Neden Allah'a sığınırız?

"Ey iman edenler! Seslerinizi Peygamber'in sesinin üstüne yükseltmeyin. Birbirinize bağırdığınız gibi, Peygamber'e yüksek sesle bağırmayın; yoksa siz farkına varmadan amelleriniz boşa gidiverir. Allah'ın elçisinin huzurunda seslerini kısanlar, şüphesiz Allah'ın kalplerini takvâ ile imtihan ettiği kimselerdir. Onlara mağfiret ve büyük bir mükâfat vardır." (Hucurat sûresi, 2-3)

Talebe olmanın detaylaşmakla ilgisi üzerine evvel de yazmıştım. Demiştim ki: "Mürşidin, yanında susmayı sevdiğin kişidir." Bunu derken de ışığımı Hucurât sûresinin ikinci ve üçüncü ayetlerinden almıştım. Orada sahabeye öğütlenen 'az sesliliğin' ilk öğrenciler üzerinden sonraki bütün talebelere bir ders olduğunu ifade etmiştim. Ancak bunu derken şuna da dikkat çekmeyi unutmamıştım yanlış hatırlamıyorsam: İslam'ın beklediği teslimiyet asla 'hiçbir şeyi sorgulamamak' değildi. Yani 'mutlak bir sessizlik' değildi. Ya neydi?

Az seslilikti. Kendini detaylaştırmaktı. Aslolmayı terketmekti. Dinletmek yerine dinlemekti. Öğretmek yerine sormaktı. Değişmesi gerekenin kendisi olduğunu kabulle bükülmeye başlamaktı. Irwin Yalom'un Bugünü Yaşama Arzusu'nda dile getirdiği gibi: Tedavi, suçlamanın bitip sorumluluğun kabul edildiği noktada başlardı. Tüm siyer kaynakları haber veriyordu ki: Sahabe, Efendimiz aleyhissalatuvesselama soru sormanın edebini iyi bilen 'zeki muhatapların' oluşturduğu talebelerden müteşekkildi. Yani sahabe, sesini alçaltmasını bilmiş, ama büsbütün bir sessizliği de seçmemişti. Peki, ne idi 'az seslilik' ile aslında murad olunan?

Modern zamanlar, aynı zamanda, sıradışılıkla baştan çıkmış bireylerin kişisel akledişlerini her türlü nakledişe tercih ettiği zamanlar... En küçük farkındalıklar bile bin yıllık tecrübeleri gözden düşürüyor. Geleneğe sahip olmaktansa modern olmanın, birşeyin devamı olmaktansa ilk olmanın, bir sıradağın parçası kalmaktansa ada olmanın, kadim olmaktansa yeni olmanın tercih edildiği zamanlarda yaşıyoruz. Kubbeyi Yere Koymamak'ta merhum Turgut Cansever Hoca'nın da dikkat çektiği gibi 'yapılmamışı yapmayı' 'yaratılmışla uyumlu olmaya' tercih ediyoruz.

Sesimiz kesinlikle kısık değil. Ve artık öğrenci değiliz. Dağların karşısında gökdelenlerle gürüldüyoruz. Bize güzel göründükten, yok yok, sadece diğerleri arasında farkedilmemizi sağladıktan sonra, yapacağımız hiçbir şeye 'uyum' denilerek engel olunamaz. Kainatın düzeni izin verdiğimiz ölçüde varlığını devam ettirebilir. Eğer kurumaları daha uygun görünüyorsa nehirler kuruturuz. Yolumuzdan çekilmeleri gerekiyorsa her canlıyı öldürürüz. Sesimizle baştan çıktık çünkü. Modern zamanlar; bireyi; kendi keşfi, aklı, sesi, eseri, yorumu, düşüncesi ve kanaati ile baştan çıkardı. Kendinin mecnunu etti. Mimaride gökdelenle ortaya çıkıyorsa bu arıza, itikadda da modernizm/bid'a olarak kendisini gösteriyor. Herkes sıradışı olmaya/söylemeye çalışıyor.

"İşte; dalâlette, iktidarsızlar muktedir görünmeleri ve ehemmiyetsizler şöhret kazanmaları içindir ki, hodfuruş, şöhretperest, riyâkâr insanlar ve az birşeyle iktidarlarını göstermek ve ihâfe ve ızrar cihetinden bir mevki kazanmak için ehl-i hakka muhalefet vaziyetine girerler. Tâ görünsün ve nazar-ı dikkat ona celb olunsun. Ve iktidar ve kudretle değil, belki terk ve atâletle sebebiyet verdiği tahribat ona isnad edilip ondan bahsedilsin. Nasıl ki böyle şöhret divanelerinden birisi namazgâhı telvis etmiş, tâ herkes ondan bahsetsin. Hattâ ondan lânetle de bahsedilmiş de, şöhretperestlik damarı kendisine bu lânetli şöhreti hoş göstermiş diye darbımesel olmuş."

Bugün biz de kainatın, insanlığın, fıtratımızın yüzüne pisliyoruz sırf bizden bahsedilsin diye. Çevre kirliliği dediğimiz şey, işte, yine bir farkedilme arzusunun, külliyetli bir pislemenin eseri değil mi? Uyum sağlamak yerine farklı ve farkedilir olmanın rekabetine kapılmışız. Aklımıza birşeyler geliyor. Kendi fikrimizi, sesimizi, eserimizi her fikirden, sesten, eserden yüksekte görüyoruz. Bu görüş her türlü tecrübeyi anlamsızlaştırıyor. Hatta rakipleştiriyor. Sünnet-i seniyyeyi küçümsemenin, sahabeyi önemsizleştirmenin, İslamî mirası modern faydalar üzerine elinin tersiyle itebilmenin dayanağı bu. Başka sesler karşısında sesimizin kısılmasına karşıyız. Bir mürşidin karşısında talebe olmaya karşıyız. Aslolmak yerine detay kalmaya karşıyız. Kendi başımıza bütün olmak varken parça olmaya karşıyız. Ve gerekirse bunun için her bütünlüğü parçalarız.

Bugün Hikmetü'l-İstiaze Risalesi'ni okurken farkettim istiaze ile istiğfar arasındaki ilgiyi. Mürşidim diyor ki orada: "Nefsini ittiham eden, kusurunu görür. Kusurunu itiraf eden, istiğfar eder. İstiğfar eden, istiâze eder. İstiâze eden, şeytanın şerrinden kurtulur. Kusurunu görmemek, o kusurdan daha büyük bir kusurdur. Ve kusurunu itiraf etmemek, büyük bir noksanlıktır. Ve kusurunu görse, o kusur kusurluktan çıkar. İtiraf etse, affa müstehak olur." İstiaze ne peki? En kısa anlamı: "Allah'a sığınmak." Her Kur'an okuması öncesinde tekrar ettiğimiz bir söz, yok yok, bir işlem bu. 'Euzübillahimineşşaytanirracim' diyoruz. Neden diyoruz? Büyük bir mürşidin karşısına oturacağız. Mürşidin karşısına oturmak, talebe olduğun şuurunu edinmeden/ tazelemeden mümkün olabilir mi?

Demek biz de her 'euzü' değişimizde aslında mezkûr işlemden geçmiş oluyoruz. Tersten gidelim: İstiaze ediyoruz, çünkü istiğfar edeceğimiz şeylerimiz var. Allah'a sığınmamız gereken yaralarımız var. Düşmeye müsaitiz. Kabul ettik bunu. Kayyum olanın ayakta tutuşuna kaçıyoruz. Kandırılmaya müsaitiz. Kabul ettik bunu. Hak olanın hakikatine koşuyoruz. Hataya müsaitiz. Kabul ettik bunu. Gaffar olanın affedişine sığınıyoruz. Sığınmayı seçtiğimiz anda varlığımız ikileşiyor. Kaçtığımız bir kendimiz var. Bir de olmak istediğimiz kendimiz. Bir kaçtığımız yer var. Bir de olmak istediğimiz yer. İkilik üzereyiz. Kabul ettik bunu.

'Kaçtığımız kendimiz' ve 'olmak istediğimiz kendimiz' arasında talebeye dönüşüyoruz. Değişmesi gerekenlerin olduğunu kabulle tedaviye açık hale geliyoruz. İstiaze istiğfarı, istiğfar itiraf edilmiş kusurları, itiraf edilmiş kusurlar ise nefsimizi ittihamı beraberinde getirdi. Çünkü onlarla edinilmiş şuurun sonucuydu. Kendimize karşı tetikteyiz artık. Şeytanın işi kolay değil. Karşısında zaaflarının farkında bir birey var. Bir istiaze bütün bunları yapıverdi. Nefsimizden memnun değiliz. Sesimizi kıstık. Biz bir başka 'ben' olmaya geldik. Kur'an'ın başına bu yüzden oturuyoruz. Bu yüzden şeytanın bizi getirebileceği her halden, Allah'ın bize lütfedeceği her hayra sığınıyoruz. Mü'minûn sûresinde bize öğretildiği gibi yakarıyoruz: "De ki: Ey Rabbim, şeytanların vesveselerinden Sana sığınırım. Onların yanımda bulunmalarından da, ey Rabbim, Sana sığınırım."

