Leyla Mevla'nın bahanesidir

"Hem, gerek nebatî ve gerek hayvanî ve gerek insanî bütün validelerin o rahîm şefkatleriyle ve süt gibi o lâtif gıda ile o âciz ve zayıf yavruların terbiyesi, ne kadar geniş bir rahmetin cilvesi işlediği bedaheten anlaşılır."

Şefkati biliyoruz da 'rahîm şefkat' nasıl oluyor? 10. Söz'ün, nam-ı diğerle Haşir Risalesi'nin, 2. Hakikat'ini okurken bu soruyu sordum kendime arkadaşım. Şöyle bir mana açıldı kalbime sonra: "Anne sütü misal verildiğine göre dakikatine bir girmek lazım. 'Rahîm şefkat' nasıl oluyor sormak lazım. Örnek ondan olduğuna göre cevap da onda gizlidir..." Biraz araştırınca şu detaylar dikkatimi çekti hemen:

Anne sütü dediğimiz tekdüze birşey değil. Âdeta bebeği sürekli izleyen birşey. Yaşına, durumuna, gelişimine, hastalığına göre mahiyeti şekilleniyor. Aydan aya başka özellikler kazanıyor, değişiyor. Hatta "Sabah sütüyle akşam sütü dahi aynı değil!" diyorlar. Demek 'rahmet'ten içre 'rahîm' ile sıfatlandırılması şu sırrıyla kaim. Bediüzzaman'ın eserlerine aşina olanlar hatırlayacaklardır: Onun sistematiğinde rahmet daha çok 'vahidiyetle' rahîmiyetse 'ehadiyetle' bir anılır.

Vahidiyet nedir, ehadiyet nedir? Rahmaniyet nedir, rahîmiyet nedir? Özetle şöyle ifade edilebilir belki: Vahidiyet büyük resmin bize söylediğidir. Ehadiyet herbir parçasında ayrıca gördüğümüzdür. Vahidiyeti kuşanan, Allah'ı, 'herşeyi yaratan' olarak bulur. Ehadiyete dokunan, Rabbini, 'herbirşeyi yaratan' diye bilir. Çünkü varlık denilen ayna öyle bir tecelligâhtır ki, tamamında görünen, herbir parçasında da görünür. Yansıyan kendisini herbir parçasında özetleyerek yansıtır. Mürşidim, daha kolay kavrayabilmemiz için, güneş temsilini kullanır çok yerde:

"Kur'ân-ı Mu'cizü'l-Beyan, hadsiz kesret-i mahlûkatta tezahür eden vâhidiyet içinde ukulü boğmamak için, daima o vâhidiyet içinde ehadiyet cilvesini gösteriyor. Yani, meselâ, nasıl ki güneş ziyasıyla hadsiz eşyayı ihata ediyor. Mecmu-u ziyasındaki güneşin zâtını mülâhaza etmek için gayet geniş bir tasavvur ve ihatalı bir nazar lâzım olduğundan, güneşin zâtını unutturmamak için, herbir parlak şeyde güneşin zâtını, aksi vasıtasıyla gösteriyor. Ve her parlak şey kendi kabiliyetince güneşin cilve-i zâtîsiyle beraber, ziyası, harareti gibi hassalarını gösteriyor. Ve her parlak şey, güneşi bütün sıfâtıyla, kabiliyetine göre gösterdiği gibi, güneşin ziya ve hararet ve ziyadaki elvân-ı seb'a gibi keyfiyatlarının herbirisi dahi umum mukabilindeki şeyleri ihata ediyor. Öyle de, (...) temsilde hata olmasın, ehadiyet ve samediyet-i İlâhiye, herbir şeyde, hususan zîhayatta, hususan insanın mahiyet âyinesinde bütün esmâsıyla bir cilvesi olduğu gibi, vahdet ve vâhidiyet cihetiyle dahi, mevcudatla alâkadar herbir ismi, bütün mevcudatı ihata ediyor. İşte, vâhidiyet içinde ukulü boğmamak ve kalbler Zât-ı Akdesi unutmamak için, daima vâhidiyetteki sikke-i ehadiyeti nazara veriyor ki, o sikkenin üç mühim ukdesini irâe eden, Bismillâhirrahmânirrahîm'dir."

Demek, tek cümle görünürken zâhiri, içiçe geçmiş üç daireyle örülüdür besmele. Ve demek, Allah için Rahman neyse, Rahman için de Rahîm odur. Yani vahidiyetten ehadiyete gitmektir. Denizden damlaya varmaktır. Herşeyden herbire inmektir. Evet. Haklısınız. Uluhiyetin geniş dairesinden haber veren bir küçük tecelligâh arıyorsanız rahmete bakmalısınız. Fakat rahmetin geniş dairesini kabiliyetince okutan bir küçük tecelligâh bakınıyorsanız rahîmiyete koşmalısınız.

Çünkü rahîmiyetin dairesinde rahmetin has yansımalarını bulursunuz. Hatta anne sütü gibi bir odağa yöneldiğinizde bebeğin her durumuna göre başka başka kesilen tecellilere rastlarsınız. Öyleyse, elhamdülillah, perde biraz açıldı. "Rahîm şefkat 'şefkatin şiddetlisi'dir!" azıcık göründü. Şiddeti nasıl olur peki arkadaşım şefkatin? Elbette dakikleşmesiyle olur. Dakik şefkat; her anın ayrıca gözetildiğini; her duruma münasip ikramlarda bulunulduğunu; Rahman'ın, herşeyin büyük resminde gösterdiği gibi ilgisini, herbirşeyde de 'rahîm ilgiler'le küçük resimler sergilediğini ilan eder. Yani, şefkatin rahîmleşmesi, aslında inceleşmesidir.

Ah, ne güzel denk geldi, buradan şuraya da uzanmak lazım şimdi: Mürşidim başka bir eserinde yolunu tarif ederken diyor ki: "Acz dahi, aşk gibi, belki daha eslem bir tariktir ki, ubûdiyet tarikiyle mahbubiyete kadar gider. Fakr dahi Rahmân ismine isal eder. Hem şefkat dahi, aşk gibi, belki daha keskin ve daha geniş bir tariktir ki, Rahîm ismine isal eder. Hem tefekkür dahi, aşk gibi, belki daha zengin, daha parlak, daha geniş bir tariktir ki, Hakîm ismine isal eder."

