kasesinden yiyebilirler. “Ben olmuşum” diyenlerin euzü’den nasibi nedir ki, besmele’den nasibi olsun? Önce iradesini, sonra aczini itiraf eder insan euzü ile. “Değişmek istiyorum ama kendim yapamıyorum” der. Sonra Allah kerem kucağını açar ona; “Gel, yine de çekinme kulum. Ben Rahman ve Rahimim” diye. İşte intisap da budur, yanan nur da. Allah azze ve cellenin önünde ‘kendi gerçeğini’ itiraf eden, Allahı da özlediği, aradığı, âşığı olunacak Allah gibi bulur. Çünkü Allah kulunun zannı üzeredir.

Kurban, ama neden?

"(Musa) dedi ki: Allah şöyle buyuruyor: O, henüz boyunduruk altına alınmayan, yer sürmeyen, ekin sulamayan, serbest dolaşan (salma), renginde hiç alacası bulunmayan bir inektir. 'İşte şimdi gerçeği anlattın' dediler ve bunun üzerine (onu bulup) kestiler, ama az kalsın kesmeyeceklerdi." Bakara sûresi, 71.

Biz küçükken “Kurban kesimi esnasında çocuklarınızı uzakta tutun!” tarzında uyarılar olmadığından izlerdik. Çoğunlukla meraklı gözlerle izlemişimdir. Ama bir keresinde evsahibimiz Ali amcanın (Allah gani gani rahmet eylesin) birkaç gündür beslemekte ve oynamakta olduğumuz koçu kesişine dayanamamış, tüm çocuklar ağlamıştık. O zaman Ali amca bize şöyle demişti: “Üzülmeyin evladım, şükredin. Onlar kendini feda ediyor. Eğer onlar kesilmeseydi, siz kesilecektiniz.”

Bu cümleler aklımda, büyüdüm. Camiye gittiğimiz vakitler, hocaefendiler, Ali amcanın aslında ne söylemek istediğini daha etraflıca ifade ettiler. Hz. İbrahim (a.s.) ile Hz. İsmail (a.s.) kıssasını, Hz. İsmail tam kesilecekken bıçağın tersyüz olmasını ve Hz. Cebrail’in (a.s.) bir koçu onun yerine getirişini naklettiler. Ve eklediler: “İşte bugün kestiğimiz kurbanlar da o gün yaşananların bir nevi tekrarıdır. Evlatlarımızın yerine Allah bu kurbanları istiyor bizden. Eğer o kurbanlar olmasa, belki bugün bile çocuklarımızı kurban ediyor olacaktık.”

Şu kulaklar, yaşadığı yıllar boyunca yalnız bu izahı duydu kurban konusunda. Evet, kurbanın pekçok hikmeti vardı. İnsanlar yardımlaşıyor, fakirler hatırlanıyor, toplum kaynaşıyordu. Ama başka türlü de sağlanamaz mıydı bu?

Orada hâlâ bir boşluk hissediyordum. Kurban hadisesini yıllar boyunca Hz. İbrahim (a.s.) ve Hz. İsmail (a.s.) ekseninde anlatanlar sanki gönlümdeki o boşluğu dolduramıyorlardı. Hatta (yaşanmış bir olaydan sinemaya aktarılan) Tarık Akan’ın başrolünü oynadığı Adak filmini izledikçe daha bir kötü oluyordum. Daralıyor, daralıyordum: “Allahım ne olur bir cevap!” diye inliyordum. Bu böyle sürüp gitti. Ta ki, Yirminci Söz’ü, Kenan Demirtaş ağabeyden ders alana kadar.

Yirminci Söz’ü okuyanlar bilirler. Kur’an’daki kıssaların ve bize garip gelebilecek benzetmelerin hikmetini anlatır o güzel söz. Onların alelade hikayecikler olmadığını, her birinin bütün zamanlara, mekanlara ve insanlara hitap eden kanunların uçları mesabesinde olduğunu söyler. Hatta Kenan ağabey o kısmı anlatırken Newton’un başına düşen elma hikayesini kullanır ve eklerdi: “Bizim için bir insanın kafasına elma düşmesi hadisesi sıradan birşeydir. Ama Newton’un başına elma düşmesi hadisesini her kime anlatsanız, azıcık fiziğe dair malumatı varsa, aklına hemen yerçekimi kanunu gelir. Yani o kıssa yerçekimi kanunun ucu olmuştur. İşte Kur’an kıssalarında böyle çok kanunlar var.”