Parçamız hepimizi baştan çıkarabilir

Tasavvuf, bıraktığı ilmî mirasa bakıldığında, bir bilgi/marifet üretim şeklidir. İçine girildiğinde bir rıza/marifet arayış şeklidir. Hem üretilenin hem aranılanın talibi üzerinde bıraktığı etkiye bakıldığında görülen sonuçlardan ikisi huzur ve heyecandır. Yani; bu yola giren insanın, üretilmiş bilgiden istifade ederken de bizzat kendisi tecrübe ederken de, duyduğu iki şey budur. Tasavvuf mesleğince marifet yolunda ilerlenirken, kişi, elde ettiği marifetle kalbindeki boşluğu doldurur, mutmain olur ve bu tatmin hissini ziyadeleştirmeye acıkır. Bu sonuçlar, ehlini, mesleğinde daha gayretli kılar. Zevk ve şevk diye de ifade bulan bu iki şeyin tasavvuf mirasına kattıklarına paha biçilmez. Bin yıldır İslam'a ve imana yaptıkları hizmet ise ortadadır.

Peki, tasavvuf bu huzuru ve heyecanı nasıl sağlar? Kanaatimce: Tasavvufun bu alandaki başarısı onun enfüsteki başarısından kaynaklanmaktadır. İnsanın içdünyası olarak da isimlendirebileceğimiz enfüs, afakî sahaların aksine, bilgi için çok uzaklara gitmeyi gerektirmez. Hem ona ihtiyacını farketmek de öteki gibi zor olmaz. Her insan doğuştan varoluşun yaralarıyla yaralıdır ve bu yaraların kapanması için, Kur'an'da da buyrulduğu gibi, Allah'ın zikrine muhtaçtır. Yarasına iyi gelecek ilaç kendisine sunulduğunda, Bediüzzaman'ın 7. Söz'deki temsilde altını çizdiği şekilde, 'bir parça tecrübe etmesi' ikna olması için yeter.

Hadi, bunu, bir temsille azıcık daha anlaşılır kılmaya çalışalım: Hiçbir teknolojiyle teması olmayan bir köylüye suyu sevdirmek elbette ceptelefonunu sevdirmekten kolaydır. Kolaydır, çünkü ona ihtiyacının farkındadır. Doğuştan susuzlukla yaralıdır. Susuzluğun kötü birşey olduğunu ve su içmenin de bu yaraya iyi geldiğini bilmeyen insan yoktur. Ancak ceptelefonunda bu durum geçerli değildir. Misalimizdeki köylü ceptelefonunun yoksunluğuna dair hiçbir yaraya sahip değildir. Öyle bir boşluk tanımamıştır. Öyle bir sancı tecrübe etmemiştir. Elde edince ulaştıracağı faydalara inanması, suyun, hemen tecrübe edebildiği faydalarına inanmasından daha zordur. İşte tasavvuf mesleğinin diğer yollara nazaran sağladığı yüksek başarıyı biraz böyle anlayabiliriz.

Tasavvufun Kur'an ve sünnetle gelen marifetin izlerini kendinde bulmaktan hareketle ulaştırdığı marifet herkesin açlığını farkettiği yaralara merhem sürer. Merhemin iki etkisi vardır. 1) Yaralar iyileştiği için huzur duyarsınız. 2) Sair yaralarınıza deva olacak diğer merhemlerin peşine düşersiniz. Tasavvufun bu yolu Kur'an'da 'kendi nefislerinden gösterilecek deliller' ifadesiyle delillidir. Madem bu bahse dokunduk. Ayetteki ifadenin kısa bir mealini tam olarak alıntılayalım: "Biz ayetlerimizi hem âfâkta, hem de kendi nefislerinde onlara göstereceğiz; öyleki, onun hak olduğu kendilerine açıkça belli olsun. Herşeyin üzerinde Rabbinin şahid olması yetmez mi?"

Mürşidim bu önemli bahse dair Emirdağ Lahikası'nda şunları söyler: "Evet, nasıl ki ehl-i tarikat, seyr-i enfüsî ve âfâkî ile mârifet-i İlâhiyede iki yol ile gitmişler ve en kısa ve kolayı ve kuvvetli ve itminanlı yolunu enfüsîde, yani kalbinde zikr-i hafiyy-i kalble bulmuşlar..." Evet, mürşidimin de dediği gibi, en kısa, en kolay, en kuvvetli, en itminanlı yol enfüstedir. Tasavvufun ekolleşmiş/sistemleşmiş halleri olarak tarikatler de daha çok bu yolu tercih etmişlerdir.

Fakat şu suali hemen soralım: Tasavvuf tarikatlerden mi ibarettir? Bu soruya vereceğimiz cevabı kıymetli buluyorum. Çünkü böylesi içsel bir bilgiyi artık pekçokları üretiyorlar. İnsanların modern medeniyetin etkisiyle daha sık/derin yaralandığı ve psikoloji veya NLP gibi yollarla kendi yaralarına dokunmaya çalıştıkları bir zamanın çocuklarıyız. Yaralar ve merhemler artık bir piyasa. (Özellikle yayıncılıkta.) Kapitalizm onları da alıp satıyor. Satılabildiğine göre artık herkes onu üretmeye çalışıyor. Bir tarikate mensup olanlar bu bilgiyi bir usûle/sisteme (tarikatlerinin sistemine) bağlı kalarak çoğaltıyorlar. Olmayanlarımız ise... Olmayanlarımızın selameti tefekkürlerinin ehl-i sünnet istikameti içinde kalabilmesi. Fakat yanlış anlaşılmasın: Bu kıstaslar aslında tüm tarikatleri bağlıyor. Ve birçoğu zaten tarikat terbiyesi alırken bu mizanları da öğrenmiş oluyorlar. Ebubekir Sifil Hoca, Sana Dinden Sorarlar I'de diyor ki:

"Dinin temel hedefi olan 'insan-ı kâmil'i inşa etmek için üç fıkıh vazgeçilmezdir: Fıkh-ı Ekber, Fıkh-ı Zahir ve Fıkh-ı Bâtın. Bunlardan ilki akaidi, ikincisi fıkıh ilmini, üçüncüsü de tasavvufu ifade eder ve kemalin hiçbirinin ihmaline tahammülü yoktur."

Asıl korkulması gereken sanırım şu: Enfüse, yani fıkh-ı bâtına yapılan vurgu, fıkh-ı zahiriyi (amel fıkhı) veya fıkh-ı ekberi (akaidi) küçük görmeyi netice vermemeli. İnsanın kendi içdünyasında yaşadığı tatmin, bu tatminin bir duygu boyutu da olduğu için, duygulanım yapmayan bilgiye göre önemsiz görülmemeli. Onu 'işe yaramaz' saydırmamalı. Enfüsî yolun kısalığı, kolaylığı, kuvveti, itminanlı yapısı hakkı verilmesi gereken şeyler. Buraya kadar tamam. Fakat istikamet salt bu yola yapılacak bir tahşidatta mı saklı? Telvihat-ı Tis'a'da Bediüzzaman bize bunun pek de böyle olmadığını düşündürecek şeyler söylüyor:

"İşte, birinci meşrepte (yazarın notu: seyr-i enfüsîde) sülûk eden insanlar nefs-i emmâreyi öldürmeye muvaffak olamazsa, hevâyı terk edip enâniyeti kırmazsa, şükür makamından fahir makamına düşer, fahirden gurura sukut eder. Eğer muhabbetten gelen bir incizap ve incizaptan gelen bir nevi sekir beraber bulunsa, 'şatahat' namıyla haddinden çok fazla dâvâlar ondan sudur eder. Hem kendi zarar eder, hem başkasının zararına sebep olur."

Bana çokça sorulduğu için şu konuya da bu yazıda değinmek istiyorum: Bediüzzaman'ın 11. Lem'a gibi metinlerde İmam-ı Rabbanî Hazretleri gibi tasavvuf büyüklerinden alıntı yaparak seyr-i enfüsîde sünnet-i seniyyenin paha biçilmez önemini hatırlatması, bütün tarikatlere ve tasavvufa adres adres yapılan bir "Ayağınızı denk alın!" uyarısı değildir. Yani bu hataya hepsi düşüyor değildir. Hatta, özelde Türkiye'de, genelde âlem-i İslam'da, sünnet-i seniyyenin mizanlarına uygun hareket etmeyi Risale-i Nur talebelerinden daha çok önemseyen ehl-i tarikat olabilir ve vardır da... O metinlerde geçen nasihatler üzerinden "İşte ehl-i tasavvuf sünnet-i seniyyeye yeterince ittiba etmediği için Bediüzzaman Hazretleri kendi yolunu ayırmış!" diyenler hata ediyorlar. Eğer ehl-i tarikatın tamamını bu yollu suçluyorlarsa da vebal alıyorlar.