Hadi soralım: "Fakr neden Rahman ismine isal ediyor da şefkat Rahîm ismine ulaştırıyor?" Mezkûr sırla alakalı olabilir yine cevabı. Yani, şefkatin mahiyetinde varolan dakiklik, Rahmaniyeti vahidiyetten alıp ehadiyet arşında müşahedeye zorluyor olabilir bizi. Ama ondan da önce: "İnsanın fakrını kavraması, yani ihtiyaç yaralarıyla yaralı olduğunu anlaması, neden hemen Rahîmiyet düzeyine çıkarmıyor da Rahmaniyet'te tutuyor?" Bu soruyla da yüzleşmek gerekmez mi?

Buna da yanıtım şöyle bir zeminde yeşerdi: Fakr insanın öncelikle kendisine dikkatidir. Yani kendisinin 'ihtiyaçları karşılanması gereken bir varlık olduğunu' kavramasıdır. Böyle bir bilişte detaylara kadar inmek gerekmez. İcmalîsi de gayet mümkündür. İcmalî bir bilişteyse Rahîmiyet kendisini gösteremez. Rahîmiyeti bilmek daha detaylara düşkün bir ilgiyle mümkün olur. Ve insan bu detaylı ilgiyi ancak şefkatiyle başarabilir. Evet. Bir anne çocuğuna şefkat ettiğinde onun detayları, o detaylardaki ihtiyaçları, o ihtiyaçların gerekleri daha bir görünür olur. 

Öyleyse artık şöyle desem kabahat olmaz: "Fakr insanın kendine dikkatiyse şefkat ötekine dikkatidir. Ve bazen ötekimiz bizi kendimizden daha çok açar." Yahut da son cümleyi şöyle düzeltmeli: "Fettah u Fâtır Rabbimiz bazen bizi kendimizle değil ötekimizle açar." Demek gayra dikkatte de ayrıca bir nimetiyet var. Sadece kendini bilmekle terakkiyat olmuyor. İnsan kendisini bile başkasıyla öğreniyor. Kabiliyetleri ötekisi bahanesiyle açılıyor. Ya seviyor açılıyor, ya şefkat ediyor açılıyor. Nihayetinde Leyla, Mevla'nın Kays'ı Mecnun'a dönüştürme bahanesidir. Belki şefkatin şe'nini öğrenmekle de Rahîmiyet tâlim ediliyor bize. Allahu a'lem. Evet. En doğrusunu Alîm olan Allah bilir. Tefekkürüm ancak küçücük kabıma sığandır. Taksiratımın affınıysa yine Rahman u Rahîm'den dilerim. Âmin.

'Göre'lerde boğulmak

Mektubat'ın sonunda yeralan Telvihat-ı Tis'a isimli eserde Bediüzzaman'ın söylediği birşey var. 'Ehadiyet' ve 'Vahidiyet' tefekkürlerinin bir denge içinde götürülmesinin insana kattıklarını/koruduklarını beyan ediyor. Okumamışlar için azıcık alıntılarsam: "Enfüsî meşrebi, nefisten başlar, hariçten gözünü çeker, kalbe bakar, enâniyeti deler geçer, kalbinden yol açar, hakikati bulur. Sonra âfâka girer. O vakit âfâkı nuranî görür. Çabuk o seyri bitirir. Enfüsî dairesinde gördüğü hakikati, büyük bir mikyasta onda da görür." Devamındaki uyarı ise şöyle: "İşte, birinci meşrepte sülûk eden insanlar, nefs-i emmâreyi öldürmeye muvaffak olamazsa, hevâyı terk edip enâniyeti kırmazsa, şükür makamından fahir makamına düşer, fahirden gurura sukut eder." Fakat bir saniye. Evvellerindeki cümleyi alıntılamayı unuttuk. Önemli. Hemen telafi edelim: "Ezcümle, tarikatte 'seyr-i enfüsî' ve 'seyr-i âfâkî' tabirleri altında iki meşrep var."

Meraklılarını mezkûr eserin Dördüncü Telvih'ine havale ederek diyelim ki: Bediüzzaman, burada, 'daha tercih edilir' bir yol olduğunu zikretmesine rağmen 'seyr-i enfüsî'nin (hadi biz yaklaşmak için 'içsel yolculuk' diyelim) bir tehlikesinden bahsediyor. Nedir o tehlike? O tehlike bir tür 'kendinde garkolma' durumu. Allah'la 'Ehadiyet' penceresinden sağlanan bir muhatabiyetin 'Vahidiyet' açısını ıskalamakla düşebileceği bir kötü pozisyon. Bu kötü pozisyonu 'seyr-i enfüsî' için anıyor ama 'seyr-i âfâkî' (dışsal yolculuk) hakkında ondan bahsetmiyor. Neden? Belki de yola başladığı yerden: "İkinci meşrep âfâktan başlar, o daire-i kübrânın mezâhirinde cilve-i esmâ ve sıfâtı seyredip sonra daire-i enfüsiyeye girer. Küçük bir mikyasta, daire-i kalbinde o envârı müşahede edip, onda en yakın yolu açar. Kalb âyine-i Samed olduğunu görür, aradığı maksada vâsıl olur."

Bediüzzaman'ın tehlikenin mahiyetini anlamamıza yardımcı olacak bazı örnekleri de var. Onları da hatırlayalım: "Meselâ, nasıl ki bir mülâzım, kendinde bulunan kumandanlık zevkiyle ve neş'esiyle gururlansa, kendini bir müşir zanneder. Küçücük dairesini o küllî daire ile iltibas eder. Ve bir küçük âyinede görünen bir güneşi, denizin yüzünde haşmetiyle cilvesi görünen güneşle bir cihet-i müşabehetle iltibasa sebep olur. Öyle de, çok ehl-i velâyet var ki, bir sineğin bir tavus kuşuna nisbeti gibi, kendinden o derece büyük olanlardan kendini büyük görür ve öyle de müşahede ediyor, kendini haklı buluyor."

Bu metin boyunca benim kendimce hissettiğim ise şu: İnsanın 'imanı' Cenab-ı Hakla 'Ehadiyet' mertebesinde bir muhatabiyetle gelişebileceği gibi, 'ihlası' da ancak 'Vahidiyet' mertebesinde bir muhatabiyetle gelişir. Ne demek bu? Belki biraz şu demek: İnsan Allah'a karşı biricikliğini düşünmeye başladıkça, eğer nefsini öldürmemişse, bu biriciklikten bir üstünlük de kurgulamaya başlar. İblisin ateşten yaratılmayla insana üstünlük düşlediği gibi, o da, kendisinin Allah'a karşı uyanmış olan farkındalığını bir üstünlük vesilesi bilir. Bu, Cenab-ı Hak'la, bir 'ada' muhatabiyetidir. Ada, okyanustaki biricikliği üzerinden, 'denizlerin sahibine' karşı kendi varlığına/kemaline inşa edilmiş bir bağ kurar. Kendi içinde sözlerini yalanlayacak bir kıyas bulamadığından ötürü de sigaya çekilme, mizana vurulma, istikamete çağrılma nimetinden mahrum kalır.