Ve ondan sonra İkinci Nükte. Yani Hz. Musa’nın kavmine 'bir sığır kesmelerini emretmesi' hadisesinin arkaplanı. Bakara suresinin sırrı. Ucu gösterilmiş o kanun. Ve o kanunda inkişaf eden kurbanın hikmeti. Evet, benim içimde “Neden kurban kesiyoruz?” sorusunun cevabı, ancak o nükteyi okumakla berraklaştı. Ne yalan söyleyeyim, bana kurbanın hikmetini Hz. İbrahim efendim değil, Hz. Musa efendim anlattı.

Demek ki insanda rağbet ettiği veya muhtaç olduğu şeye tapma hissi vardı. Mısırlılar da o devirde ziraat için sığırlara muhtaç olduklarından, onlara duydukları muhabbet tapma seviyesine varmıştı. Aynı topraklarda yaşayan İsrailoğullarına da bu hastalık bulaşmıştı. Ve Hz. Musa (a.s.) hikmetli bir olayın neticesinde onlara bir sığır kestirerek kalplerinde o hayvanlara tapmak derecesine varan sevgiyi kesip atmıştı. Atmıştı ki, Samiri’nin yaptığı o buzağı heykelinden sonra bir daha İsrailoğulları hayvanlara tapmadılar.

Demek kurban bunun için vardı. İnsanın kalbinde ziyade sevgisiyle tapmak derecesine gelebileceği bir mahluku öldürmesiyle aslında o hayvan değil, kalbindeki put devriliyordu. Seciyesinde ortayı çıkmayı bekleyen bir hastalık ilaç buluyordu. Hem bu yönden düşününce belki zekat da mal hırsının boynunda bir bıçaktı. Namaz da bir günde hayatperestliğe/zamanperestliğe vurulmuş beş bıçaktı. Oruç da nefisperestliğimize bir ay satır çalıyordu. Hac da mekanperestliğimize kılıç vuruyordu, vesaire.

Her birisi aslında bir hikmete binaen aşırılıklarımızı törpüleyen, sınırlarından taşmaya meyyal olan fıtratımıza haddini bildiren şeylerdi. Ve ancak nükteyi okuduktan sonra kalbim böylesi bir itminana erdi. Bediüzzaman’ın ibadetlere dair şu sözünü de anlamamı sağladı bu nükte: “Cenab-ı Hak senin ibadetine, belki hiçbir şeye muhtaç değil. Fakat sen ibadete muhtaçsın, manen hastasın.”

Evet, hakikaten de ben muhtacım o ibadetlere. Her birinin bana öğrettiği, bende sınırladığı ham yanlar var. Gariptir, ben Bediüzzaman’dan başka kurban hadisesini böyle ele alan duymadım. Vardır belki de ama okumadım. O yüzden bu nükteyi, kurbanın hikmetini anlama ve anlatma noktasında da kıymetli buluyorum. Bugün Hindistan gibi yerlerde hâlâ hayvanlara tapan, kutsal sayan insanlar varsa sanıyorum biraz da bu sırdan nasiptar olamayışlarından. Kimbilir? O bölgelerde kurban bayramlarında yaşanan tartışmalar sanıyorum biraz da bunun altını çiziyor.

Köpekle empati

Montaigne’nı seviyorum, çünkü insana yalnızca insan gözüyle bakıyor. Fazlası değil. Flaubert da öyle. Kitaplarını sevin veya sevmeyin, insanı anlamaya çalışana ancak saygı duyarım ben. Ham yanlarını inkâr edenlere, görmezden gelenlere ise kızarım. Neden derseniz? Onların hayatı bir kurgudur çünkü. İkili bir dili vardır. En azından yazdıklarıyla yaşadıkları arasında mesafe vardır. Bu yüzden çok sevdiğiniz bir kitabın veya yazının yazarıyla tanışmamanızı tavsiye ederim size. Çünkü bu tanışıklık büyük ihtimal sizi hayal kırıklığına uğratacaktır.