Bediüzzaman'ın o uyarısı sünnet-i seniyyeyle irtibatı zayıf veya hiç olmadan kendince bir seyr-i enfüsîde kemal arayanlara dairdir. Arızalı parçaları bütünle uyumlarını sorgulamaya davettir. İslam tarihini şöyle bir karıştırdığınızda batınî veya şii birçok sapkın ekol bulursunuz ki, bunlar da kendilerini ehl-i tasavvuf olarak tarif etmektedirler. (Hatta Hindistan gibi coğrafyalarda kendilerini bütün bütün din kaydından azâde gören tasavvuf ekolleri de oluşmuştur.) Bunların ayarları sünnetin bağlayıcılığını kabul etmediklerinden ötürü bozulmuştur. Bireysel çıkarımlar, eğer kendilerini başkalarıyla sınamazlarsa, yanılmaya yatkındırlar.

Netice şudur: Enfüsî yolun Allah Resulü aleyhissalatuvesselamın tecrübelerinden istifade etmeye ihtiyacı vardır. Hiçbir seyr u süluk (küçük miraç) Sahib-i Miraç aleyhissalatuvesselamın öğretmenliğine yaslanmadan isabet edemez. Kaldı ki; sadece Bediüzzaman değil, dönemin aydın ve âlimlerinden pekçoğu, belki o dönemdeki bazı kem teşebbüslerden de ötürü, benzer endişeler duymuşlardır. Misalen: Hüseyin Kazım Kadri Bey de (1870-1934) Ziya Gökalp'in Tenkidi kitabında şöyle der: "Bazı kimselerin tasavvufa 'liberalizm' namını vermeleri yanlıştır. Tasavvuf, doğrudan doğruya bir mezheb-i İslamiyedir. Ve bütün akaidi bu mezhebin esaslarına uygundur." Yine bu topraklarda yaşayanlar da, 1980 sonrasında, Mevlana Celaleddin Hazretleri ve Yunus Emre şiirleri üzerinden tasavvuf-hümanizm eşitlemesi yapılmaya çalışıldığını hatırlarlar.

Özetle demek istediğim şu: Bediüzzaman'ın o eleştirilerini 'hiçbir mutasavvıfı kenarda bırakmayacak' şekilde anlayanlar çok yanlış anlıyorlar. Çünkü Bediüzzaman tasavvuf büyüklerinin birçoğuna 'mürşidim' diyen bir insandır. Ancak tasavvufu ve onun bilgi üretiş şeklini tehlikeden hali görenler de hata ediyorlar. Zira bugün de Cemalnur Sargut gibi kimi isimler vardır ki, yollarını tasavvuf içinde tarif ettikleri halde, kendilerini şeriatın mizanlarıyla yeterince bağlı görmüyoruz. Hatta biraz daha ileri gidelim: Ayetlere yeni yeni anlamlar vererek veya kendi içdünyasından yeni yeni çıkarımlarda bulunarak 1400 yıllık ehl-i sünnet ve'l-cemaat mirasını yanlış yolda olmakla itham edenlerin hepsi bir derece bu yarayla yaralıdır. Mutasavvıf olsun veya olmasın. Kendisine böyle desin veya demesin. Yaptığı aslında kendi keşfiyatını sünnet-i seniyyenin mizanlarının üzerine koymaktır. Parçasına kapılıp bütünle uyumunu kollamamaktır. Bunu bir nur talebesi bile yapsa iş böyledir. Arıza namda değil işlevdedir. Cenab-ı Hak bizi istikametten ayırmasın. Âmin.

Dert de merak edilir mi?

Şu satırları da bir merak ile okumaya başladınız. Peki merak nedir? Merak birşeye aklen ve kalben yaklaşmaktır. Sairleri içinde seçerek onu, onu 'etkileyen' kendinizi ise 'etkilenir' kılmaktır. Arkasına taktığımız diğer anlamlar bu yakınlaşmaların türlerini ifade eder sadece. İşin özü bu: Birşeyi merak ettiğiniz zaman dikkatinizle ona yaklaşır ve bir miktar da onda oyalanırsınız.

Şu an yazıma yaklaştınız mesela. Onda bir miktar da oyalanacaksınız. Etkilenmek için zamana ihtiyacınız var. Etkilemek için zamana ihtiyacım var. Gerçi buna tam bir yazı denemez. Daha çok 'farkettiğim bir detayı paylaşmak arzusu'dur. Mürşidimin, karşılaşılan zorlukların nasıl anlamlandırılması gerektiği ile ilgili metinlerinde sıklıkla istimal ettiği bir kelimenin doğru anlaşılmasıyla ilgili birşey bu. Hemen sadede koşalım. Bediüzzaman şuna benzer yerlerde diyor:

"Maddî musibetleri büyük gördükçe büyür, küçük gördükçe küçülür. Meselâ, gecelerde insanın gözüne bir hayal ilişir. Ona ehemmiyet verdikçe şişer, ehemmiyet verilmezse kaybolur. Hücum eden arılara iliştikçe fazla tehacüm göstermeleri, lâkayt kaldıkça dağılmaları gibi, maddî musibetlere de büyük nazarıyla, ehemmiyetle baktıkça büyür. Merak vasıtasıyla o musibet cesetten geçerek kalbde de kökleşir, bir mânevî musibeti dahi netice verir, ona istinad eder, devam eder. Ne vakit o merakı, kazâya rıza ve tevekkül vasıtasıyla izale etse, bir ağacın kökü kesilmesi gibi, maddî musibet hafifleşe hafifleşe, kökü kesilmiş ağaç gibi kurur, gider."

Burada zikredilen 'merak' kelimesinin anlamı nedir? Vikipedi şu anlamı veriyor: "Merak, insanlarda ve hayvanlarda gözlenen araştırma ve öğrenmeye yönelik bir davranış biçimidir." Kelimenin aşinası olduğumuz manası da bu. Ancak burada kalırsak şöyle bir sıkıntı karşımıza çıkıyor: Bu anlam mezkûr cümleye konulduğunda Bediüzzaman'ın demek istediği tam yerine oturmuyor. 'Araştırma ve öğrenmeye yönelik bir davranış biçimi' musibeti cesetten geçirip kalbe nasıl kökleştirir? Bazı teviller mümkün ama yol zorlu. Bu noktada TDK'nın merak kelimesi için verdiği diğer bazı anlamlar imdadımıza yetişiyor:

2) Birşeyi edinme, yapma, birşeyle uğraşma isteği. 3) Düşkünlük, heves. 4) Kaygı, tasa... Ailenizden birisine eve geç geldiğinde söylediğiniz "Seni merak ettim!" ifadesi elbette salt bir 'araştırma ve öğrenmeye yönelik davranış biçimi' değil. İşin içinde duygu ve hatta kaygı da var. Yine bir insanın 'dedikoduya meraklı olması' onun sadece araştırmacılığına değil 'düşkünlüğüne' de işaret ediyor.

Ve yine 'ressamlığa meraklı olmak' duygusal bir bağlamda 'ressam olmayı istemek'le ilgilidir. Bu farklı kullanımlar da bize haber verir ki: Merak, salt bir entelektüel ilgi değildir, duyulduğu şeye göre renklenen bir duygulanımı da ifade eder. Yakınının durumunu merak eden onun adına korkmaktadır. Dedikoduya meraklı olan ondan kınanası bir haz almaktadır. Ressamlığa meraklı olan da o sıfata/yeteneğe sahip olmayı arzulamaktadır.

Bütün bunların da ötesinde, özellikle validemin dilinde çok rastladığım bir kullanımı daha var ki, merakın, bence Bediüzzaman'ın şuradaki kullanış biçimi de öyledir. Annem, bir yakını öldükten, yaralandıktan veya hasta olduktan sonra onun derdinin etkisiyle ruhsal veya bedensel çöküşe giren insanları tarif ederken şöyle der: "Filanca (...) olunca onu çok merak etti."

Burada validemin kastettiği ne araştırma, ne zevk alma, ne korkma, ne de arzu duyma... O insanın bu dert ile çok meşgul olduğunu, tekrar be tekrar hatırladığını, aşamadığını, uzaklaşamadığını, yüreğinde taşıyarak cidden sarsıldığını ifade ediyor. Araştırmaktan ziyade etrafında dönüp durmayı kastediyor. Öğrenilecek yeni birşey yok. Etkisinden uzaklaşılamayan birşeyler var. Oyalanışı hiç bitmeyen şeyler.

Ben, Bediüzzaman'ın mezkûr ifadelerini, annemin bu kullanımına dikkat edene kadar, kavrayamıyordum. Sırf bu örnek bile, bana, bir müellifi anlamanın, zamanının dilini/kullanımlarını anlamakla ilgisi üzerine önemli şeyler söylüyor. Bu bir yazı olmadı. Bir not olarak buraya kaydedilmiş olsun.