'Vahidiyet' ise bizi bir 'sıradağ muhatabiyetine' çağırır. Bu sıradağ muhatabiyeti evveliyetle uyanır/uyandırır ki, kendisi de mahlukattan bir mahluk, kullar içinde bir kul, acizlerden bir acizdir. Çevresine karşı uyanıklığı onu 'boyundan büyük iddialara' girmekten korur. Everestin farkında olan bir küçük tepecik, hatırında hep bu mizan durduğu için, 'zirveler zirvesi olma' iddiasına girmez/giremez. Kendisini bir 'müstakillik' olarak değil bir 'kanunun parçası' olarak gördüğünden biricikliğinin doğuracağı tehlikelerden kurtulur.

Yine yüzümüzü mezkûr esere dönelim: "Nasıl ki kanun-u saltanatın, sadrazam dairesinden tâ nahiye müdürü dairesine kadar bir tarzda cüz'î, küllî cilveleri var. Öyle de, velâyetin ve kutbiyetin dahi öyle muhtelif daire ve cilveleri var. Herbir makamın çok zılleri ve gölgeleri var. Sen, sadrazam-misal kutbiyetin âzam cilvesini, bir müdür dairesi hükmünde olan kendi dairende o cilveyi görmüşsün, aldanmışsın. Gördüğün doğrudur, fakat hükmün yanlıştır. Bir sineğe bir kap su bir küçük denizdir."

Evet. Ben de, kaynaklarımızdaki ehl-i sünnet vurgusunu, selef-i salihîn atıflarını ve sahabenin faziletine dair beyanları bu açıdan 'gerekli' ve 'kıymetli' buluyorum. Neden? Bu bağ bizi 'Vahidiyet'e gözü açık kılıyor. 'İslamî düşünce' diye tesmiye edilen şeyde, bugün bazı zirzoplar çıkıp, birer ada cür'etiyle 'herşeyi baştan yazma' teşebbüsünde bulunuyorlarsa, biraz da bu tür bir tefekkür (veya farkındalık) eksikliğinden şunu yapıyorlar. Kendilerinden öteye karşı duyarsızlaşmaları, fazilet hiyerarşisini hiçe saymaları veyahut böylesi ihtarlara kulak kapamaları onları kendi içlerinde 'mizansız' kılıyor.

Bu mizansızlıkla 'modern şatahatlar' denilecek şeyler dillerinden sâdır oluyor. Kendi 'göre'lerinde boğuluyorlar. Bilmiyorlar ki, insan kendi içinde kalarak marifetini arttırır, amma onun ihlasla muhafazası ancak dışını hatırda tutmakla olur. Çünkü dışımız bize aynı zamanda haddimizi de hatırlatır. İşte, biraz da bu nedenle, hepimiz, dışımızı bilmekle de mükellefiz. Bir kap suyu deniz sanmamanın yolu buradan geçiyor. Hem bunu sadece fertler açısından konuşmamız da yanlış olur. Cemaatlerin de bu yönde gayretlerini arttırmaları lazım. Bireylerin istikameti burada olduğu gibi grupların istikameti de burada. Bütünlüğümüzdeki dengede. Allah ayaklarımızı istikametten ayırmasın. Âmin.

Tekrarda bir şefkat var

Monotonluktan sıkıldığını biliyorum. Belki faydası dokunur. O yüzden sana bunu da yazmak istiyorum arkadaşım: Tekrarda bir şefkat de var. Ben gördüm. Bunu bana gördüren/düşündüren okuduğum bir yazardır. Ki o yazar, eserlerinde, aynı konulara sık sık değinir. Aynı hakikatlerin altını sık sık çizer. Ancak bunu bir özenle yapar. Tekrar özenle yapılırsa insanı bıktırmaz. Ne demek istedim şimdi? İzah edeyim: Eğer bir insanın 'özellikle' ve 'yeni özenişlerle' birşeyi tekrar ettiğini hissedersen sıkılmazsın. Arkasındaki kastı/ilgiyi hissedersin. Görünüşteki sıradanlığı aşarsın. Fakat aynı insan özensizce/ilgisizce ve yenilenmeyen bir emekle tekrarlar yaparsa bu seni bıktırır. Çünkü görmezden gelindiğini, aradan çıkarıldığını veya ıskalandığını düşündürür.

Niyet bu yüzden azizdir. Sevdiğinin, gözlerine dikkatle bakarak "Seni seviyorum!" demesiyle, her konuşmanın ardına farklı farklı sevgi sözcükleri iliştirmesi arasında bir fark vardır. İlkinde 'tekrar içinde bir yenidenlik' ikincisinde 'yenidenlik içinde bir tekrar' yaşanır. İşte, benim sevdiğim yazar da aynı şeyleri tekrar tekrar yazıyor, fakat bunu yeni cümleler ve bağlamlarla yaptığı için 'metni şişirmeye çalışmadığı' anlaşılıyor. Bunu farketmek beni 'aradan çıkarılmadığım' hissiyle besliyor. İnsan özenilmekten beslenir mi? Mutlaka beslenir. Allah'ın üzerimizde yarattığı açlıklardan birisi de budur.

Ehadiyeti, yani Allah'ın bütün isimleriyle her an herbirimizin yanında olduğunu, herbirimize ayrı ayrı yönelişi olduğunu ve hiçbirimizin onun, tabir-i caizse, dikkatinden kaçmadığımızı biz bu açlık sayesinde biliriz. Pardon, önce böyle bir dikkatin üzerimizde olmasını arzularız, buna şiddetli bir açlık duyarız, sonra da yaşadığımız 'bize özel' harikalar/mucizeler üzerinden bunu okur, bilir ve doyarız. Zaten ancak bu olursa (buna inanıyorsak) dua ederiz. Çünkü ancak böyle inanılırsa istenilir ve isteriz.