Herkes için söylemiyorum bunu. İstisnaları elbette var. Ama nihayetinde kitabını kaldıracak kalitede yazar az bulunur. Bazen de tam tersi olabilir tabii. Yazar kitabından daha üst birşey olur da yazdığı birşeye benzemez. Bunun da nümunelerini gördüm çok. Hayat insana çok şey öğretiyor. Gerçi hayat kim? İçinden geçilen bir koridor. Allah’ın karatahtası. Onun üzerinde yazıp çizerek bize aslında öğretmenlerin en güzeli birşeyler öğretiyor. Ki o kalemle yazı yazmasını öğretendir.

Bediüzzaman da öyle demez mi? Levh-i mahv ve ispat. Yani günümüz Türkçesine tercüme etmek gerekirse bir nevi yaz-sil, yap-boz tarzı birşey. Allah önce yaratarak birşeyi bize ispat ve izah ediyor, sonra vazifesi bitince mahvedip gözümüzün önünden yok ediyor. Âlemin düzeni böyle. Ayaklarını sürtmenin, geç kalmaya çalışmanın bir anlamı yok. (Hep bunu yapıyorum ama...) Bir çift altı plastik kundurayla âlemi gittiği yoldan çeviremezsin.

Aslında insanı kusurlarıyla birlikte kabul etmek bizim manevî terbiyemizde de var. Nefs-i emmare deyip aşağıladığımız şey, aslında kendi içimizdeki bir yer değil mi? Derviş Yunus (k.s.) da kendinden sık sık yakınmıyor mu? Ve nefs-i levvameye çıkmak, onu sorgulamakla veya kınamakla olan bir iş değil mi? O halde bizim farkımız nedir? Bizim farkımız şudur: Biz hatalarımızdan utanırız. Değiştiremesek bile utanırız. Onlarsa barışmayı seviyorlar. Orhan Pamuk, Manzaradan Parçalar kitabında bu süreci bir yönüyle “vücuduyla barışmak” olarak ifade ediyor. Böylesi değil elbette, ama buna benzer bir fıtratla barışmayı da ben Bediüzzaman’ın öfke gibi, inat gibi hisleri hayırlı yollarda kullanmayı öğrettiği yerlerde görüyorum.

Mesela hemen Asa-yı Musa’nın başında hapishanedeki mahkûmlara tasviye ettiği; “hapis musibetinden intikam almak” veya inadına iyi olmaya, iyi yolda ilerlemeye çalışmak nasihatleri bana manidar geliyor. Çünkü biliyorum, her ne sebeple olursa olsun içeriye girmiş bir insanın dünyaya en çok yapmak istediği şey, ondan intikam almaktır. Alma desen olmaz, atamaz. Bırakamaz, içindeki o kötü arzuyu. O halde ne yapmalı? Bu intikamı başka bir yerden almasını sağlamalı.

Bediüzzaman da bunu yapıyor. Kendisi de günahsız yere hapse düşmüş bir mahkûm olarak onlarla empati yapıyor ve onlarda hissettiği intikamı, öfkeyi ve nefreti yok etmeye değil, başka yöne kanalize etmeye çalışıyor. Yapma, etme, demiyor. Yap, et, ama şöyle şöyle et diyor. Bence bu Bediüzzaman’ın etkili öğretisinin en büyük güç kaynağı: Herkesi anlamaya çalışmak. Mahkûmla, çocukla, öğrenciyle, hatta bir hatırada anlatıldığı gibi köpekle dahi empati yapmak. (Kıyma tenekelerini deviren köpeği dövmeye niyetlenen talebesini zorladığı empatiyi hatırlarsınız.)

Ha, bu noktada Batı romancılığının da hakkını vermek lazım. Onlar da anlattıkları insan nasıl kötü bir insan olursa olsun, onu anlamaya çalışıyorlar. Mesela Flaubert, Madam Bovary gibi bir romanı yazmakla aslında kimi anlamaya çalışıyor? Kötü yola düşmüş bir kadını değil mi? Goethe, Genç Werther’i yazarken kimi anlamaya çalışıyor? Aşkı yüzünden intihar etmiş bir genci değil mi?