Ahirzaman Samirileri...

Bediüzzaman, Ene Risalesi'de 'nefsin firavuniyetinin' üç türlü yansımasından bahseder: Red, tahrif ve inkâr... "(...) Hâlık-ı Zülcelâlin evsâfına müdâhale eder; işine gelmeyenleri ve nefs-i emmârenin firavunluğunun hoşuna gitmeyenleri ya red, ya inkar, ya tahrif eder."

Ben ne zaman bu kısmı okusam, nefis ve firavunluk arasında kurulan ilgiden dolayı zihnen kıssa-i Musa'ya giderim. Orada, Firavun'un, Hz. Musa aleyhisselamın davetini duyduğunda takındığı tavrı 'red' kavramı içinde değerlendirirken, sihirbazlarının yenilgisinden sonraki tavrını ise 'inkar' şeklinde ele alırım. Çünkü redde salt bir 'kabul etmeme' anlamı saklıyken; inkarda, 'şahit olduğu şeyi görmezden gelme' veya 'saklama/bastırma' anlamları saklıdır. Firavun, Hz. Musa aleyhisselamın mucizelerini açıkça görmüş, bu konuda ehl-i ihtisas sayılacak sâhirler de 'onun yaptıklarının sihir olmadığını' tasdik etmişlerdir. Peki, Firavun'u böylesi delillere rağmen hakikate direnir kılan nedir? Belki de inkar, diğer kuvvelerin akla baskın çıkıp, onu 'hakikati görmezden gelmeye' zorladığı bir zemindir.

Red ve inkârın aynı olmadığını kullanımlarımızdan da anlayabiliriz: Mahkemeler davaları usule uygun bulmadıkları için reddedebilirler, ama varlıklarını inkar etmezler. Evlilik teklifleri de uygun görülmeyerek reddedilebilir, ama varlıkları inkar edilmez. Bir misafirlikte tarafınıza yapılan ikramı reddebilirsiniz, ama "Bana hiç ikram yapılmadı!" diye inkâr etmezsiniz. Bunlar farklı şeylerdir. İkincisi birincisinin yerine kullanıldığında söylenen şey 'yalan' olur. Biraz da bundan cesaret alarak diyebilirim ki: Firavun'un şahit olduğu mucizelerden sonraki haleti redden ziyade inkardır. Allah'ın varlığının şahidi olduğunu ise Kızıldeniz'de garkolurken söylediklerinden anlarız: "Musa'nın ve Harun'un Rabbine iman ettim."

Tahrif kelimesini anlamak içinse kıssanın biraz daha ilerisine götüreceğim sizi. Sözlükte 'değiştirme, karıştırma, bozma, bid'at çıkarma' gibi çeşitli anlamlara sahipse de, kelimenin kökeni 'harflerin yerini değiştirmek'ten geliyor. Ve benim bu fiili kıssa-yı Musa'da daha çok yakıştırdığım kişi Samiri. Çünkü Samiri, Hz. Musa aleyhisselamın dinini topyekün reddetmiyor. Hatta Taha sûresi, onun İsrailoğullarını saptırırken kullandığı argümanları şöyle naklediyor: "Nihayet Sâmirî böğüren bir buzağı heykeli ortaya çıkardı. Bunun üzerine Sâmirî ve adamları: 'İşte sizin de, Musa'nın da ilâhı budur, ama o unuttu' dediler."

Yani görüldüğü üzere Samiri'nin yaptığı Hz. Musa aleyhisselamın şeriatını toptan bir red veya inkar değil. Fakat dinini bükmeye çalışıyor. Hatta Hz. Musa ile yaşadıkları diyaloglarda söyledikleri manidar: "Sâmirî: 'Onların görmedikleri bir şey gördüm: (Sana gelen) ilâhî elçinin (Cebrail'in) izinden bir avuç (toprak) aldım ve onu (erimiş mücevheratın içine) attım. Bunu, bana böylece nefsim hoş gösterdi' dedi." Belki bu ayetlerden bir işarî mana olarak şunu anlayabiliriz: "Onların görmediğini gördüm" demekle kastedilen "Ben senin getirdiğin vahyin, İsrailloğulları'nın bile görmediği yanlarını (veya farklı şekilde) anladım..." demek olabilir.

"Elçinin izinden bir avuç (toprak) aldım ve onu (erimiş mücevheratın içine) attım!" ifadesini ise, değerli bulduğu eskinin bilgisinin içine bir miktar da vahiy bilgisinden kattığını, yani vahiyle malumatını karıştırıp birlikte sunduğunu ve bu sayede tahrifinin hem nefsine, hem İsrailoğullarına hoşgeldiğini, bir işarî mana olarak, anlayabiliriz. (Allahu'l-alem.) Bu açıdan diyebiliriz ki: Samiri vahyin hakikatini inkar ediyor değil. Ama keşfiyatını (onların görmediğini gördüm) ve eskinin bilgisini (erimiş mücevheratın içine attım) de, vahyi ikincil derecede bırakacak şekilde, kullanıyor. Ondan alıp şuna katıyor.

Bugünlerde Ignace Goldziher'in (1850-1921) Klasik Arap Literatürü'nü okurken hissettiklerim de buna yakın. Ne açıdan? Şu açıdan: Müsteşriklerin (ve onların öğrencileri olan İslam modernistlerinin) din üzerinde yaptıkları şey de buna benzer. Goldziher, kitabında, İslam tarihine dair verdiği doğru bilgilerin arasında kendi yorum ve çarpıtmalarını katarak 'bir avuç ondan alıp şuna atmayı' başarıyla uyguluyor. Mesela, Mekkî ve Medenî ayetler arasındaki üslûp farkını ele alışı şöyle Goldziher'in: "Bir bütün olarak ele alındığında, Kur'an'ın dili ve üslûbunun aynı biçimde olmadığı doğrudur. İlk vahiyler, gerçek ve yüce ilhamların bir ifadesi olup, kelimenin tam anlamıyla şiirseldir. (...) Bununla birlikte Medenî sûrelerde Muhammed'in peygamberlik coşkusu gitgide azalmakta, hatta nesir düzeyine inmektedir."

İslam tarihi hakkında tarafsız(!) bilgiler içerdiğini düşündüğümüz kitapta ne demeye getirmektedir Goldziher? Kur'an'ın Mekkî ve Medenî sûrelerindeki üslûp değişiminin 'hikmetten' değil 'bıkkınlıktan' kaynaklandığının iması değil midir bu? Dolayısıyla bu ima ikinci bir imayı içinde saklamaktadır: Kur'an, hâşâ, Allah'ın kelamı değil, Allah Resulü aleyhissalatuvesselamın şiirsel metinleridir. Zaman geçtikçe de, hâşâ, ilk günlerdeki kalitesi kalmamış, şiirsellikten nesire bir düşüş olmuştur. Çünkü müellifi, her insan gibi, yorulmuştur. Peki, Bediüzzaman nasıl izah eder bu üslûp değişimini:

"Kur'an-ı Mu'cizü'l-Beyânın Mekkiye sûreleriyle, Medine sûreleri belâğat noktasında ve i'caz cihetinde ve tafsil ve icmal vechinde birbirinden ayrı olmasının sırr-ı hikmeti şudur ki: Mekke'de, birinci safta muhatap ve muarızları, Kureyş müşrikleri ve ümmîleri olduğundan, belâğatça kuvvetli bir üslûb-u âlî ve îcazlı, muknî, kanaat verici bir icmal; ve tespit için tekrar lâzım geldiğinden, ekseriyetle Mekkiye sûreleri erkân-ı imaniyeyi ve tevhidin mertebelerini gayet kuvvetli ve yüksek ve i'cazlı bir îcaz ile ifade ve tekrar edip ifade ederek, mebde' ve meâdı, Allah'ı ve âhireti, değil yalnız bir sahifede, bir âyette, bir cümlede, bir kelimede, belki bazan bir harfte ve takdim, tehir, târif, tenkir ve hazf, zikir gibi heyetlerde öyle kuvvetli ispat eder ki, ilm-i belâğatın dâhî imamları hayretle karşılamışlar."

İşte Goldziher gibi müsteşriklerin İslam modernistlerinin beyinlerine attıkları toprak böyle birşeydir. Onların nefislerine bu işi tatlı gösteren de, tıpkı Samiri'de olduğu gibi, doğruların yanlışlarla karışık bir şekilde ortaya konulmasıdır. Ehl-i bid'a'yı ehl-i küfürden daha tehlikeli bir hale getiren yanları da budur. Budur ki, Hanbelî mezhebinin ileri gelenlerinden Hasan b. Ali el-Berbehâri'yi şöyle demeye mecbur etmiştir:

"Gidişatı kötü, fasık, facir, günahkâr ve zalim bir kişi, eğer ehl-i sünnete mensup ise onunla arkadaş ol ve meclisinde otur. Zira onun işlediği günahlar sana zarar vermez. Buna mukabil ibadete çok düşkün, âbid bir kişi heva ve bid'at ehli ise, onunla oturup kalkma, sözünü dinleme ve yolda birlikte yürüme. Zira böyle bir kişinin, tuttuğu yola sana güzel göstermeyeceğinden ve böylece seni de kendisiyle birlikte helaka sürüklemeyeceğinden emin olamam."