Fatiha'daki geçişin öğrettiği sırdır bu. Bundan umutlanırız. Dikkatten asla kaçmadığımız hissidir ki, bizi, Allah ile birebir irtibatlı, birebir ona âşık, birebir ondan ister/diler kılar. "Malikiyevmiddin." Hesap gününün sahibi ise, yani bize bir hesap soracak ise, bize ilgisi var demektir. Üzerimizde nazarı var demektir. Hesap sormak ilgi işidir çünkü. O zaman isteyebiliriz: "İyyake nabüdü ve iyyake nestain." Çünkü bizi duyar. Çünkü bizi görür. Çünkü bize ilgilidir. Geri kalan herşeye dudak kıvırabiliriz böylece. Şirk bu dudak kıvırmayla tarumar olur.

İzzetimiz de en çok buradan beslenir. Allahımız Ehad olduğu için hiçkimseye eyvallahımız yoktur. Çünkü onların üzerimizdeki gözeticinin bilişini ve tasarrufunu perdeleme imkanları yoktur.

Tekrardaki şefkate geri dönelim. İşte, bu yazar, metinlerindeki tekrarla beni güzelce teselli ediyor. Bana şefkat ediyor. Nasıl? Bu tekrar sayesinde umutlanıyorum ki: Metnin tamamını okumayı başaramamış olsam da, hatta bazı satırlarda şaşırsam da, herşeyi kaçırmamış olabilirim. Yani okuyamadığım kısımları da bir nebze okumuş olabilirim. Eğer bu mesaj, eşit şekilde metnin tüm katmanlarına nüfuz etmişse, ki bu nüfuzu en çok 'tekrar' gösterir, o halde okunmamışlar da birazcık okunmuş sayılabilir. Evet! Kaçırılanlara üzülünmez artık. Çünkü kaçırılanlar da aslında tastamam kaçırılmamıştır.

İşte, bu yüzden, o yazarın okumadığım bir metni varsa bir yerlerde, okuyamadığım için dertlenmem. Eksik kaldığımı düşünmem. Elime geçeni okumaya çalışmak bana yeter. Çünkü kelamları birbirine bir şekilde benzer. Aynı hakikatleri söyler. Aynı gerçekleri bildirir. Bu açıdan, bana hakkında sorulsa, 'o yazarın okurlarına çok ama çok şefkatli olduğunu' söylerim tam bir inançla.

Ne mutlu bana! Bir kere onu okumayı öğrenmişimdir ya! Ellerim ne kadar küçük olursa olsun içine bir dünya sığmıştır demek ki. Varlığımdan bu dünyanın yalnızca bir parçası değil bir özeti geçmiştir. Sahibim, şahitleri olamadığım, ama varlıklarından haberdar olduğum hiçbirşeyden benim mahrum etmemiştir. Hepsinden bir kaşık şu küçük damağa dokunmuştur. Şükürler olsun.

Buraya kadar bana katlanan arkadaşım. Biraz da mürşidimin şu güzel cümlelerini dinle. Belki buradan hem Kur'an'daki tekrarlara hem de bazen hata ile şikayetçisi olduğun kainatta tekrar be tekrar yaşanan fiillere gönül tazeleyen bir bakış bulursun: "Hem herkes her vakit bütün Kur'ân'ı okumaya muktedir olamaz, fakat bir sûreye galiben muktedir olur. Onun için, en mühim makàsıd-ı Kur'âniye ekser uzun sûrelerde derc edilerek, herbir sûre bir küçük Kur'ân hükmüne geçmiş. Demek, hiç kimseyi mahrum etmemek için, tevhid ve haşir ve kıssa-i Musa gibi bazı maksatlar tekrar edilmiş."

Evet, Kur'an'da çok şefkatli bir tekrar var, ama yalnız Kur'an'da değil bu tekrar. Kainatta da var. Hayatta da var. Bir döngü çerçevesinde yaşanıyor herşey. Bu döngü herşeyi herşeyin özeti haline getiriyor. Kem bahtından şikayetçi olma. Yaşadığımız özet bütünden nasipsiz değil. Onun sayesinde insanlığa söylenen hiçbirşeyi kaçırmamış oluyoruz. Şimdi yazının başında dediklerimi aklına getir ve düşün: Bu inceliği, hiçbir söylediğini/yarattığını diğerine benzetmek zorunda olmayan sonsuz bir yaratış sahibine yaptıran, rahmetinden başka, nedir sence?

Kim Allah'a daha yakın? (4)

"Bazı anlar vardır ki uçabileceğini hissedersin. Bazı şeylerin sadece senin için yaratıldığını hissedersin..." Ek Main Aur Ekk Tu filminden...

Serinin üçüncü yazısında dördüncü bir yazı için söz vermiştim. Ancak aradan zaman geçtikten sonra eteğimde dördüncü bir yazıyı dolduracak kadar malzeme olmadığını üzüntüyle farkettim. Fakat yine de, söz tutmak kabilinden, dikkatinizi çekmek istediğim şeye değinmek istiyorum. Anlatmak değil ama işaret etmek kabilinden. Belki altı yeterince dolu bir işaret de olmayacak bu. Fakat yine de işaret olacak. Parmakla gösteremese de kaşı-gözüyle işaret edecek.

Elbette kaşıma ve gözüme eski yazılarımın destek olması için 'akrebiyet' ve 'kurbiyet' kavramlarını bir miktar anmakla işe başlayacağım. Hatırlarsınız, mezkûr kavramların bir mü'minin sadece nübüvvete ve velayete bakışına değil; tarih ve sosyoloji algısına kadar daha birçok şeye tesir ettiğini ifade etmiştim. Hatta şimdi diyebilirim ki: Bir mü'minin bütün ilim ve bilim dallarına bakışı dünyasında varolan bu iki kavramın 'ikili kemal sistemine' göre şekillenir. Bu ikili kemal sisteminde akrebiyet elbette daha üst bir kemal sınıfını temsil eder. Kurbiyet ise hayatta daha çok karşımıza çıkandır. Ancak her ikisinin varlığından da haberdar olmak, bizi; hayata, bilime, tarihe, dine vs. bakışta daha istikametli kılar. Biraz daha cüretle diyeceğim ki: Varlık algımızı imanın istediği şekle sokan bu ikili kemal sistemini doğru bir şekilde anlamamızdır.