Bu bizim için çok imrenilesi birşey mi? Ah, hayır! Biz elimizde olsa bu kitapları kütüphanelerimize sokmayız. (Mutaassıplarımız için söylüyorum.) Fakat durun bir saniye! Acaba Hz. Peygamber (a.s.m.) zamanında İslam’la tanışan ilklerin katlana katlana çoğalmasında acaba bu anlamaya çalışmanın bir katkısı olabilir mi? Zira biliyoruz ki, Hz. Ebu Bekir (r.a.), Hz. Osman (r.a.) gibi birkaçı müstesna bütün sahabiler ehl-i şirklerdi İslam’dan önce. Bu yüzden de İslam’a çağırdıkları kafirlerin psikolojisini çok iyi anlıyorlardı. Empati yapabiliyor ve buna göre tebliğde bulunabiliyorlardı. Bizse çevremizde hiç müşrik görmeden büyümüş insanlarız. Belki de bu yüzden onlara karşı daha merhametsiziz. Çünkü anlamaya çalışmıyoruz, değiştirmeye çalışıyoruz. Ne kadar mümkün oluyorsa. Olmuyor zaten, ilklerin başarısına ulaşamayışımızdan bunu da anlıyoruz. Onlar katlıyor, biz yerimizde sayıyoruz.

Bir tür hayvansın sen

Ne yazacağımı bilmiyorum. Ama birşeyler yazmaya ihtiyacım var. Yazmak bazen (ne bazeni, çoğu zaman) kalbin boşaltım sistemidir. İçimde kalanları atmalıyım. Vücudum kendini zehirlemek üzere. Fazla düşünmek insana zarar verir mi? Bence verebilir. Ki bu yüzden hayal denen birşey yaratılmış, hafızamıza bir yaramaz çocuk edasıyla salınmış. Ne zaman düşünmek ile biraz tazkiyatımız artsa fikrin üzerinde, zil sesini beklemeden hemen kapıya koşar o, kurcalar. Genelde de biz daha “Ne yapıyorsun? Dur, hey! Hişt! Ders bitmedi!” demeden çekip gider. O kırlarda dolaşırken, daha önce okuduğumuz bir romanın sayfaları arasında gezerken veyahut çocukluğumuza boy verirken fark ederiz uçup gittiğini. “Aman, ne yapıyorum ben?” deyip bir tokat akşederiz hayalin yüzüne. Arsızdır o. Kabul etmez öyle kolay. Beş dakika geçmeden tekrar firar eder. Yaramaz ki ne yaramaz.

Arkasıralarda oturan çocuklara benziyor hayalim. Dersi hiç dinlemiyor. Dinlemek istemiyor. Hayat ne söylüyor, ne söylemiş, ne söyleyecek, bunlar umurunda değil.

İnsan bir parça değildir. İnsan bir an değildir. İnsan cüz değildir. O bir küll veya küllîdir. Hayalin veya hafızanın yalnızca bir kapısı olduğu binler kapılı bir saraydır, kocamandır, bu yönüyle külldür. Ama kendisi dahi kendisini bir an’ıdır, binlerce insan içinde bir insandır, Mevlana’nın tabiriyle dokuz yüz katı vardır, Bediüzzaman’ın tabiriyle sair hayvanatın bir nev’i gibidir, bu yönüyle de küllîdir. İnsan değil insaniyettir. Esfel ile ahsen arasında çocukken kağıttan kesip yaptığımız elele çocuklar gibi dizi dizidir. Zaman boyutunda bir dizidir. Farklıdır, binlercedir. Belki Allah (c.c.) her anımızdan yeni bir insan yaratır. O an yaratılmış olan insanın bir sorunuza vereceği cevap, bir dakika sonraki insanın vereceği cevaptan da farklıdır. An’ı an’ını tutmaz insanın bu yüzden. Çünkü her an insan yeniden yaratılır.

Sık sık tevbe etmek, sık sık Allah’ı sığınmak, günün beş vaktini “Allah’ım ben hâlâ buradayım” deyu, dikkat çekmeye çalışan bir çocuk gibi (ayakta, rükûda, secdede, tahiyatta) hareketlerle ona bağlamak, sık sık kelime-i tevhid söylemek, sık sık salavat getirmek... Bütün bunlar an’lardan ibaret olan hayatımızı her an yaratılan yeni halimizle Ona (c.c.) beğendirmek için.

Bir gün önceki Ahmet bu yazıyı yazacak Ahmet değildi. Ama bir gün sonra Ahmet bunu yazmayı akıl etti. (Acaba akılla mı etti?) Dünkü Ahmet’in duası başkaydı, bugünkü Ahmet’in duası elbette daha başka olacak. Vahiyden ve fıtrattan gayrısı değişken...