Allah, anne ve babayı, çocuklarına karşı karşılıksız bir sevgiyle neden doldurmuştur?

"Kim, rızkının Allah tarafından genişletilmesini, ecelinin uzatılmasını isterse sıla-i rahim yapsın." Kütüb-i Sitte, Hadis No: 3289

Askerliğini kısa dönem yapan birisi olarak farkettiğim birşeydir: Askere 19'unda gitmiş birisiyle 27'sinde gitmiş birisinin itaati aynı olmuyor. Ve aynı şekilde askere 27'sinde gitmiş birisiyle 19'da gitmiş birisinin komutanına yüklediği anlam/karizma da aynı olmuyor. Olgunluğun böyle bir yanı da var. Daha çok sorguluyor. Daha az kapılıyor. Daha az asker oluyor. Evet, daha az asker olduğumuz, hem uzun dönemlerin hem de komutanlarımızın hemfikir olduğu birşeydir. Bu açıdan 15 Temmuz'un ardından harp okullarının kapatılması kadar normal karşılayacağım birşey yok.

O yaşlarda askeri sistem içine girmiş birisinin emir-komuta zincirinin hilafına hareket edebilmesi, demokrasiye saygı duyabilmesi veya kendisini halktan bir parça olarak görmeye devam etmesi, sonra giren birisine göre, daha zor. Yine Erdoğan'ın profesyonel askerliğe yanaşmaması da bu noktadan anlaşılır birşey. İçindeki erlerin hâlâ halkın evladı olduğu bir ordu elbette halkına kurşun sıkmakta profesyonel ordudan çekinceli olacaktır. Nitekim 15 Temmuz'da bunun hüsn-ü misallerini gördük.

2001 yapımı A.I. Artificial Intelligence (Yapay Zeka) filminin sordurduklarından birisidir: Allah, anne ve babayı, çocuklarına karşı karşılıksız bir sevgiyle/şefkatle neden doldurmuştur? Eskiden bu soruya daha farklı cevaplar verebilirdim. Fakat bugün, dünyayı yeni yeni anlamaya başladığımız o zayıf çağın psikolojimizi bozmaması için böyle bir himayenin şart olduğunu düşünüyorum. Bu aslında biraz da sinn-i kemale ermeden öncemizin insanlığa yakışır bir izzet içinde tamamlanması için gerekli. Yakınlarımızın beklentisiz sevgisi dünyalıların kalbimizi yormamaları açısından da kıymetli...

Beklentili sevgiler, hele böylesi acizlikle ve muhtaçlıkla dolu olduğumuz bir dönemde, bizi iradelerinin ellerinde maymuna çevirebilecek şeyler. (Mezkûr filmde, esas çocuğumuzun, anne sevgisini kazanmak için katlandıklarını hatırlayın.) Üstelik, çocuğun, etrafında yaşanılan her duygulanımı büyüklerinden daha ciddiye aldığı düşünülürse, süreç katmerli bir işkenceye dönüşebilir. George Orwell, Kitaplar ve Sigaralar'da, yatılı okul yıllarını anlattığı bölümde şöyle diyor: "Birşeyden oldukça eminim, o da, yatılı okulların gündüz okullarından daha kötü olduğu. Evi bir sığınak olarak elinin altında olan bir çocuk daha şanslıdır."

Çocukların erken yaşlarda yatılı okula gönderilmesinin İngiliz eğitim sisteminin en büyük hatalarından birisi olduğunu düşünen Orwell, St Cyprian's'ta yaşadığı olaylardan o kadar etkilenmiştir ki, meşhur 'kara ütopyası' 1984'ü bu 'etkilenmişliğin' izleriyle doldurmuştur. 1984'ün okurları, her ne kadar onu bir Sovyet Rusya veya 'otoriter devlet' eleştirisi olarak bilseler de, Orwell'ın yatılı okul hayatına dair anlattıkları bu kitaptan çok açık izler taşır. Okul müdürü hakkında kurduğu şu cümleler adeta Big Brother'ın tarifidir: "Okulun içinde olsun dışında olsun, her yetişkinin, kuralları ihlal etmemizi engellemek için gönüllü olarak işbirliği yapacağını varsayıyordum. Sambo herşeye kadirdi. Ajanlarının her yerde olması doğaldı."

Orwell'ın yatılı okul sistemi hakkında öfkelendiği şey (bir yatılı okul mezunu olarak içtenlikle katılıyorum buna); daha doğruyu ve yanlışı birbirinden ayıramadıkları bir çağda, çocukların, 'küçük düşürücü bir yalakalıkla' birilerine yaranmak zorunda bırakılmasıdır. Garantisiz, menfaatçi ve istismarcı sevicilerle muhatap olmalarıdır. Evden ve ebeveynlerinden uzaklaşmaları, hayatlarının neredeyse tamamının okul idarecilerinin ellerine bırakılması ve bu idarecilerin de sevmek için (belki sadece 'aferin'den ibaret bir sevmek için) çocuklara her hatalarında kendilerini yetersiz/aptal hissettirmeleri... bütün bunlardır Orwell'ı yatılı sisteme düşman eden.

"Bana para yatırmıştı ve yatırdığı parayı prestij olarak geri almayı hedefliyordu. (...) En çok çeken yoksul ama zeki çocuklardı. Beyinlerimiz, para yatırdığı birer altın madeniydi ve bizi sıkıp kâr payını çıkarmalıydı. (...) Yetenekli çocukların kariyerini rekabete dayanan bir sınava bağlama faaliyeti, yalnızca oniki ya da onüç yaşında olduğu düşünüldüğünde, en iyi ihtimalle kötü birşey."

FETÖ ile devlet arasındaki gerilimin ayyuka çıkışını hatırlayalım: Dersanelerin kapanıyor olmasıydı FETÖ'yü devlete düşman eden. Öncesindeki hiçbir gerilim FETÖ'nün kontrolünü kaybetmesine ve cepheyi (kamuoyunun da haberdar olabileceği bir şekilde) genişletmesine sebep olmamıştı. Bunun örgüte vuracağı finansal darbe bir yana, ben, asıl mahrumiyetin örgütün insan kaynaklarında yaşanacağını yazmıştım o dönemde. Neden? Çünkü kariyerin sınav rekabetine bağlı olduğu bir düzende dersane sahibi olmak sadece dersane sahibi olmak değildir. Çocukluk psikolojisinden uzaklaşmamış bireylerin size muhtaç olmasıdır. Hele o çocuğu daha erken yaşlarda, diyelim Orwell'ın yatılı okula gittiği yıllarda, ele geçirmek, hayatını da ele geçirmektir. Zira ebeveyninden uzaklaşıp hayatının büyük bir dönemini sizinle geçiren bir çocuk daha kolay endoktrinasyona tâbi tutulabilir.

Hele bu çocuk bir de fakirse elde edilmesi daha kolaydır. Gördüğü iyiliklerle büyüklerine(!) borçlanan/bağlanan bir çocuk, vefasını göstermek için, gerekirse ailesini bile karşısına alabilir. Geçmişte, FETÖ'nün içinde, ailesi tarafından bulunmamak için adını değiştiren, evini boşveren, yerini saklayan, yurtdışına çıkması veya okulu bırakması istense bile ebeveynine danışmayacak olan birçok birey vardı. İnsanlar bu hale nasıl gelebildi? Kanaatimce, bunlar, hayatlarının sonraki yıllarında 'beklentili sevgilerine' muhatap oldukları insanların bağımlısı olarak ebeveynlerinden uzaklaşmışlardır.

Ancak bu noktada şuna dikkat etmek gerekir: Bu çocukları beklentili insanlara muhtaç eden de ebeveynlerinin 'beklentili sevgileri'dir. İyi bir üniversite olsun, kariyer olsun, iş olsun... Beklentiye giren ebeveyn çocuğunu 'koşulsuz sevgi' ekseninden uzaklaştırır. Çocuk kendisini bu koşulları sağlamaya mecbur hisseder. İzzetini/iradesini yitirmesine neden olsa bile başarmasına yardım edecek insanlara yapışır. Araç, amacın önüne geçer ve en nihayet ebeveyn çocuğunu başkaları hesabına kaybeder.