Kavramların ne anlattığına dair daha detaylı izahları serinin önceki yazılarına havale ederek, bu yazıda, akrebiyetin kurbiyetin tekdüzeliğine vurduğu Ehadî darbeyi ele almak istiyorum. Evet, biz, Allah'ın Ehad olduğunu daha çok akrebî tecellilerinden farkederiz. Kurbiyetle ilgili şeyler, 'özel ihsanlar' olmaktan çok, bizi ve benzerlerimizi müşterek kılan 'genel ihsanlar' kabilinden olduğundan, onlardan Ehadiyete uzanmak zordur. Hepimizin iki göze, iki kulağa, iki kola sahip oluşu; her ne kadar bunlar pahabiçilmez bağışlar olsa da; bizi 'bize özel muhatabiyetlere' karşı duyarlı kılmaz. Tabir-i caizse: Daha özel hissettirmez.

Herkesin işini düzenli bir şekilde yaptığı ve maaşını aldığı bir fabrika düşünelim. Bu düzeyde bir ilişkiyle 'patronun duyarlılığına' ve 'her personelle ayrı ayrı ilgili olduğuna' dair bir bilişimiz olmaz. Ancak acilen paraya ihtiyacı olan bir personelin patrondan özel bir ikramiye alması veya çocuğu doğan bir personele patron tarafından hediye yollanması veya hasta olduğu için verimi düşmüş bir personele patronun telefon edip halini-hatırını sorması... işte bunlar patronunuzu farklı bir şekilde yanımızda hissetmemizi sağlar.

Peki, ne değişti? Bir önceki ilişki düzeyinde patronun varlığından haberdar değil miydik? Hayır, farkındaydık. Fabrikayı onun idare ettiğine inanmıyor muyduk? Evet, inanıyorduk. Bu sorulara cevabımız mezkûr olaydan önce ve sonra değişmedi. Ancak şu oldu: Patronun diğerlerinden ayrı ve özel olarak bize bulunduğu ihsan veya teveccüh, bizimle ayrıca da ilgili olduğunu gösterdi bize. İşte, biz, Ehadiyet ve Vahidiyet arasındaki nüansı, aslında hakikati aktarmakta pek de eksik olan, bu temsille anlamaya çalıştık. Fakat bu örneği beğenmeyenleri, 1. Lem'a'ya, yani Hz. Yunus aleyhisselam kıssasına havale etmem kaçınılmaz:

"Müsebbibü'l-Esbabdan başka bir melce olamadığını aynelyakin gördüğünden, sırr-ı ehadiyet, nur-u tevhid içinde inkişaf ettiği için, şu münacat birden bire geceyi, denizi ve hût'u musahhar etmiştir."

Biz, her neye baksak, Allah'ın Ehadiyetiyle (yani ona has tecellileri ve onu bütünün içinde onu gözetir ilgisiyle) yanında hazır ve nazır olduğuna inanarak bakarız. Çünkü izlerini her yerde görürüz. Evet, her birimizin benzer şekilde iki gözü, iki kulağı, iki kolu ve bir yüzü vardır. Ancak onlar öyle gözler, öyle kulaklar, öyle kollar ve yüzlerdir ki, her birisi, bir diğerine benzemez. Hem benzer hem benzemez. Benzedikleri yerlerde Allah'ın Vahidiyetine delil buluruz. Benzemedikleri yerde Ehadiyetine şahit oluruz.

İşte, kanaatimce, Ehadiyete mazhar olduğumuzu farkettiğimiz her nakış, aynı zamanda, akrebiyetten nasipdar olduğumuzu hissettiğimiz bir bakıştır. Yani Allah'ın bütün kullar ve hatta mahluklar içinde bizi kendisine yakınlaştırdığını, özel ihsanlarda bulunduğunu, akrebiyet üzerinden onunla ayrı ve özel bir ilişki kurduğumuz anlarda farkederiz.

Demek akrebî yakınlaşmanın izleri kurbî yakınlaşmanın izleri içinde bizi Allah'la daha farklı bir şekilde muhatap ediyor. Bunu, ben, Fatiha sûresi üzerine yaptığım bir tefekküre dair "O tefekküründen sen tefekkürüne..." isimli yazımda ele almaya çalışmıştım. Hakikaten de Fatiha'da 'Malikiyevmiddin'den 'İyyake na'büdü...'ye atlanan eşik, Allah'ı 'o' olarak anmaktan 'sen' olarak anmaya bir geçiştir. Bediüzzaman bunu 'gaibane' ve 'hazırane' muhatabiyetler olarak isimlendirir. Vahidiyet gaibane muhatabiyete, Ehadiyet hazırane muhatabiyete bakar. Akrebiyet hazırane muhatabiyete, kurbiyet gaibane muhatabiyete bakar. Rahman gaibane muhatabiyete, Rahim hazırane muhatabiyete bakar. Şimdi, bu kısmı çok uzun tuttuğum için, aceleyle asıl meseleye geçiyorum:

Biz biyolojiye bakarken neden 'maymundan gelip mükemmele giden' bir insan tasvir etmiyoruz? Veyahut bizim toplum idealimiz neden seküler sosyoloji anlayışında olduğu gibi mevhum bir gelecekte, bir ütopyada değil de, Asr-ı Saadet diye tarif ettiğimiz bir zaman diliminde, çoktan gerçekleşmiş ve imrenilir oluyor? Biz neden teknolojik icadları insan eliyle 'yoktan yaratılmış şeyler' olarak değil, peygamberlerin mucizeleriyle kapılarını araladığı 'öğretilmiş hayaller' olarak görüyoruz? Neden tarih bizim için 'vahşetten medeniyete' değil de 'peygamberden peygambere' bir seyir izliyor? Neden bizim dinimizin istikbali gelecekte bir yerde değil de ilk müslüman nesillerin ellerinde/işlerinde yeralıyor? Neden bizim ilk insanımız yarı-maymun yarı-insan bir canavar değil de cennetten düşmüş yarı-melek yarı-insan (bu ifadeyi insanın özündeki melekî yöne atıf yapmak için kullandım) bir peygamber?

"Ebnâ-yı mazi'den muradım, İslâmların gayrısından onuncu asırdan evvel olan kurûn-u vusta ve ûlâdır. Amma millet-i İslâm, üç yüz seneye kadar mümtaz ve serfiraz ve beş yüz seneye kadar filcümle mazhar-ı kemâldir. Beşinci asırdan on ikinci asra kadar ben 'mazi' ile tabir ederim, ondan sonra 'müstakbel' derim."