Allah öyle büyük ki hayalî arkadaşım, Allah öyle büyük birşey ki; kendisinden başka hiçbir şey tek şey kalamıyor karşısında. Evriliyor, çevriliyor. Evriliyor, çevriliyor. Değişiyor da değişiyor. Tıpkı cümlelerimiz, fikirlerimiz gibi. Ondan başkası tek değil. Allah’ın tekliğini böyle de anla. Hiçbirimiz tek değiliz. Ondan gayrısı kaynayan deniz. Benim içimde benden öte bin Ahmet var. Bin bilinç boyutu. Bin an, bin an’da farklı haletlere sahip bin Ahmet. İçimizde bizden içeru çok benler var. Ruhum giye çıkara, giye çıkara dolaşıyor onları. Tıpkı Bediüzzaman’ın terzi ve model örneğinde olduğu gibi. Oturuyorum, kalkıyorum. Çok mu garip konuşuyorum? Korkma geçer yarın. Yarın daha başka yazarım.

Tenbih üzerine...

Pekala. Nasıl başlayalım? Risale-i Nur konulu epeydir birşey yazmıyordum. Kendime nota verdim, çalışmaya başladım. İşaratü’l-İ’caz okuyorum bugünlerde. Öf, dakika bir yalan bir. Daha bugün başladım. Nasıl oluyor peki Ahmet o zaman bugünlerde? Risaleler hakkında birşeyler yazarken daha dikkatli olmak gerek. Bu bahisler tasannu kaldırmaz. Hele yalanı hiç kaldırmaz. Şefkat tokadı yapışıverir yanağına.

Aldım ajandamı, tükenmez kalemimi, Risalemi elime (sehpama demeliyim) bir yandan okudum, bir yandan da sorularımı not aldım. Tabii notlarımın tamamı sorulardan oluşmuyor. Dikkatimi çeken şeyler de var orada. Bari bugün size onlardan bahsedeyim. Kalemimin kemiği de kırılmış olsun hem. Hem belki yazarken sorularımı kafamda daha da netleştiririm. Yazmanın tefekküre yardımcı böyle bir yanı da var. Düşüncelerimiz şık kalıplar buluyor kendine beyaz kağıt üzerinde.

Kitabın en başındaki Tenbih bölümü oluşturacak yazımızın konusunu. Toplamı Söz Basım Külliyatına göre üç sayfa. O kadarcık. Müellifin İşaratü’l-İ’caz’ın telifinden yıllar sonra Türkçe çevirisine yazdığı bir önsöz bu. Önsöz de diyebiliriz, şimdiye yakın tabirler kullanacaksak. Bahsettiğim bilgileri Tenbih bölümünün sonunda zaten bizzat müellif veriyor.

Yazının nelerden bahsettiğini uzun uzun anlatacak olursam herhalde yazım uzar gider. Özetle; İşaratü’l-İ’caz’ın üslup ve tarz açısından neden daha sonraki eserlerine benzemediğini anlatıyor müellif bu kısımda. Girişte dilinin ağırlığını ve izahların kısalığını dört sebeple izah edeceğini söylüyor, ama üç sebep sayıyor sadece. Salisen’de bitiyor. (Acaba neden?) Salisen’i önemsiyorum. Zira orada İşaratü’l-İ’caz’ın en temel özelliğini vurguluyor bence müellif. Bu eser, nazm-ı Kur’anî hakkında telif edilmiş. Nazm-ı Kur’anî’nin anlamını Söz Basım sayfa altı sözlüğünde vermiş. “Kur’an’ın mübarek kelime ve ayetlerinin tertip, diziliş ve düzeni.”

Bu tanıma katılıyorum. Bence de müellifin kastettiği özetle bu. İşaratü’l-İ’caz, klasik tefsir usûlüne daha yakın bir şekilde nazm-ı Kur’an’la ilgileniyor. Yeni Said dönemindeki eserlerin ise daha çok “manaya” odaklı oldukları düşünülürse, İşaratü’l-İ’caz’ın bu yönüyle onlardan ayrıldığı hissedilebilir. Zaten bir Eski Said dönemi eseri.