İşte, sıla-i rahim hakkında İslam'da (özellikle hadis-i şeriflerde) varolan vurgunun bir hikmeti de buradan bize gözkırpıyor. Dikkat edin: Toplumsal veya bireysel hayatımıza bela olan her ideoloji, her akım, her örgüt, önce çocukların/gençlerin aileleriyle olan bağlarına zarar veriyor. Koparırsa kazanıyor. Bediüzzaman'ın dinsizlik salgını hakkında kullandığı 'herkesin çocuklarını kendisine alıp' ifadesi, öncesi ve sonrasıyla beraber tefekkür edildiğinde, bu ince hikmet adına da önemli şeyler söylüyor:

"Hayat-ı içtimaiye-i insaniyenin, hususan millet-i İslâmiyenin üssü'l-esası, akrabalar içinde samimâne muhabbet ve kabile ve taifeler içinde alâkadarâne irtibat ve İslâmiyet milliyetiyle mü'min kardeşlerine karşı, mânevî, muavenetkârâne bir uhuvvet ve kendi cinsi ve milletine karşı fedakârâne bir alâka ve hayat-ı ebediyesini kurtaran Kur'ân hakikatlerine ve nâşirlerine sarsılmaz bir rabıta ve iltizam ve bağlılık gibi, hayat-ı içtimaiyeyi esasıyla temin eden bu rabıtaları inkâr etmekle ve şimaldeki dehşetli anarşistlik tohumunu saçan ve nesil ve milliyeti mahveden ve herkesin çocuklarını kendine alıp karâbet ve milliyeti izale eden ve medeniyet-i beşeriyeyi ve hayat-ı içtimaiyeyi bütün bütün bozmaya yol açan kızıl tehlikeyi kabul etmekle ancak Nur şakirtlerine medar-ı mes'uliyet cemiyet namını verebilir."

İsterseniz, bunu, o günkü gibi sosyalizm veya komünizme, isterseniz biraz daha içimize taşıyıp modernizm ve reformizme uygulayın. Aynı şeyi göreceksiniz: Cemiyetlerin (cemaatlerden farklı olarak) yapısı böyledir. Cemaatler sıla-i rahimi tetiklerken, cemiyetler sıla-i rahimi keser atar. Daha somut konuşalım: Uydurulmuş din/indirilmiş din muhabbetinin ardında yatan şey, yine bir 'herkesin çocuklarını kendisine alma' operasyonudur.

Bugün ehl-i sünnet ve'l-cemaat mirasını ve büyüklerini aşağılamaktan çekinmeyen şu dil, tıpkı geçmişteki emsalleri gibi, sıla-i rahmimize kastediyor. Kökümüzle rabıtamızı kesiyor. Halbuki bir bünyeye fayda verecek olan söylem, o bünyenin bütünü/geçmişini inkâr etmeyecek, uyum sağlayacak olan bir söylemdir. Hangi böbrek kalbini veya ciğerini kötülediği vücutta işe yarar? Bizim, cemaatlere (cemiyet haline gelmemeleri adına) getirdiğimiz makul eleştirilerin yanında, şu sıla-i rahim üzerine de eğilmemiz lazım. Sistem hangi noktalarda çocukların ebeveynleriyle bağlarının kopmasını tetikliyor? Bu soruya cevap arayalım. Ebeveynleriyle bağı kopan çocukların sokulamayacakları bir şekil yok. Kurtuluş en önce ailede. Ve çocuğun en güvenli sığınağını kaybetmemesinde. Çünkü hiçbir çocuk muhtaçlığının ardında izzetini yitirmedikçe 'kullanılır' olmaz.

Mutlak vekilliğe serzenişler (5): Bediüzzaman'ın vekili 'mutlak' olur mu?

Mutlak vekilliğin, kavram olarak kendisine değil, 'anlaşılış şekline' yönelik eleştirilerim yeni değil. İki yıl önce bir yazı dizisiyle konuyu ele almıştım. Halihazırda bir kısım nur talebelerince dayatılan anlama Risale-i Nur'un genelinin ve özelde 'mutlak vekillik' ifadesinin geçtiği metinlerin ne kadar el verdiği ile ilgili analizlerde bulunmuştum. Üstelik, elimden geldiğince, meseleyi burada bırakmamış, ehl-i sünnet ve'l-cemaat istikametinde ve İslam tarihi düzleminde mezkûr parçanın uyumunu sorgulamıştım. Çünkü parçaya verilen anlamın kabulü ancak bütüne uyumluluğu ile mümkündü. "Bir fikre davet etmek, zann-ı kabul-ü cumhur şart-ı evvel oluyor. Yoksa davet bid'attır, reddedilir. Ağzına tıkılır, onda daha çıkamaz." Mutlak Vekilliğe Serzenişler serisini okuyacaklar az-çok bu söylediklerimi orada bulacaklardır.

Bugün ise kavramı oluşturan iki kelimeyi analiz ederek 'mutlak vekilliğe' bir kısım nur talebelerince verilen karşılığın 'neden yanlış olduğunu' ortaya koymaya çalışacağım. Tevfik Allah'tan ve hamd yalnızca Ona... Mutlaklığı sorgulamakla başlayalım. Bediüzzaman Hazretleri, Münazarat isimli eserinde, Maide sûresinin 51. ayeti ("Yahudi ve hristiyanları dost edinmeyin!") üzerinden kendisine yöneltilen bir soruya şöyle cevap verir:

"Sual: Yahudi ve Nasara ile muhabbetten Kur'ân'da nehiy vardır. Bununla beraber nasıl 'dost olunuz' dersiniz? Cevap: Evvelâ: Delil kat'iyyü'l-metîn olduğu gibi, kat'iyyü'd-delâlet olmak gerektir. Hâlbuki tevil ve ihtimalin mecâli vardır. Zira, nehy-i Kur'ânî âmm değildir, mutlaktır; mutlak ise, takyid olunabilir. Zaman bir büyük müfessirdir; kaydını izhar etse, itiraz olunmaz. Hem de hüküm müştak üzerine olsa, me'haz-ı iştikakı, illet-i hüküm gösterir. Demek bu nehiy, Yahudi ve Nasara ile Yahudiyet ve Nasraniyet olan âyineleri hasebiyledir. Hem de bir adam zâtı için sevilmez. Belki muhabbet, sıfat veya san'atı içindir. Öyleyse her bir Müslümanın her bir sıfatı Müslüman olması lâzım olmadığı gibi, her bir kâfirin dahi bütün sıfat ve san'atları kâfir olmak lâzım gelmez. Binaenaleyh, Müslüman olan bir sıfatı veya bir san'atı, istihsan etmekle iktibas etmek neden câiz olmasın? Ehl-i kitaptan bir haremin olsa elbette seveceksin!"

Sadece Kur'an'ı değil, karşımıza çıkan her metni doğru anlamada bir usûl dersi içeren bu soru-cevap öncelikle neyi öğretir? Bir metindeki ifadelerin doğru anlaşılmasının sadece 'öyle okunmasına' bağlı olmadığını gösterir. Aklın, dikkatin ve insafın titizlikle devrede olduğu bir sürece daha ihtiyacı vardır derinlikli okumaların. Peki, dikkat edilecekler nelerdir?

Bunlardan bir tanesi "kat'iyyü'l-metîn" olanın "kat'iyyü'd-delaleti"dir. Herhangi bir metindeki herhangi bir ifadenin, ondan bizim anladığımızı mı, yoksa müellifin murad ettiği başka bir manayı mı kastettiğini anlamak, ancak 'delaletinden emin olmakla' mümkündür. Yoksa "Filancanın ensesi kalındır!" veya "Falancanın eli uzundur!" denildiğinde bunları biyolojik birer teşhis olarak anlamak işten değildir. Tevil ve ihtimalin mecali varsa, bunları da kollamak, en azından dikkatli olmak, insafın ve aklın gereğidir.

İkinci olarak: Kimi zaman metinlerdeki mutlaklığın da takyidi gerekir. Cuma sûresinin 10. ayetindeki "Namaz kılınınca artık yeryüzüne dağılın!" emrini mutlak bir şekilde anlamak camide kalan herkesi harama girmekle suçlamak olur. Yine Ahzap sûresinin 53. ayetindeki "Yemeği yediğinizde hemen dağılın, sohbete dalmayın!" emrini bağlamındaki kayıtlardan yoksun anlamak 'sohbetin haram olduğunu düşünmek' gibi garip sonuçlar verecektir. Bunun böyle olmadığı ise size sünnet-i seniyyenin rehberliği ve zamanın müfessirliği söyler. Mü'minler bu emirleri zaman düzleminde böyle 'mutlak bir şekilde' uygulamamışlardır. Çünkü sünnet-i seniyyede böyle görmemişlerdir.