Bütün bu soruların cevabı bence akrebiyet ve kurbiyet kavramlarını doğru anlamakta saklı. Bu iki kavramı, isim/tanım olarak zihnimizde tutalım veya tutmayalım, kabul ettiğimiz için nazarlarımız değişiyor. Biz bu sorulara modern medeniyetin dayattığı şekilde 'az gelişmişten-çok gelişmişe' mantığıyla cevap vermiyoruz, çünkü Allah'ın o kurbî düzene akrebî bir yakınlaştırmayla, yani Ehadî dokunuşlarla, ayrıca yön verdiğini biliyoruz. Allah'ın kainatı yaratıp öylece bıraktığına ve artık salt insanlığın kendisini geliştirmeye çalıştığına inanmıyoruz ki, sırf kurbiyetle gelişebilir bir âlem tahayyülümüz olsun veya ahirzamanın hayırsız çocukları Asr-ı Saadet'in salih evlatlarını geçsin.

Biz hem akrebiyete hem kurbiyete inanıyoruz. Bu yüzden insanlığın her çağı, bizim inancımıza göre, özel ihsanlarla kurbî açıklamaları anlamsız bırakabilecek bir yapıya ve düzene sahip. Ve yine bu yüzden Fahr-i Âlem aleyhissalatuvesselamın dizinin dibindeki o insanlara bugünün hiçbir süper modern aydını ve entelektüeli yetişemiyor. Hadis-i şerifin ifadesiyle; onların bir dirhem sadakasına sonrakilerin dağlar kadar altınları kavuşamıyor. Hem çünkü varlığı sadece kurbiyetle açıklamaya çalışmak bizi ya deizme, ya determinizme veya evrime götürür. Akrebiyeti reddetmek kurbiyet anlayışını giderek neden-sonuç ilişkisine hapseder. (Bir deist olarak ölen Yaşar Nuri Öztürk buna ne ibretlik bir delildir.) Her şekilde burnumuzun batacağı çamur aynıdır. Varlığı Allah'ın kurup kendi haline bıraktığı bir saat şeklinde açıklamak.

Düş ama düşkünleşme yalnızlığına...

“Tek bir solucan bile, sırf varlığıyla, nasıl da sıfırlıyor tüm kibirli iddiaları...” Yiğit Bener, Öteki Kâbuslar’dan.

Güneşin yeryüzünü kaplayıp kuşatması ‘Vahid’in tecellisine misaldir. Herbir şeffaf parçada aksinin bulunması da ‘Ehad’in tecellisine. Başlarken bir itiraf: Nurcular olarak ‘Ehadiyet’e dair konuşmayı ayrıca severiz. Neden? Çünkü Ehadiyet tefekküründen marifete ulaşmanın ‘Vahidiyet’ tefekkürüne kıyasla daha ‘kolay/suhuletli’ olduğunu düşünürüz. Yani, Vahidî yol ‘küllü kuşatabilecek kadar güçlü bir fikir’ gerektirirken, Ehadî yol ‘küllî olanı sezmeye yeter bir basiret’ ister. Zevkli gelir. Mürşidim bu sadedde diyor ki:

“Kur’ân-ı Mu’cizü’l-Beyan, hadsiz kesret-i mahlûkatta tezahür eden vâhidiyet içinde ukulü boğmamak için, daima o vâhidiyet içinde ehadiyet cilvesini gösteriyor. Yani, meselâ, nasıl ki güneş ziyasıyla hadsiz eşyayı ihata ediyor. Mecmu-u ziyasındaki güneşin zâtını mülâhaza etmek için gayet geniş bir tasavvur ve ihatalı bir nazar lâzım olduğundan, güneşin zâtını unutturmamak için, herbir parlak şeyde güneşin zâtını, aksi vasıtasıyla gösteriyor. Ve her parlak şey kendi kabiliyetince güneşin cilve-i zâtîsiyle beraber, ziyası, harareti gibi hassalarını gösteriyor.”

Fakat bu yazıda, Ehadiyet tefekkürüne duyduğum aşkın rağmına, kendimce bir endişeme dikkat çekmek istiyorum. Belki kendimde de kabuklarını gördüğüm bir yarayı azıcık arzetmek arzuluyorum. “Nedir bu endişe a telaşesi bol çocuk?” derseniz cevaben derim ki: Ehadiyet’in, Allah’ı tanımaktaki pratikliğinin yanında, gölgesindeki seyyahları ‘niyazdan naza geçirmeye’ meyyal bir yapısı var. Nasıl? Açayım. Mesela: Teşhis ettiğin biricikliği yanlış yorumlayabilirsin. Allah’ın ‘sana özel’ tecellileri aramaya kodlandığın bir düzlemde bu ‘sana özel’in aynı zamanda ‘senin özelliğin’ anlamına geldiğini sanabilirsin. Üzerindeki has sanatı ‘seçilmişliğinin kanıtı’ sanrılayabilirsin. İblis gibi “Beni ateşten onu topraktan yarattın!” diyebilirsin. Bu yanlış inanışla Allah’a karşı kem iddialarda, hafazanallah, bulunabilirsin. Meleklere hocayken şeytanlara malzeme olabilirsin.

Hatta diyebilirim ki arkadaşım: Tüm mütekebbir iddialar buradan besleniyor bence. (Allahu’l-a’lem.) İnsan kendisindeki arızî biriciklikle Allah’ın hakiki biricikliğini karıştırıyor. ‘Olmasa da olur’ ile ‘Olmazsa olmaz’ı ayıramıyor. Parıltıyla güneşi farkedemiyor. Yani, Ehadî bir keşfediş Vahidî bir haddini bilmeyle dengelenmezse, vartalara yuvarlanmak mümkünleşiyor. Bütünü unutmak parçayı varlığında sarhoş ediyor.

Evet. Doğru. Sen özelsin. Kendin olmakta biriciksin. Ama biricikliğin seni vazgeçilmez kılmaz. Yaratılış cihetiyle sair mahlukatın üstüne çıkarmaz. Bunu bilmelisin. Kibrinin kulağını çekmelisin. Çünkü Allah’ın yalnızca senin Rabbin değil Rabbü’l-âlemin’dir. Ve yaratılan ‘zorunlu kalınan’ değildir. Ancak yaratan alternatifsizdir. Ancak o ‘Olmazsa olmaz’dır. Ki Vacibü’l-Vücud ve Vücub-u Vücud gibi kavramlar biraz da buna bakıyor. Yani: ‘Olmazsa olmaz olan yalnız O’dur (c.c.).’ Tıpkı 17. Lem’a’da dendiği gibi:

“Ey insan! Kur’ân’ın desâtirindendir ki: Cenâb-ı Hakkın mâsivâsından hiçbirşeyi ona taabbüd edecek bir derecede kendinden büyük zannetme. Hem sen kendini hiçbir şeyden tekebbür edecek derecede büyük tutma. Çünkü mahlûkat mâbûdiyetten uzaklık noktasında müsâvi oldukları gibi mahlûkiyet nisbetinde de birdirler.”