Ama şuna da dikkat edelim: Aynı bölümde müellif, Yeni Said döneminde de bu eserin her noktasına katıldığını beyan ediyor. Yani şunu anlamalıyız bir kere: Eski Said’in her yaptığı şüpheyle bakılacak, kusur aranacak işler değildir. Eski Said’in yaptığı ve Yeni Said’in sonuna kadar destek verdiği çok şey vardır. Hatta müellif ahir ömründe de bazı bazı Eski Said kafasını takmıştır. Külliyatı bilenler, bilirler.

Bu yüzden şu klasik, kolaycı Eski Said-Yeni Said ayrımını artık bir kenara bırakalım. Bizi bir yere de vardırmıyor. Ben bu ayrımın detaylarını artık müellifin kendisine bırakmaya karar verdim, çünkü çapım bu ayrımın nüanslarını yakalamaya yetmiyor. Bir yönüyle birbirlerine çok benziyorlar. (Zira aynı kişiler.) Bir yönüyle de çok farklı duruyorlar. Ama bu farklar da hava gibi, su gibi, nur gibi. El uzatılınca tutulmuyor.

Şimdi bu Tenbih yazısında dikkatimi en çok çeken kısma gelelim. Müellif 18. sayfanın en altında çok bilinen şu ifadeyi kullanıyor: “Zaten Risale-i Nur’un mesleği odur ki, zihinlerde bir iz bırakmamak için, sair ulemaya muhalif olarak, muarızların şüphelerini zikretmeden öyle bir cevap verir ki, daha vehim ve vesveseye yer kalmaz.” Bu cümle Risale derslerinde de, Risale-i Nur metodunu tarif edenlerin metot öğretilerinde de mühim bir yer işgal ediyor. Fakat bu sefer, bu çok bilinen cümleye, bilinmeyen bir yönüyle bakalım istiyorum. Tabiat Risalesiyle karşılaştırma yönüyle.

Şimdi, müellif burada muarızların şüphelerini zikretmemekten bahsediyor, mesleğin esası budur diyor. Fakat biz biliyoruz ki, Tabiat Risalesi isimli eserinde varoluş hakkındaki teorileri dört olarak sınıflandıran ve ardından ilk üçünün imkansızlığını izah eden de bizzat kendisi. Yani Bediüzzaman, o kısımlarda muarızların şüphelerini zikretmemezlik etmiyor. En azından bizim anladığımız şekliyle böyle yapmıyor. Özet bir şekilde teorilerinin özünün ne olduğunu söylüyor ve imkansızlığını örneklerle ortaya koyuyor. (Buna benzer birkaç örneği eminim Lahikalarda da bulabilirim.)

Peki o zaman yukarıdaki cümle ne demek? Kesin bir cevabım olmamakla birlikte ben yukarıdaki metni, bütün şüpheleri hesaba katarak cevap verme ve bu yolla vehim ve vesveseye yer bırakmama olarak anlıyorum. Yani Bediüzzaman, Ali Bulaç’ın da bir yazısında dediği gibi, itiraz olabilecek bütün noktaları hesaba katıyor ve onlara göre öyle bir cevap veriyor ki muhatabın kafasında sorun oluşturabilecek bir kör nokta kalmıyor. Yani Bediüzzaman, çok yanlış anlaşıldığı şekliyle (ben en azından bir kısmımızın burayı yanlış anladığını düşünüyorum) şüpheleri anmayalım, konuşmayalım demiyor. Bilakis, düşünce dünyasında bunları hesaba katarak üretilmiş cevaplarla sahaya çıkalım ki, arkamızda vehim ve vesvese izleri kalmasın diyor. Burayı böyle anlamak beni bir nebze rahatlattı. Ama genelgeçer bir cevap mıdır, bilemem.