Üçüncü bir dikkat edilecek husus da şudur: Diyelim ki; babanız, "Doğrulardan ayrılma!" dese, siz bunu 'dik çizgilerden ayrılma' olarak anlamadığınız gibi 'ismi Faruk olanlardan ayrılma' olarak da anlamazsınız. Burada hükmün bina edildiği doğru 'doğruluk ahlakı' olarak şekillenir zihninizde. Bu yüzden, sözgelimi, ismi Faruk olsa da yalancı birisinden uzak durabilir, soyadı Boynubükük bile olsa doğru bir insandan ayrılmazsınız. Burada, hükmün hangi manaya/kasta bina edildiğini anlamak, doğru anlamak konusunda yardımcı olmuştur size. Muhtemel anlamların baskısından kurtardığı gibi mutlaklığın sınırlandırılmasını da sağlamıştır.

Dördüncü olarak da şeriatın bütünlüğüne bakılması gerekir. Eğer iki emir veya izin birbiriyle çelişiyor gibi görünüyorsa bu genelde 'birisinin diğerini takyid ettiğine' yorulur. Ehl-i Kitap bir kadınla evlenmeye verilen izin mezkûr ayetteki mutlak hükmün şeriatça sınırlandırıldığına delildir. Demek bazı şartlarda izin vardır. Bir kafirle İslam'a zarar verecek şekilde dostluk kuramazsınız, ama pekala helal bir ticaret yapabilirsiniz. İslam tarihi boyunca da uygulama bu şekilde olmuştur.

İşte 'mutlak vekillik' meselesindeki 'mutlak' ve 'vekillik' kelimelerinin doğru anlaşılması da yukarıdaki yolun doğru bir şekilde izlenmesine muhtaçtır. Eğer meşhur kavram mezkûr kayıtlarla sınırlandırılmazsa mutlak/sonsuz bir sınırsızlıkla anlaşılamaya mecbur olunur. Böylesi bir mutlaklık ise ya 'birebir' ya 'aşkın' olur. Matematikten de biliyoruz ki: İki kümenin birbirini tam olarak kapsaması ya eşitlikle yahut da birinin diğerinin altkümesi olmasıyla mümkündür. O halde Bediüzzaman'ın yerini mutlak bir vekillikle doldurabilecek kişinin şu özelliklere sahip olması gerekir:

1) O kişi her konuda Bediüzzaman'ın eşiti/dengi bir insan olmalıdır. (Çünkü kayıt konmamasıyla Bediüzzaman'ın ahlakından ilmine, etvarından tarihçe-i hayatına kadar her özelliğinin bu diğer kişide birebir yansıyor olması gerekmektedir.) 2) Vekillik, eğer yukarıdaki gibi 'birebir eşit' olarak anlaşılmayacaksa, o zaman bu kişi bir ölçüde Bediüzzaman'dan 'aşkın' olmalıdır. Aşkın olmalıdır ki onu kapsayabilsin. (Daha azı olma ihtimalini ise 'takyid' kabul etmeyerek ellerimizle yıktık.)

Biz Allah'a mutlak bir şekilde tevekkül ederiz, 'en güzel vekildir' deriz, çünkü Allah bizden aşkındır. İlmi, hikmeti, kudreti vs. sonsuz derecede yücedir. Bu yüzden ona tevekkül ettiğimizde içimizi emniyet sarar. Aşkınımıza, bizi bizden iyi bilene ve bizden üstün olana, tevekkül etmişizdir. Hukuki işlerde de vekillik az çok buna benzer. Herhangi bir meselede bir avukata vekalet veren, yani tevekkül eden insan, aslında o avukatın işi ondan daha iyi bildiğine, yani o alanda kendisinden aşkın olduğuna işaret eder. Ama hukukta bu tevekkül mutlak değildir. Vekalet verilen alanla sınırlıdır.

Aksi takdirde, avukatın, mezkûr adamın hayatındaki herşeyi ondan daha iyi bildiği veya yerine karar verebileceği/geçebileceği anlamına gelir ki, bu yanlıştır. (Bu nedenle vekalet verenler, bunu, zamanla veya işlem türüyle sınırlandırılmış bir şekilde verirler.) Bundan daha farklı bir vekalet türü de 'yapmaya kudreti ve vakti daha müsait birisine' bir alanda sorumluluk bırakmaktır. Örneğin: Kurban konusunda birisine vekalet verebilir ve kesim yükünden kurtulabilirsiniz. Ancak burada da bir aşkınlık vardır dikkat ederseniz. O kişinin durumu sizden daha müsaittir.

Şimdi, konuştuklarımızdan hareketle düşünelim, Bediüzzaman'ın mutlak şekilde vekili kim olabilir? Doğrusu; piyasadan Bediüzzaman'ın ilmini, ahlakını, sebatını, izzetini, iffetini, faziletini vs... tastamam taşıyabilecek insan bulmak zordur. Aşkını zaten mümkün değildir. Vekilliği mutlak anlaşılmaya ve dayatılmaya çalışanlar ise, bırakınız mutlak bir şekilde vekili olmayı, Bediüzzaman'ın ihtisas sahibi olduğu tek bir ilimde bile vekili olamayacak seviyededirler. Ne medrese görmüşlerdir, ne ilim tahsil etmişlerdir, ne eser vermişlerdir, ne de Bediüzzaman'a 'bediüzzaman' dedirten tecrübelerden geçebilecek durumdadırlar. Yani ne 'aşkınlık' ne de 'eşitlik' sözkonusudur.

Öyleyse bu insanlara Bediüzzaman'ın vekilliği 'mutlak' bir şekilde verilmez. Ya nasıl verilir? Kurban misalinde olduğu gibi kayıtlı bir şekilde verilir. Ki biz de mutlak vekilliği böyle anlamayı teklif ediyoruz: "Mutlak ise takyid olunabilir." Bediüzzaman'ın verdiği bu mutlak vekillik, "Benden sonra bu insanların sözü benim sözümdür!" değil, "Telif ettiğim eserlerin neşriyat hizmetleri vefatımla kesilmesin. Bu talebelerim hukuken tam yetkili ve izinli olup devam ettirsinler!" vekaletidir. Mutlaklığı neşriyat hizmetinde bir mutlaklıktır. Çünkü hayatları (dikkat edilirse anılan isimler o dönemin en genç talebeleridir) daha devam edecektir. Aşkınlık varsa sadece bu yönde vardır. Bediüzzaman çok yakında vefat edecekken o kişiler daha uzun süre yaşayacaklardır.

Üstelik zamanın müfessirliği de bizi böyle anlamaya zorlar. Zira kendilerine vekalet verilmemiş Bediüzzaman'ın daha yaşlı talebeleri, bu genç talebeleri, anlaşıldığı şekilde 'mutlak vekil' görmemişlerdir. Hayatlarında onlara böyle bir konum biçmemişlerdir. Onlardan anlatılan/nakledilen böyle bir bilgi yoktur. Bunun yanısıra Risale-i Nur külliyatının bütünlüğü de bizi böyle bir çıkarım yapmaktan men eder. "Risale-i Nur'un şahs-ı mânevîsi ve o şahs-ı mânevîyi temsil eden has şakirtlerinin şahs-ı mânevîsi 'Ferid' makamına mazhar oldukları için, değil hususî bir memleketin kutbu, belki ekseriyet-i mutlakayla Hicaz'da bulunan kutb-u âzamın tasarrufundan hariç olduğunu ve onun hükmü altına girmeye mecbur değil. Her zamanda bulunan iki imam gibi, onu tanımaya mecbur olmuyor..." diyen Bediüzzaman, herhalde, sonra böyle bir mutlak vekillik inşa edip talebelerini de o tasarrufa devretmiş değildir.

Başka imalarda bulunanların imaları kendilerini bağlar. Derdimiz hakikattir. Başka bir derdimiz yoktur. Hakikati netlikle ortaya koyalım. Aksi takdirde (Allah ölmüşlerine rahmet ve kalanlarına afiyet bağışlasın) bu talebeleri Üstadlarının muradı olmayan ve zaten kendilerinin de kaldıramayacağı bir yükle yüklemiş olacağız. Ki işte FETÖ'nün, Gülen'i, Bediüzzaman'ın tek varisi sanması ve saymasıyla yaşattıkları büyük bir ders olarak meydandadır. Allah cümlemizi istikametten ayırmasın. Âmin.

Niyetin kaçmaktır

Geveze birisine kendisi gevezeymiş gibi gelmez. Öyle gelmediği için gevezedir zaten. (Aynı tesbiti bencillik için de yapabilirim.) Birşeyin sıfatımız haline gelmesi bizim ona olan farkındalığımızın azalmasıyla doğru orantılı gibi geliyor. Bu meselede biraz şöyle düşünüyorum: Bizi birşeyin içinde boğulmaktan alıkoyan şey ona karşı duyduğumuz farkındalıktır. Ve bu farkındalıktan gelen korkusudur. Bu farkındalık iki şekilde olabilir. 1) Halihazırda boğuluyor olduğumuza dair farkındalık. 2) O şeyin boğucu olduğuna dair evvelden edinilmiş bir farkındalık. Bu iki farkındalığın diri tutulduğu bir halet-i ruhiyede adına korku çekilen şey garkedici olamaz. Çünkü garkolmak bir 'içinde olunan şeyin farkına varamama' veya 'eylediğinin farkına varamama' meselesidir.