Mü’min dillerinin bal u şekeri Fatiha’nın da bu sırla başlaması ‘dengeyi daha yolun başında ders almak’ açısından ayrıca hikmetli. Evet. İman ‘elitik bir kibir alanı’ değildir. “Velâyetin, şeyhliğin, büyüklüğün şe'ni tevazu ve mahviyettir, tekebbür ve tahakküm değildir.” Çünkü Allah sadece senin Rabbin değildir. O Rabbü’l-alemîndir. Yani âlemler Rabbidir. Sense o âlemler içinde yalnızca bir âlemsin. Dünya senin merkezinde dönmüyor. Tek murad edilen sen değilsin. Sebeplerden bir sebepsin. Nedenlerden bir nedensin. Kullardan bir kulsun. Biriciklik sanrın daha başlarken elinden alınıyor ki haddini bilesin.

“Meselâ: Bir bahçeyi sulayan cetvelin deliğini açmayan adam o bahçenin kurumasına ve o nimetlerin ademine sebep ve illet oluyor. Fakat o bahçenin nimetlerinin vücudu, o adamın hizmetinden başka, yüzer şerâitin vücuduna tevakkufla beraber, illet-i hakikî olan kudret ve irade-i Rabbâniye ile vücuda gelir. (...) Evet, iktiran ayrıdır, illet ayrıdır. Bir nimet sana geliyor. Fakat bir insanın sana karşı ihsan niyeti o nimete mukarin olmuş. Fakat illet olmamış. İllet rahmet-i İlâhiyedir. Evet, o adam ihsan etmeyi niyet etmeseydi o nimet sana gelmezdi, nimetin ademine illet olurdu. Fakat, mezkûr kaideye binaen, o meyl-i ihsan, o nimete illet olamaz. Ancak yüzer şerâitin bir şartı olabilir.”

İkincisi: Yine yalnızlığın elimizden alınışı ile yapılan, ama bu defa had bildirmeyen, aksine duvar kıran bir teselli. Fatiha’nın hatırlatması buna da muvaffak oluyor. Çünkü böylelikle ‘Rabbi Allah olan herşeyle’ bir kardeşlik oluşuyor aramızda. Benim Rabbim, senin de Rabbin, onun da Rabbi, herşeyin Rabbi... O halde çokluk içinde tekliğimizden korkarak yaşamamalı. O çokluğun sahibi bir. Dizginleri hep Onun elinde. Hareketleri hep Onun kontrolünde. Onlar da bizim durumumuzda. Demek biz bu durumda da yalnız değiliz. Her yolun acemisi ‘tek aceminin kendisi olmayışıyla’ teselli bulur. Fatiha yolun başında “Endişelenme, üzülme, daha neler neler bu yolda senle beraber...” demekle de bir mutluluk sağlıyor. Ötekine olan korkumuzu alıyor. Ötekisizlikten gelen korkuyu da...

Üçüncüsü: Bir de bundan ötede, Rabbü’l-âlemin hakikatinin ihtarı içinde, bir diğer had bildiriş var ‘bilme’ yönüyle. Elhamdülillah. Yani, âleminde yansıyanlardan hareketle tanıdığın Allah’ın sırf marifetinden ibaret olmadığını, daha yarattığı âlemler sayısınca aynaları, delilleri ve şahitleri bulunduğunu, bu yönüyle ‘bilme’ noktasında da bir nihayet kibri duymaman gerektiğini görmen dersi var. Şöyle özetleyeyim bunu da: Hakikat asla ‘benbenciler’in malı olamayacak! Şimdi baştan beri söylemeye çalıştıklarımı toparlayayım arkadaşım: Allah Rabbü’l-âlemin: Yani yalnızca ‘senin’ değil. Allah Rabbü’l-âlemin: Yani sen ‘yalnız’ değilsin. Allah Rabbü’l-âlemin: Yani yalnız senin ‘bildiğin kadar’ değil. Bu da benim Rabbü’l-âlemin tefekkürüm. Ama bitirirken birşeyi daha kulağına küpe etmeliyim arkadaşım: “Rabbü’l-âlemin” tefekkür ettiğimden ibaret de değil. Payını aramayı unutma.

'Bize özel' okumalar...

Bayram tatili münasebetiyle evdeyim. Dışarı çıkıp gezme huyum da pek olmadığından hepten kapandım. Hint filmleri izliyorum. Pek de kendilerine saygı duymadığımız aşk hikayeleri bunlar... Ama kesinlikle komikler. Kanaatimce Hint filmlerinin, İran filmlerinden en üstün yanı; hüznü bile neşeyle anlatmaları. İran filmleri acayip kederlidir. Sonu mutlu bitenlerde bile damağınızda keder kalır. Her neyse... Hayata öğrenci nazarıyla bakarsan herkes öğretmendir. Ben de öyle düşündüğümden, bu filmlerde geçen diyalogları daha bir dikkatle dinlerim. Tesadüfe tesadüf edilmeyen bir âlemde işittiklerimizin bile bize işittirilmesinde bir hikmet/uyandırıcılık olmalıdır.

Böyle uyandırıcı cümlelerden birisine de başrollerini İmran Han ve Karina Kapoor'un paylaştığı Ek Main Aur Ekk Tu (2012) filminde rastladım. Finale yakın bir yerde, hayatını yeniden başlatmaya karar veren esas oğlanımız şöyle aktarıyordu o geceki ruh halini izleyenlere: "Bazı anlar vardır ki, uçabileceğini hissedersin. Bazı şeylerin sadece senin için yaratıldığını hissedersin..." (Film içinde ayrıca sıradanın aslında sıradan olmadığına veya 'sıradanın harikalığı' dediğim şeye çok vurgu vardı.)

Bu cümle nedense beni alıp 1. Lem'a'ya götürdü. Orada Üstad Hazretlerinin, Hz. Yunus'un kıssası içinde öğrettiği uyanışın özeti geldi aklıma. Ki o özetin özeti; Kenan Demirtaş abiden yıllar evvel ders aldığıma göre, şu cümlesidir: "Müsebbibü'l-Esbabdan başka bir melce olamadığını aynelyakin gördüğünden, sırr-ı ehadiyet, nur-u tevhid içinde inkişaf ettiği için, şu münacat birden bire geceyi, denizi ve hût'u musahhar etmiştir."