Bir de bu Tenbih bölümünün sonunda müellifin Türkçeye tercümede eserin kıymetten düştüğünü beyan ettiği son paragraf var ki, bence manidardır. Bediüzzaman’ın Arapçaya verdiği önemi göstermesi açısından da kıymetlidir. Cümleyi alalım:

“Türkçeye tercümesi, Arapçadaki cezalet, belâgat ve harika kıymetini muhafaza edememiş, bazan da muhtasar gitmiş.” Risale-i Nur’un en büyük kısmının Türkçe telif edilmesiyle bir kısım kardeşlerimde Türkçeyi böyle aşırı bir yüceltme, hatta ahirzamanda cihad dilinin bu olacağını beyan etmeye varan bir uçuşa geçiş durumu var. (Hatta bizzat bu kulaklar; “Kur’an Türkçe gelse Risale-i Nur olurdu” cümlesini işitti bir derste. Tevbe Allahım. Sen aşırı muhabbetten doğacak hatalara karşı bizi koru.) Bu kısım, Bediüzzaman’ın bir eserinin Arapçadan Türkçeye tercümesiyle neler kaybettiğini kendi beyanından okumakla da bu davayı bir miktar cerhediyor. İçimizdeki milliyetçiliklere bir bıçak indiriyor, kanaatindeyim.

Evet, bugünkü okumamdan kalanlar bu kadar. Daha sonra tekrar görüşebilmek ümidi ve duasıyla...

Nurculuk, ama hangisi?

Bundan yıllar önce Nur cemaatlerinin sadece ismini duymuş ama içlerinde hiç bulunmamış bir arkadaşıma merakını giderici bilgiler verirken bir sorusunda tıkanıp kalmıştım: “Eğer hepiniz aynı kitabı okuyor ve onun öğretisine göre hareket ediyorsanız, neden bu kadar kola ayrılmış durumdasınız?”

Sohbetin devamında bunların küçük farklar olduğunu; fikre değil şekle ait şeyler olduklarını izah etmeye çalışsam da ne muhatabım, ne de ben benim cevabımdan tatmin olmamıştık. Üstelik aynı arkadaşım ne zaman cemaatlar arası bir gerilimi fark etse, beni bir maille bu durumdan haberdar ediyor ve bir açıklama istiyordu. En son da sadeleştirme üzerine yaşanan gerilimde bana yaşadığı yabancı ülkeden bir mesaj attı ve “Hâlâ mı ‘Yeterince konuşmuyoruz’ diyeceksin?” dedi. Doğrusu cevap veremedim. Geçtiğimiz süreçte de eski cevabımı sorguladım durdum.

Derken, İletişim Yayınlarından çıkan Yavuz Çobanoğlu’na ait “Altın Nesil”in Peşinde isimli eseri okurken hatamın farkına vardım. Bizim aramızdaki ayrılıklar, sanıldığı kadar yüzeysel şeyler değildi. Evet, hepimiz aynı metinleri iftiharla okuyor, dersler yapıyor, örnekler veriyorduk; fakat bir farkla: Her birimiz Risalelerdeki kavramların altını kendimize göre doldurarak ilerliyorduk. Bu da aynı metinden yola çıkan hakikat âşıkları olmamıza rağmen ilerleyen safhalarda çok farklı noktalara varabilen cemaatler olmamızı sebep oluyordu.

Mesela o kitapta Yavuz Çobanoğlu’nun uzun yıllar yaptığı müdakkik okumalar çerçevesinde ortaya çıkardığı Hocaefendi profili, aslında birebir Risale-i Nur öğretisiyle uyuşmayan, pekçok yönünü külliyattan almış, ancak oradaki bazı kavramların altını başka şekilde doldurarak yoluna devam etmiş bir fikrin mahsulü olarak göründü bana. Hatta araştırmaları sırasında bunu fark eden yazar da; “Hocaefendi bu noktada takipçisi olduğu Said Nursî’den ayrılmıştır” gibi cümlelerle tespitini dile getiriyordu. Özellikle bu ayrım “devletçilik” ve “milliyetçilik” gibi noktalarda yaşanıyordu.

Fethullah Gülen Hocaefendi, bizzat külliyattan aldığı metinleri aktardıktan sonra o kavramların içini daha farklı manalarla doldurarak Risale-i Nur mesleği içinde (bilerek veya bilmeyerek) bir kırılmaya neden oluyordu. Yazar, eseri içinde Hocaefendi’nin eserlerinden, söyleşilerinden ve vaazlarından alıntılarla bunları delillendiriyordu.