Şimdi, burada 'garkolmayı' ve 'boğmayı' kendimce bir ayrımla kullanmayı denedim. Boğmayı 'bütünüyle içinde olmaktan rahatsızlık duyulan' garkolmayı ise 'bütünüyle içinde olmaktan rahatsızlık duyulmayan' şey/şeyler için kullandım. Fakat bunu bütün yazı boyunca başaramayacağım belli. Şu örnekte hemen etimolojik keyfiniz kaçacak mesela: İnsan, havanın içinde garkolur, ama boğulmaz. Suyun içinde garkolur ve de boğulur. Demek insanı boğan şey salt bir garkolma hali değildir. 'Farkına varacağı birşeyde' garkolmuş olmasıdır. İnsan suya garkolduğunda suyun farkına varır. Ancak havaya garkolduğu çoğu zamanda havanın farkında değildir.

"Aklına bile gelmez..." demiyorum elbette. Ancak kabul edersiniz: İnsan havanın içinde suyun içinde olduğundan daha rahattır. Oraya göre yaratılmış olmasından gelen "Zaten olması gereken bu!" rahatlığı vardır üzerinde. Karada gezen birisine 'birşeyin içinde garkolduğunu' hatırlatmanız onun için anlık/değersiz bir farkındalıktan fazla birşey ifade etmez. (Zaten birkaç saniye sonra unutur.) Ancak sudaki bir insanın, hele bütün vücudu suda garkolmuş bir insanın, bu farkındalığını unutması zordur. O adam suda bulunduğu her an içinde olduğunun farkında olur. Çünkü su onun 'zaten olması gereken'i değildir. Suda yaşamak üzere yaratılmış değildir. Tersi örneklemeyi balıklar üzerinden de yapabiliriz. Şaire "O mâhîler ki deryâ içredir deryâyı bilmezler..." dedirten sırra dokunuyoruz bu noktada. Balığa suyun farkındalığını unutturan 'olması gerekenin o olması' halet-i ruhiyesi değil midir?

İsterseniz bu noktada fıtrî kelimesini kullanmaya başlayalım. Bizim için fıtrî olan bir açıdan ona karşı farkındalığımızın az olduğu şeydir. "Her fıtrî olan böyledir!" dememekle birlikte yaratılışımıza uygun olanın bu uygunluğun alameti olan bir rahatlıkla dünyamıza geldiği muhakkaktır. Bir insanın yaratılışında 'yazma yeteneğini/aşkının' olması başka birisinin boğulduğu beyaz kağıtta rahatlıkla hareket edebilmesini sağlar. Yaratılışımızda bulunan meziyetler, o meziyetlerle ilgili işler yaptıkça hissettiğimiz huzur ve o meziyetlerin dışında şeylerle meşgul oldukça hissettiğimiz boğulma hissiyle bize kendilerini tanıtırlar. Çok konuşmayı sevmeyen birisine 'konuşmak' merkezli bir iş yaptırdığınızı düşünün. Veya ciddiyetten hoşlanan birisine komedyenlik yaptırdığınızı... Her iki misalde de bu insanların hissedeceği şey sıkıntıdır. Sıkıntı da bir tür boğulmadır. Demek ki, etrafınızı, içinde garkolmak doğanıza uygun olmayan birşey sarmaya başladı. Ve fıtratınız 'rahatsız farkındalığıyla' size sesleniyor: "Çıkar beni buradan!"

Farkındalık zamanı uzatır. Sevmediği bir işte çalışan veya sevmediği ortamlarda bulunan insanların dakikaları sayması biraz bundandır. Etrafınızdakilerin sizin için hava değil su olduğunu farketmeniz ve bu farkındalığın hiç geçmemesi zamanın sizin için açılmasını sağlar. Neden? Zaman şuura farkındalığından ulaşır. Zaman anlara, anlar ise şuurlu farkındalıklara bölünmüştür. Rahatsızlandıkça geçen her anın farkına varırsınız. Oysa sevdiğiniz işte veya ortamlarda şöyle cümleler kurduğunuz çok olur: "Zaman nasıl geçti anlamadım!" Evet, çünkü garkolduğunuz şey sizi boğmuyordu. Boğmadığı için daha az farkına vardınız. Ve zaman kısaldı.

Şimdi, burada bir nefes alalım, yine makas değiştireceğiz. Sagopa'nın "Kendim İçin..." şarkısında geçen bir cümle var. Diyor ki: "Olması gereken şeylerin adını 'iyilik yapmak' koymuşlar." Bence bu cümlenin dikkatimizi çektiği şey önemlidir. İyiliğin 'olması gereken şey' olarak yapılmasıyla 'iyilik yapmak' için yapılması sahibi için farklı tahliller gerektiren bir durumdur. Markar Esayan İyi Şeyler kitabında bu konuya dair şöyle der: "İyiliği canı istemeli insanın." Yine mürşidimin de alıntıladığı tasavvufî bir metinde Nakşibendiliğin yolu şöyle çizilmiştir: "Der tarik-i Nakşibendî lâzım âmed çâr terk. Terk-i dünya, terk-i ukbâ, terk-i hestî, terk-i terk."

Dünyayı, ukbayı, benlik davasını terkeden müridin terketmesi gereken dördüncü şey nedir? Zaten terkettikleridir. Peki, bu ne demektir? Bize bu terkin terki şöyle anlatılır: "Yani dünya, ukba ve benliği terkeden birisi, ben bunları terkettim diyerek böbürlenip kendinin üstün bir mevki ve makamda olduğunu tevehhüm dahi etmemelidir." Ben bu 'terk-i terk'i tarif ederken, Sagopa'nın ve Markar Esayan'ın söylediklerini aklımda tutarak, kendimce şöyle diyorum:

Terk-i terk, ardında bırakmanın 'iyilik yapmak' değil 'olması gereken şey' olduğunu düşünmektir. Terketmekle gelinen yerin kişide sıfat haline gelmesidir. İnsan terkettiklerini unuttuğunda aslında terketmeyi 'fıtrî ahval' haline getirmiş olur. Çünkü öteki türlü terkettiklerini hatırlamak da bir çeşit övünme ve sahiplenmedir. "Ben senin için neler ardımda bıraktım be!" diye başlayan bir ifade, bir mü'minin değil, rakı sofrasındaki berduşun sözüdür. Terk-i terk makamına gelen 'zaten olması gerektiğini' düşündüğü olmamışına bakar. Tıpkı Sahib-i Miraç aleyhissalatuvesselamın vefat zamanında dediği gibi: "Ya Rab, seni hakkıyla bilemedik!"

Mürşidim, Mesnevî-i Nuriye'sinde diyor ki: "İ'lem eyyühe'l-aziz! Hayrat ve hasenâtın hayatı niyet iledir. Fesadı da ucub, riyâ ve gösteriş iledir. Ve fıtrî olarak vicdanda şuur ile bizzat hissedilen vicdaniyatın esası, ikinci bir şuur ve niyet ile inkıtâ bulur. Nasıl ki amellerin hayatı niyet iledir. Onun gibi, niyet bir cihetle fıtrî ahvalin ölümüdür. Meselâ, tevâzua niyet onu ifsad eder; tekebbüre niyet onu izâle eder; feraha niyet onu uçurur; gam ve kedere niyet onu tahfif eder. Ve hâkezâ, kıyas et."

İşte ben bu ifadeleri de yukarıda belirttiğim şeyler ekseninde tefekkür ediyorum. Amellere hayat veren niyetin fıtrî ahvali öldürmesini biraz böyle anlıyorum. Becerebilirsem arzedeceğim: Niyet bir farkındalıktır. Kendine yaptığın bir hatırlatmadır. Tevazu 'olması gereken şey' iken onu kendine hatırlatıyor olman garkolduğunun aksi olduğunu gösterir. (Yoksa ayrıca hissetmeye mecbur olmazdın.) Tekebbüre niyet etmeye mecbur olman aslında garkolduğunun tevazu olduğunu anlatır. Feraha niyet etmen aslında bulunduğun yerin sıkıntı olduğunu gösterir. Gam ve kedere niyet etmen aslında çektiğinin o olmadığını hatırlatır. Birşeye niyet dışarısından edilir. Niyet ettiğin iradenle garkolmayı seçtiğindir. İçinden çıkmaya çalıştığın ise aslında boğulduğundur. Fakat ileri gitme. Sen de ben gibisin. Mecbursun fıtrî olana kadar, yani fıtratın alışana/kuşanana kadar, terk-i terk edene kadar, hoş ahvale iradenle dalmaya. "Benim kalbim temiz!" diyenlere de bir taş vur burada. Şuursuz niyet, niyetsiz irade, iradesiz amel, amelsiz ahval olmaz. Niyetin kaçmaktır. Her niyet edişinde, niyetten önceki halinden, niyetten sonraki haline kaçıyorsun.