Sırr-ı ehadiyetin, nur-u tevhid içinde inkişaf etmesi... İnsanın çevresindeki olayları okuyarak, onların içinde kendine özel olanı/oldurulanı görebilmesi. Büyük bir uyanış gerçekten. İmam-ı Mübin'in şahit olduğumuz kısmını oluşturan Kitab-ı Mübin'in bize özel yazılan/yalnızca bizim şahit olduğumuz cümlelerinin keşfi. Allah'ın, herkesin Allah'ı olduğu kadar bizim de/benim de Allahımız/Allahım olduğunu farketme. Doğrudan muhatap olma. Esmadan şuunata yükselme.

Fatiha'da aşılan o büyük eşik: "Hesap gününün sahibi odur" dedikten sonra, "Yalnız Sana kulluk eder ve yalnız Senden yardım dileriz"e yapılan dev sıçrayış. Aslında külliyatın bütünü bu sıçrayışı bize anlatan ve öğütleyen derslerle dolu.

Metin Karabaşoğlu abi, derslerinde, vahidiyet-ehadiyet denkleminin Bediüzzaman'ın bütün külliyatı kuşatan sistemlerinden birisi olduğunu söylüyor. Hatta ehadiyet sırrına uyanışının, onun Eski Said'den Yeni Said'e dönüşümünün köşetaşlarından birisi olduğunu aktarıyor sıklıkla. Ben, bunun benzeri bir denklemi kendimce 11 ve 23. Sözler'de gaibane-hazırane muhatabiyetler ekseninde okuyorum. Daha evvel bu yolculuktaki bir adımım olarak karaladığım "O tefekküründen Sen tefekkürüne..." isimli yazıda biraz detaylı bir şekilde bahsettiğim fikrin özü şu:

Allah'ın yarattıklarını ve vahyini ne kadar birebir üzerine alınırsan, Allah'la muhatabiyetin de o derece gelişiyor. Bunun geçişi de, her iki sözde de vurgulandığı şekliyle, varlığı sana gönderilmiş mektuplar gibi algılamaya başlaman. Hatta daha geriye gider de Birinci Söz'den hemen sonraki Ondördüncü Lem'a'nın İkinci Nüktesi'ne bakarsak, orada da Bismillahirrahmannirrahim'deki Allah'tan Rahman'a, oradan da Rahim'e geçiş, insanî arşa ulaşmak olarak aktarılıyor.

"Yani, Bismillahirrahmanirrahim, yukarıdan nüzûl ile, semere-i kâinat ve âlemin nüsha-i musağğarası olan insana ucu dayanıyor. Ferşi arşa bağlar; insanî arşa çıkmaya bir yol olur."

Peki insanî arş nedir? Beni anladığım; insanî arş, insanın artık varlığı aşıp arkasında bıraktığı bir alan değil. Aksine, tıpkı Efendimizin miracı gibi, varlıkla beraber çıkılan bir yer. Orada varlığı unutmuyor veya görmezden gelmiyor (Vahdetü'ş-Şuhud) veya inkâr etmiyorsunuz (Vahdetü'l-Vücud). Artık varlık alanının tamamı size özel yazılmış mektuplara, kasidelere dönüşüyor. Bütün bunların, herkes için yaratıldığı gibi, size özel de yaratıldığını okuyorsunuz. Allah'tan Rahman'a geçiş, herkes'ten biz'e; Rahman'dan Rahim'e geçiş, biz'den ben'e geçişin ifadesi oluyor. Kanaatimce Rahman ismini ehadiyet düzleminde Rahimiyet olarak görüyoruz. Rahimiyeti de vahidiyet düzleminde Rahmaniyet olarak okuyoruz.

Bediüzzaman'ın külliyat içinde Mevlana Celaleddin-i Rumî'den bahsettiği birkaç yerden birisine gelelim şimdi. Orada da Bediüzzaman, yine yukarıdaki manaya yakın bir şekilde arş ifadesini varlığı kendine gönderilmiş mektuplar gibi okumaya yakın bir şekilde tefsir ediyor:

"Fikren arşa çıkan, Celâleddin-i Rumî gibi diyebilir: 'Kulağını aç! Herkesten işittiğin sözleri, fıtrî fonoğraflar gibi, Cenab-ı Haktan işitebilirsin.' Yoksa, Celâleddin gibi bu derece yükseğe çıkamayan ve ferşten arşa kadar mevcudatı ayna şeklinde görmeyen adama 'Kulak ver, herkesten kelâmullahı işitirsin' desen, mânen arştan ferşe sukut eder gibi, hilâf-ı hakikat tasavvurât-ı bâtılaya giriftar olur."

Tam kuşatamıyorum arkadaşlar, ama bu arş meselesinde, Fatiha'da atlanan eşikte, vahidiyet-ehadiyet denkleminde, gaibane ve hazırane muhatabiyetlerde; varlığı, 'kendine özel yazılmış yanlarıyla okumaya çalışmak'la ilgili birşeyler var.

Bu bir 'O tefekkürü' değil yalnızca. "Allah bir yılda şu kadar yağmuru şöyle şöyle gönderiyor. Şu kadar ağaç şu şekilde hayatta kalıyor. Şu kadar zamanda şu kadar çiçek açıyor..." şeklinde değil. Bunların ötesinde, biraz daha detaya girip 'bize özel' olanları da yakalamaya çalışma meselesi. Allah'ın ehadiyetini müşahede etme bu.

Belki Hz. Yunus'un da yaşadığı uyanış buna benzer birşey. Nur-u tevhid (herşeyi yaratan Allah) ışığında sırr-ı ehadiyet (bana özel şeyler yaratan Allah) rengini görme. Belki Bediüzzaman'ın, tevafuklara bu kadar vurgu yapmasının sırrı da bu. Tevafuklar, avama da nasip olan 'bize/ben'e özel' okumalarıdır. Ben'e özel okumalarını geliştirenler ancak, Münacaat Risalesi gibi bir duayı edebilirler... Yani bütün mesele; 'bazı şeylerin sadece bizim için yaratıldığını' hissetmede. O zaman biz de esas oğlanımızın atladığı türden çok daha üst bir eşik atlayabiliriz. Bu sayede, beyazperde, bizim için öğretici şeyler söyleyebilir.