Mesela bunlardan “asker” ve “millet” kelimelerine yüklenilen manalar, konuyu izah etmesi açısından harika örneklemelerdi. Bediüzzaman’ın kulluk ve askerlik benzetmesini kendi sohbetlerinde ve eserlerinde çokça istimal eden Fethullah Gülen Hoca­e­fendi, kavramı o noktada bırakmıyor; toplumu da bir ordu disiplini içerisinde otoriteye (bununla da Nurettin Topçu gibi devleti kastediyor) itaat içinde hayal ederek Bediüzza­man’ın hiç de hedeflemediği bir sonuca varıyordu.

Bu noktada Hocaefendi’nin hayal ettiği cemaat sistemi kesinlikle Bediüzzaman’ın hayal ettiğinden daha katı kurallara sahip, daha az farklı sese müsait bir yapıdaydı. Bediüzzaman kendi eserinde cemaat kavramını İslam cemaati düze­yine çıkarıp bazı yerlerde dost, talebe, kardeş gibi kavramlarla genişletirken; Fet­hul­lah Gülen Hocaefendi kendi içinde bir “imamlık” sistemine sahip hiyerarşik bir yapıda şekillenmiş ordu misal bir cemaat düşünüyordu. Bediüzzaman kendi sözlerinin bile mihenge vurulmasını istersen, Hocaefendi farklı seslerin daha çıktığı, belki hiç çıkmadığı bir topluluk hayal ediyordu.

Yine Bediüzzaman’ın millet kavramını kullandığı yerlerden çoklukla alıntı yapan Hocaefendi, o kavramı çoğu yerde Bedi­üzza­man’ın anladığı gibi millet-i İslamiye olarak anlamıyor, bunu da metnin devamında söylediği (Yavuz Çobanoğlu bunu kitaplarından örneklerle ortaya koyuyordu) “bin yıllık mazimiz” veya “bin yıllık şanlı tarihimiz” gibi ifadelerle Türklerin İslamiyete giriş tarihine bağlıyordu. (Halbuki kastettiği millet-i İslamiye olsa belki bindörtyüz sene demeliydi.) Millet kavramının altını bu şekilde doldurduğu için de Risale-i Nur öğretisine göre daha Türk milliyetçisi bir çizgide devam etmeye mecbur oluyordu. Türkçeyi vacip sayarak herkese öğretmeye çalışıyor, ama Kürtçenin caizi­yeti­ni hiç gündemine almıyordu.

Hocaefendi’nin anlamında bir kırılma yaptığı kavramlardan birisi de müsbet hareketti. Müsbet hareketi yalnızca hükmeden otoriteye itaat olarak algılayan Hocaefendi, bu nedenle tesettür konusunda bile bazen “Gerekiyorsa örtünmeyebilirler” tarzı açıklamalar yapabiliyordu. Kitabın içinde örnekleri verildiği şekilde seksen darbesini bile “Keşke olmasa, ama gerekliydi” tarzı yorumlarla değerlendirebiliyordu. Gücü elinde bulunduranlara karşı kesinlikle dik bir çıkış sergilemiyordu.

Bu noktada da Hoca­efendi’nin öğretisi Bediüzzaman’dan ay­rılı­yordu ki, Bediüz­za­man kesinlikle müsbet hareketi bu tarz bir “onaylama” hareketi olarak algılamamıştı. Her zaman tavrını net koymuş, Tesettür Risalesi’nin (yüzdeyüz mahvolacakları ihtimalle yargılandıkları bir mahkemede) savunmasını yapmış ve orada söylediği iki cümle yüzünden aylarca hapis yatmayı göze almıştı. Yine mahkeme safahati esnasında bazı zamanlar Eski Said’in dilini kuşanmaktan çekinmemiş, otoriteyi sorgulayan bir tavır takınmıştı.

Bu gibi farklar bile sanıyorum bir örnek üzerinden bizdeki kırılmaların sebebini anlamaya yetiyor. Bizler aynı metinleri okuyor, ama onların altını başka şekillerde dolduruyoruz. Kavramlarının altının müellifin ifadelerinden daha başka şekilde doldurulmadığı bir Risale öğretisi; sanıyorum bütün dünyayı kucaklayacak olan meslek bu... Yoksa yaşanan her kırılma, davanın önünde bir perde, bir engel olup karşımıza çıkıyor. Bu noktada bizim de artık Risale-i Nur’u Risale-i Nur’dan öğrenmeye başlamamız şart. Daha müdakkik okumalar, bu yolda yardımcımızdır. Tevfik Allah’tan...